نمایش مبدأ برای مطالعه موردی حمام موقوفه یا قلعه شهر نهاوند

مؤلف: [[نسرین بیگ محمدی]]-[[محسن جانجان]]-[[خلیل الله بیگ محمدی]]
دانشجوی کارشناسی ارشد باستان شناسی گرایش اسلامی دانشگاه بو علی سینا همدان
کارشناس باستان شناسی، پژوهشگر وکارشناس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان همدان.
دانش آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی، مدیر دفتر پژوهش وآموزش حوزه هنر استان همدان.
==چکيده== 
از ديرباز شستشو، آرايش و پاکي از اهميت به‌خصوصي برخوردار بوده است، در ايران از روزگاران کهن، شستشوي بدن از دو منظر اهميت داشته است: نخست از جهت پاکي و بهداشت بدن و ديگر از نظر آييني و مذهبي (تطهير و غسل). حمام‌ها در ساختار کالبدي خود به دو دسته‌: حمام‌هاي عمومي و حمام‌هاي خصوصي تقسيم مي‌شوند. در دوران اسلامي، با توجه به تأکيد دين اسلام بر نظافت، اصول و موازين شرعي، مخصوصا [[غسل]] و ضرورت وجود حمام در نزديکي اماکن مقدس به‌ويژه زيارتگاه‌ها، حمام‌هاي عمومي با توجه به سنت حسنه [[وقف]]، جايگاه ويژه‌ و نقش حياتي در فضاي معماري - شهرسازي داشته است؛ به‌طوري که يکي از عناصر اصلي و کليدي ساختار شهر به‌شمار رفته و از ساختار و معماري مشخصي تبعيت کرده است. به دليل اهميت ويژه حمام‌ها در شهر نهاوند، چهار نمونه از حمام‌هاي عمومي از دوران اسلامي متأخر (قاجار) به‌جا مانده که در بافت قديمي اين شهر با توجه به وسعت آن در اين دوره، تعداد آن قابل توجه است. حمام «پاقلعه» از جمله اين حمام‌ها به‌شمار مي‌آيد که داراي وقفنا‌مه سنگي و تاريخ احداث مشخص بر سردر ورودي مي‌باشد؛ در اين نوشتار به‌دنبال بازشناسي وقفنا‌مه، کالبد، بن‌مايه، مواد و مصالح، سازندگان و دوره ساخت اين حمام‌، با تأکيد بر تحليل، مقايسه و توصيف پلان‌هاي متداول با اصول حمام‌سازي دوران قاجار رايج در شهر نهاوند، به مطالعه حمام‌ مذکور پرداخته مي‌شود. 
'''کليدواژه‌ها:  
نهاوند، قاجار، حمام، پاقلعه، وقفنامه، معماري'''.
==مقدمه== 
از اولين حمام‌هاي پيش از [[اسلام]] در ايران مي‌توان به حمامي در بين فضاي معماري کاخ‌هاي دوره هخامنشي در آپاداناي شوش اشاره کرد. طبق مدارک باستان‌شناسي از جمله‌ قديمي‌ترين حمام‌هاي شناسايي شده در مطالعات باستان‌شناختي؛ حمامي در تخت‌جمشيد از دوره‌ هخامنشي و حمامي در کاخ آشور متعلق به دوره‌ اشکانيان است
<ref>
تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، ص14. 
</ref>
کاوش‌هاي باستان‌شناسي سال‌هاي اخير در تخت‌جمشيد مويد آن است که در زمان هخامنشيان استفاده از نوعي حمام معمول و متدوال بوده که در کاوش‌هاي تخت‌جمشيد، بقاياي يکي از حمام‌هاي خصوصي اين دوره در يکي از کاخ‌هاي آن کشف گرديده است. اين حمام از دو بخش داخلي و خارجي تشکيل شده که پله‌اي، آن‌ها را از يکديگر متمايز مي‌کند. حمام مذکور داراي محوطه‌ کوچکي به اندازه: 75 / 1×25 / 2 متر بوده، در وسط آن چاه حمام قرار داشته است. روي چاه با آجر مشبک به ابعاد: 55×55 سانتي‌متر پوشانده شده، فاضلاب حمام از روي آجر مشبک به داخل چاه سرازير مي‌شده است. استفاده از حمام‌هاي خصوصي در دوره اشکاني هم متدوال بوده، نمونه‌هاي جالبي از آن در کاخ آشور کشف گرديده است
<ref>
معماری ایران دوره اسلامی، ص245.
</ref>
؛ اما حمام در دوران [[اسلام]] نيز از بناهاي مهم بافت شهري به حساب مي‌آمده و همواره مورد توجه بوده است. بعد از ظهور اسلام، پاکيزگي- به‌ويژه غسل‌هاي متعدد و وضو براي نمازهاي پنج‌گانه- در زندگي روزمره‌ مسلمانان از اهميت ويژه‌اي برخوردار گرديد. در شهرهاي اسلامي حمام‌ها در گذرگاه‌هاي اصلي شهر، راسته بازارها و کاخ‌هاي حکومتي طوري ساخته مي‌شد که براي تامين آب بهداشتي و خروج فاضلاب مشکلي پيش نيايد.  
در دوره سلجوقي که عصر شکوفايي معماري اسلامي است، تحولات چشمگيري در ايجاد بناهاي عام‌المنفعه مانند: حمام‌ها به‌چشم مي‌خورد. کاوش‌هاي باستان‌شناسي در شهر معروف اسلامي «جرجان» که منجر به کشف يکي از حمام‌هاي اين دوره گرديد، مويد نظريه مذکور است. از نمونه حمام‌هاي شهرهاي اسلامي ايران مي‌توان به‌حضور حمام‌ها در شهرهايي مانند: جرجان، نيشابور و سيراف اشاره کرد. در دوره ايلخاني نيز همانند ديگر فعاليت‌هاي معماري براي ايجاد بناهاي عام‌المنفعه، حمام‌هاي بسياري در شهرها و روستاها، به‌ويژه در شهرهاي مورد علاقه حکمرانان ايلخاني، مانند: تبريز، مراغه، اردبيل و سلطانيه، ايجاد گرديد. عصر شکوفايي ساخت حمام‌ها را بايد متعلق به دوره صفوي دانست، در اين دوره ايجاد حمام‌ها در تمامي شهرهاي ايران رو به گسترش نهاد؛ در سفرنامه «شاردن» آمده است که اصفهان به هنگام اقامت وي داراي 272 حمام بوده است. حمام‌هاي زيباي عصر صفويه که هنوز تعدادي از آن در شهرهاي مختلف به‌جاي مانده (حمام: خسروآقا - اصفهان و گنجعليخان - کرمان)، نشان‌دهنده ذوق معماران و هنرمندان اين دوره است. بعد از عصر صفوي احداث حمام به شيوه گذشته ادامه يافت و نمونه‌هاي زيبايي مانند: حمام وکيل در شيراز ايجاد گرديد. با شروع قرن حاضر و دگرگوني در زندگي روزمره به‌تدريج ايجاد و گسترش حمام به سبک سابق متوقف شده و بيشتر استفاده از حمام‌هاي خصوصي در منازل مرسوم و متداول گشته است.
<ref>
همان، صص247-248.
</ref> 
در شهرهاي اسلامي مي‌توان گفت: حمام‌ها پس از مسجد و مدرسه، يکي از مهم‌ترين بناهاي شهري محسوب مي‌شدند.
<ref>
تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، ص14.
</ref>
معماري حمام‌ها را مي‌توان به دو دسته: حمام‌هاي عمومي و حمام‌هاي خصوصي دسته‌بندي کرد. در دوران اسلامي حمام‌هاي عمومي نقش مهمي در فضاي معماري شهرسازي ايفا نموده و دليل گسترش ساخت اين‌گونه حمام‌ها، عدم توان مالي اکثر مردم براي ساخت حمام‌هاي اختصاصي در خانه‌ها و در پي به‌وجود آمدن سنت حسنه «وقف» و بازتاب آن، حمام‌هاي عمومي براي سازندگان و وقف‌کنندگان آن و اهميت پيدا کرده و با توجه به ضرورت وجود حمام‌هاي عمومي در نزديکي اماکن مقدس به‌ويژه زيارتگاه‌ها، شاهد حضور آن در شهرهاي اسلامي هستيم.
<ref>
حمام در شهر های ایران-اسلامی، ص60. 
</ref>
فضا و معماري حمام‌هاي عمومي را سه قسمت تشکيل مي‌داده‌اند: بينه (رَخت‌کن)، ميان‌دَر و گرم‌خانه.
<ref>
همان، ص62. 
</ref>
از نمونه‌هاي بارز و مهم حمام‌هاي دوران اسلامي در همدان مي‌توان به حمام‌هايي مانند: حمام قلعه، حمام حاجي و حمام حاج حافظ و .. اشاره کرد، هم‌چنين از مهم‌ترين، زيباترين و قديمي‌ترين حمام‌هاي به‌جا مانده در استان همدان بايد از حمام حاج‌آقا تراب (نهاوند) نام برد که داراي پلان و کاشي‌هاي معرق منحصر به‌فرد بوده و مربوط به دوره قاجار است. 
از اقدامات پژوهشي و مطالعات در باب حمام‌هاي ايران بايد به «همايش حمام‌هاي ايران» اشاره داشت که اين همايش با هدف بررسي فرهنگ و جنبه‌هاي: باستان‌شناختي، معماري، هنر، طب و مردم‌شناختيِ حمام‌ها، به همت انجمن کرمان‌شناسي، پژوهشکده‌ مردم‌شناسي سازمان ميراث‌فرهنگي و دانشگاه شهيد باهنر کرمان برگزار گرديد. پژوهش ديگر در باب حمام‌ها بايد از اثر ماندگار کتاب «گنجنامه» که به توصيف فرهنگ و هنر معماري اسلامي ايران مي‌پردازد، نام برد که به توصيف و معرفي مهم‌ترين حمام‌هاي ايران پرداخته و در اين بين به حمام حاج‌آقا تراب نهاوند در استان همدان
<ref>
گنجنامه- فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ص134.  
</ref>
نيز پرداخته شده است، اما مهم‌ترين پژوهش حمام‌هاي استان همدان در قالب «مطالعات سازه‌هاي آبي تاريخي غرب کشور»، توسط محسن جانجان
<ref>
مطالعه سازه های آبی تاریخی غرب کشور، 1389.
</ref>
انجام گرديده و در مجموع 27 حمام در اين پژوهش در استان همدان شناسايي شده است؛ سهم شهر نهاوند در اين ميان، 4 حمام است. در پي مطالعات حمام‌ها در يک مقاله با عنوان «پژوهشي در حمام‌هاي شهر همدان»
<ref>
پژوهشی در حمام های شهر همدان، صص297-322.
</ref>
، هفت حمام شهر همدان مورد مطالعه قرار گرفته است. 
در مطالعه حمام‌ پاقلعه شهر نهاوند مشخص گرديد که: قدمت ساخت اين بناها متعلق به دوره قاجار بوده و در ساخت اين بناها از نقشه و پلان مشخص: «بينه»، «ميان‌در»، «گرم‌خانه» و «تون» استفاده شده است؛ نه تنها در حمام پاقلعه نهاوند بلکه در تمامي حمام‌هاي موجود در شهرستان نهاوند در ساخت حمام‌ها به‌طور گسترده از مصالح آجر استفاده گرديده است.
==جغرافيا و تحولات فرهنگي شهر نهاوند== 
نهاوند يکي از شهرستان‌هاي استان همدان است که از شمال به تويسرکان و همدان، از شرق به ملاير، از جنوب‌شرقي به بروجرد، از جنوب‌غربي به نورآباد و از غرب به کنگاور مرتبط مي‌شود. گويش مردم شهر نهاوند به زبان لري است. نهاوند از مهم‌ترين شهرهاي تاريخي ايران بوده و نام آن به دفعات در منابع تاريخي و با عناوين مختلفي مانند: نوح آوند، ماه بصره و .. ذکر شده‌ است. از اتفاقات مهم سياسي اين شهر جنگ «فتح‌الفتوح» است که بين سپاهيان ايران و اعراب در نهاوند اتفاق افتاده است
<ref>
جغرافیای تاریخی شهر نهاوند، ص77. 
</ref>
شهرستان نهاوند بر سر مسير ارتباطي شهرستان‌هاي استان کرمانشاه و استان لرستان به همدان قرار گرفته‌ است. نهاوند از لحاظ تقسيمات کشوري يکي از شهرستان‌هاي استان همدان با مساحتي معادل 1535 کيلومتر مربع است. اين شهر در موقعيت 48 درجه و 22 دقيقه‌ طول جغرافيايي و 34 درجه و 12 دقيقه‌ عرض جغرافيايي قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دريا 1740 متر است که با توجه به کوهستاني بودن اين شهر در نقاط مختلف ارتفاع آن متغيير است. شهر نهاوند بر اساس آمار 1385 داراي حدود 200000 نفر جمعيت بوده که حدود 13 درصد جمعيت استان همدان را تشکيل مي‌دهد و داراي 4 بخش و 170 روستا مي‌باشد، فاصله اين شهر با همدان 154 کيلومتر است. نهاوند در طول دره‌اي در ميان دو کوهستان شمالي و جنوبي قرار گرفته است، به صورتي که عرض اين دره 4 الي 12 کيلومتر متغير است و رودخانه معروف گاماسياب از وسط آن عبور مي‌کند. ارتفاعات اين شهر از شمال به جنوب بلندتر شده به طوري که ارتفاعات شمالي آن در حدود 1700 تا 1800 متر و ارتفاع قله‌ها در جنوب تا 2500 متر هم مي‌رسد. نهاوند داراي آب و هواي سرد سيري و در منطقه‌ معتدل کوهستاني نواحي شرقي زاگرس مرکزي قرار دارد. حضور رودخانه‌ گاماسياب در اين شهر باعث زيبايي و به وجود آمدن باغ‌هاي فراواني شده است. در وصف شهر نهاوند و زيبايي‌هاي آن «ناصرالدين شاه» قاجار طي سفر خود به تاريخ 11 ذيحجه 1309 در سفرنامه‌ خود، چنين توصيف کرده و آورده است: «شهر نهاوند و باغستان محوطه‌ آن خيلي خوش منظر و با تماشا... در کمال سبزي و خوردني و شبيه به نيشابور، صحرا و هوا از اين با صفا‌تر نمي‌شود، نمونه‌اي از بهشت است».
<ref>
سفرنامه ی عراق عجم الدین شاه قاجار، به نقل از : جغرافیایتاریخی شهر نهاوند، ص7. 
</ref> 
منابع آب: رودخانه‌ گاماسياب از مهم‌ترين رودخانه‌هاي استان همدان از اين شهر سرچشمه گرفته و نقش اساسي و مهم از ديرباز تاکنون در زندگي مردم ايفا نموده است. رودخانه‌ گاماسياب از سراب گاماسياب سرچشمه گرفته و در مسير خود با پيوستن به انشعابات ديگر، وارد استان کرمانشاه و به رودخانه‌ قره‌سو پيوسته و سپس وارد استان لرستان و با نام رودخانه‌ سيمره به مسير خود ادامه مي‌دهد. در شهرستان نهاوند چشمه‌هاي مختلفي چون: چشمه‌علي، دوخواهران، چال‌اولاد و چشمه‌ ملامحمدطاهر و ... از ديرباز مورد استفاده مردم شهر بوده است، البته به غير از چشمه‌ها آب مصرفي شهر به وسيله‌ چند آب انبار بزرگ مانند: آب انبار طلايي، آب انبار گوشه سر تل، آب انبار حاج محمد و غيره تامين مي‌شده و هم‌چنين اين منابع آبي براي تامين آب حمام‌ها نيز مورد استفاده بوده است.
<ref>
جغرافیای تاریخی شهر نهاوند، ص15.
</ref>  
وجه تسميه: از نهاوند در زمان‌هاي مختلف با نام‌هايي مانند: نوح آوند، نيماوند، اينهاوند، نياوند، ميهاوند و بالاخره به گفته‌ بطلميوس نيفوآنداي خوانده شده است
<ref>
همان، ص77.
</ref>
، در عصر سلوکي اين شهر را لائوديسه مي‌گفتند (به استناد به حضور معبد ملکه‌ لائوديسه و کتيبه مکشوفه‌ به زبان يوناني از اين شهر) 
<ref>
گزارش سومین فصل کاوش معبد لائودسیه، ص11.
</ref>
، در اثر ساساني نيماوند و بعد از حمله‌ مسلمانان به نام‌هاي ماه دينار و ماه بصره ناميده شده است
<ref>
روضة الصفا، محمد بن خاوند شاه، ج7، ملحقات، ص248.
</ref>
، وجه تسميه نهاوند که ماه بصره است با شهرها و ميوه‌هاي نيکو است.
<ref>
احسن التقاسیم، 365هجری، ج2، ص587.
</ref>
 محمدتقي‌خان حکيم، کلمه‌ نهاوند را از دو کلمه ‌«نه» به معني«شهر» و «آوند» به معني «ظرف» آورده است، که کارگاه‌هاي متعدد ساخت سفال مويد اين ادعاست که ظروف خوب و سفال‌هاي زياد در آن مي‌ساختند.
<ref>
گنج دانش یا جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، محمد تقی خان حاکم، ص173، به نقل از : جغرافیای تاریخی شهر نهاوند، صص77-92.
</ref> 
تحولات فرهنگي: شهر نهاوند در مسير شاهراه‌هاي اصلي تجارت در ادوار مختلف بوده است، به همين دليل در طول تاريخ از رونق چشمگير برخوردار بوده است و از طرفي ديگر چون اين شهر در مسير عبور لشکرها و قواي نظامي قرار داشته، باعث تغييرات سياسي زيادي در اين شهر شده است؛ يکي از اين مهم‌ترين رويدادها، جنگ اعراب مسلمان و ايران به تاريخ سال‌هاي 17 تا 24 هجري (به احتمال زياد 21 هجري) با نام فتح‌الفتوح است و از رويدادهاي يک قرن اخير، مي‌توان به حمله‌ روس‌ها در طي جنگ جهاني اول و حمله‌ سالارالدوله اشاره کرد
<ref>
جغرافیای تاریخی شهر نهاوند، ص95. 
</ref>
، اما شهر نهاوند در دوره‌ قاجار نيز همواره مورد توجه شاهان مختلف اين دوره بوده است، از اتفاقات مهم و بارز دوره‌ قاجار بايد از اقدام ناصرالدين شاه قاجار نام برد؛ ناصرالدين شاه در ابتداي حکومتش و در سال 1271 هجري دستور تعمير قلعه‌ بزرگ اين شهر را صادر مي‌کند
<ref>
اعتماد السلطنه، ص36.
</ref>
، اما متاسفانه در پايان حکومت خود در نهايت ضعف و سستي و با ترس و وحشت از استحکامات اين قلعه و استفاده‌ احتمالي مخالفان از آن براي شورش بر عليه‌اش، وي را بر آن داشت که دستور ويراني اين قلعه را صادر کند و بالاخره قلعه‌ مستحکم و زيباي شهر نهاوند تخريب مي‌گردد
<ref>
در کتاب سفرنامه  عراق عجم ناصر الدین شاه قاجار اطلاعات ارزشمندی از شهر نهاوند وبنا ها، باغ ها واقدامات ناصرالدین شاه آورده شده است.
</ref>
هم‌چنين اولين کاوش‌هاي باستان‌شناختي شهر نهاوند را نيز بايد به دوره ناصرالدين شاه قاجار نسبت داد. دکتر فوريه
<ref>
برای اطلاعات بیشتر بنگرید به : سه سال در دربار ایران از دکتر فوریه.
</ref>
(پزشک ناصرالدين شاه قاجار) در خاطرات خود از کندوکاوهايي در نهاوند سخن به ميان آورده است. وي در سال 1309 هجري اشاره به يافت تابوت‌هاي سنگي از نهاوند کرده و هم‌چنين خود وي از يکي از تابوت‌هاي مکشوفه از نهاوند ديدن کرده و به توصيف محتويات آن مي‌پردازد، اما در عصر قاجار بارها و بارها در نهاوند جستجوهايي براي يافتن گنج صورت گرفته است، به‌طوري که در خاطرات ظهيرالدوله
<ref>
ظهیر الدوله، ص267.
</ref>
مي‌خوانيم که ناصرالملک ماموريت مي‌يابد تا به سراغ گنج نهاوند برود و کندوکاوهاي متعددي نيز در اين شهر انجام مي‌دهد.
<ref>
جغرافیای تاریخی شهر نهاوند، صص421-423.
</ref>
==ويژگي معماري حمام‌ها در ايران== 
حمام‌ها از آغاز [[اسلام]] در بين فضاهاي معماري شهري شهرهاي اسلامي از اهميت بسياري برخوردار بوده‌اند و تقريباً يکي از مهم‌ترين بناهاي شهري پس از مسجد و مدرسه محسوب مي‌شدند. عوامل متعددي در شکل‌گيري فضاها و بخش‌هاي مختلف حمام نقش داشتند که مهم‌ترين آن را مي‌توان: تنظيم دما، رطوبت، مسير دسترسي، قرارگيري در داخل يک بافت شهري، آب‌هاي روان و ايجاد راه‌هاي خروجي براي فاضلاب دانست. فضاي اصلي هر حمام شامل: «بينه»، «ميان‌در» و «گرم‌خانه» است. «بينه» يا «سربينه»؛ رخت‌کن و محل آماده شدن براي استحمام يا خروج از حمام بوده و «گرم‌خانه»؛ محل شستشو و تطهير بدن. بينه در بين ورودي حمام و گرم‌خانه قرار مي‌گيرد. هواي بينه را نيمه گرم مي‌کردند تا مراجعان به يک‌باره با هواي گرم مواجه نشوند و هم‌چنين در هنگام خروج از گرم‌خانه به يک‌باره در هواي متفاوت قرار نگيرند و سلامت مراجعين به خطر نيفتد. ورودي حمام و نيز فضاي بين بينه و گرم‌خانه، «ميان‌در» خوانده مي‌شود، اين فضا را به نوعي با پيچ و خم بسيار طراحي مي‌کردند که جلوي تبادل مستقيم حرارت و رطوبت را بگيرد
<ref>
گنجنامه- فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ص7. 
</ref>
در اغلب حمام‌ها مسير دسترسي به سه مرحله ياد شده با طراحي جالبي صورت مي‌گرفته است، به اين ترتيب که هر فضا با راهرو هشتي از فضاي ديگر جدا شده است تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضاي مجاور تنظيم گردد، با اين طريق مي‌توانستند از بيماري و ناراحتي افراد به‌دليل ورود به فضاي گرم و خروج ناگهاني به فضاي سرد تا حد بسياري بکاهند و ترتيب قرارگيري فضاي ياد شده از نظمي خاص برخوردار بوده است. نخست فضاي ورودي در ارتباط مستقيم با فضاي خارج قرار مي‌گرفت، سپس راهرو باريک و پيچ‌دار که به دهليز و از دهليز به بينه حمام مي‌رسيد. فضاي بينه از نظر مساحت و تزيينات از ساير فضاها مشخص‌تر بوده، عموماً به شکل هشت‌گوش و چهارگوش ساخته مي‌شده، در اطراف آن سکوهاي نشيمن و رخت‌کن و در زير سکوها، حفره‌هاي جاي کفش تعبيه شده بود و در بالاي سقف گنبدي شکل حمام‌ها، انواع نورگيرها قرار داشت. ارتباط بينه با گرم‌خانه از طريق ميان‌در صورت مي‌گرفت که معمولاً سرويس بهداشتي نيز در اين محل قرار داشت. گرم‌خانه شامل: خزينه آب گرم و فضاي شستشو بود و در جنب خزينه مخزن آب سرد وجود داشت که علاوه‌ بر تامين آب خزينه در بعضي از حمام‌ها، از آن براي آب‌بازي نيز استفاده مي‌کردند.
<ref>
معماری ایران دوره اسلامی، ص349.
</ref>
بينه يا سربينه مهم‌ترين و زيباترين فضاي حمام است، فضايي وسيع و پر تزيين با گنبدي بزرگ و حوضي در ميان. در اطراف فضاي مياني بينه، سکوها يا غرفه‌هايي براي نشستن و استراحت مراجعان قرار دارد. کف اين فضاها بالاتر از کف فضاي مياني بينه و سقف‌شان معمولاً پايين‌تر است؛ و از اين‌رو، فضاهايي دنج و مشرف بر آن است. براي ورود به آن‌ها، بايستي از چند پله بالا مي‌رفتند و پاها را قبل از ورود، در حوض‌هاي روي سکوها مي‌شستند. بيشترين تزيينات حمام هميشه در بينه است. کف بينه و غرفه‌هاي اطراف آن معمولاً سنگي است و ازاره‌هاي آن کاشي يا سنگ و ديوارهايش پوشيده از گچ‌بري يا آهک‌بري و نقاشي است. زير گنبد مياني و طاق‌هاي غرفه‌ها هم غالباً پوشيده از انواع کاربندي‌هاي ظريف با گچ‌بري يا آهک‌بري است. نورپردازي منظم بينه نيز بر جلوه و تاثير اين تزيينات مي‌افزايد. حوض‌هاي درون بينه و فواره‌هاي آن‌ها نيز با افزودن تلألو و آواي آب به فضا، اثر آرامش‌بخش آن را دو چندان مي‌کرده‌اند. گرم‌خانه اغلب فضايي کوچک‌تر و ساده‌تر از بينه است که گوشه‌هايي براي نشستن و شستشو دارد. خزينه‌ آب گرم و حوض آب سرد، که آن را «چال حوض» مي‌نامند، و فضاهايي خصوصي‌تر براي استحمام در مجاورت گرم‌خانه قرار دارد. گرم‌خانه نيز حوض‌هاي متعدد کوچک و بزرگ دارد و روشنايي‌اش از نورگيرهاي سقفي تامين مي‌شود. ازاره و ديوار و سقف گرم‌خانه نيز غالباً تزييناتي با مواد متنوع و نقوش مختلف دارد.
<ref>
گنجنامه فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ص7. 
</ref>
به اين ترتيب که هر يک از فضاهاي فوق به وسيله‌ راهرو و هشتي از فضاي ديگر جدا مي‌شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضاي مجاور تنظيم شود. کف حمام‌ها از سنگ مرمر و ديگر سنگ‌ها پوشيده شده بود، ازاره‌ حمام با سنگ و کاشي سردر با سنگ و آجر و کاشي تزيين مي‌شد. از جمله تزيينات داخلي حمام‌ها آهک‌بري به‌صورت ساده و رنگي بوده است
<ref>
تاریخ هنر معماری ایران در دوره اسلامی، ص14. 
</ref>
در کتاب «آيين شهرداري» نوشته «ابن‌اخوه» آمده است: «بدان که اثر طبيعي گرمابه، گرم شدن به‌وسيله هواي آن و خيس شدن به‌وسيله آب آن است، سراي اول خنک‌کننده و خيساننده و سراي دوم گرم و نرم‌کننده و سراي سوم گرم و خشک‌کننده است»
<ref>
آیین شهر داری، ص161.
</ref>
، اما انواع تزيينات حمام‌ها عبارتند از: 1. تزيينات کالبدي: اين نوع تزيينات که با ساخت و کالبد بنا شکل مي‌گيرند، شامل: تزييناتي با ستون‌هاي سنگي يا تزيينات مقرنس‌کاري و کاربندي که در حقيقت بخشي از معماري حمام‌ها با آن شکل گرفته است. 
2. تزيينات الحاقي: اين نوع تزيينات که بخش اعظم تزيينات حمام‌ها را برعهده دارند، شامل تزييناتي مانند: کاشي‌کاري (انواع کاشي با تزيينات مختلف: هندسي، گياهي، انساني و حيواني)، نقاشي، آهک‌بري، مقرنس‌کاري را در بردارند که در اين مورد نيز از مواد و مصالح آهک و ساروج استفاده گرديده است
<ref>
تزیینات وآرایه حمام.
</ref>
در تزيينات حمام‌ها عموماً کف حمام‌ها با سنگ‌هاي مرمر و ديگر سنگ‌ها آرايش مي‌شده است. جاکفشي‌ها در اغلب حمام‌ها از سنگ يا آجر است و برش بالاي آن طرحي از قوس‌هاي خفته مرسوم دارد. ازاره حمام‌ها اغلب از سنگ يا کاشي است و بعضي ازاره‌ها با کاشي معرق و هفت‌رنگ تزيين مي‌شده است. سردر حمام‌ها ممکن است بسيار ساده و زماني پر نقش و نگار باشد. در بعضي موارد سردر با آجر و کاشي و سنگ، مقرنس‌کاري شده و گاهي اوقات بسيار ساده و فقط با اندودي از گچ آرايش گرديده‌اند.
<ref>
معماری ایران دوره اسلامی، ص251.
</ref> 
از الحاقات ديگر حمام‌ها «تون» (گلخن آتشدان) مي‌باشد، تون، محل افروختن آتش براي گرم کردن حمام بوده و در پشت گرم‌خانه و خزينه جاي داشته است و از بيرون حمام بدان وارد مي‌شده‌اند.
<ref>
گنجنامه- فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران، ص7. 
</ref>
گرمادهي حمام‌ها شامل: انبار سوخت، تون، آتشدان‌ها، تيان گربه‌رو، دودکش‌ها و گودالي براي جمع‌آوري خاکستر مي‌شد. معمولاً در زير خزينه صفحه‌اي فلزي با فلز هفت‌جوش به قطر 60  الي 110 سانتي‌متر حدفاصل آب و آتش قرار مي‌گرفت. در گذشته از نظر فني نحوه گرمارساني يا تامين حرارت حمام‌ها از تخصص‌ها به‌شمار مي‌رفته است و معمولاً افراد مطلعي اين کار را انجام مي‌دادند؛ از جمله نحوه آب‌بندي ديگ «تيان» بود. معمولاً ديگ حمام‌ها ظرف مدور فلزي لبه پهني بوده که بر روي قشري از مصالح ساختماني که ترکيبي است از:  خاک رس و آهک يک به دو، پشم بز به‌جاي آب پيه يا موم که در اصطلاح پي‌دارو ناميده مي‌شود، قرار مي‌گرفت؛ در حالي که لايه‌اي از کرباس و قير و ملات در زير ولو که در روي اين لبه گسترده شده بود تا لبه ديگ کاملاً آب‌بندي گردد و از نفوذ آب به داخل آتشدان جلوگيري به عمل مي‌آمد. سپس کف خزينه با ساروج ساخته و پرداخته مي‌شد و به‌طوري با اين مکان ارتباط پيدا مي‌کرد که هنگام سوخت، آب خزينه کاملاً گرم گردد. بديهي است که براي گرم‌کردن آب، حرارت بسيار لازم بود، در نتيجه به دودکش‌هاي مرتفع احتياج بود که دود حمام را در سطح بالاتري پخش نمايد.
<ref>
معماری ایران دوره اسلامی، ص251.
</ref>
==حمام‌ پاقلعه شهر نهاوند== 
همان‌گونه که اشاره گرديد؛ در سال 1389 طي يک پروژه مطالعاتي، حمام‌هاي شهر نهاوند که پيش‌تر شناسايي گرديده بودند، بازشناسي، مطالعه‌ موردي و ثبت و ضبط دقيق‌تر گرديدند. در اين پژوهش در بافت قديمي شهر که عمده آثار برجا و سالم اين بافت متعلق به دوره قاجار است، چهار حمام (حمام: حاج‌آقا تراب، حمام بازار، حمام گلشن، حمام پاقلعه) از اين دوره بازشناسي گرديده‌ که در ادامه به تحليل حمام پاقلعه پرداخته خواهد شد.  
حمام پاقلعه نهاوند، در محله پاقلعه در خيابان فجر [[اسلام]]، نرسيده به ميدان شهيد غفاري شهر نهاوند قرار دارد. مختصات جغرافيايي محل استقرار اين بنا: 257906 و 3787476 Utm: و در ارتفاع 1701 متر از سطح دريا واقع شده است. طبق سنگ نوشته‌اي که در کنار ورودي حمام نصب شده‌، اين بنا در سال 1371 هجري قمري (اوايل دوره پهلوي) ساخته شده و باني آن حجت‌الاسلام حيدري بوده است. متن کامل اين سنگ نوشته، در برگيرنده شعري از اين قرار است:  
 
«از عطاياي خداوند جهان 
همه به تاييد شه صاحب زمان 
 
حجت الاسلام يعني حيدري 
آن‌که از حق داشت تاييدي عيان 
 
در هزار و سيصد و هفتاد و يک (1371هـ.ق) 
ساخت حمامي زيبا در اين مکان 
 
چون برون آييد طاهر برويد 
از در اخلاص الحمدي بخوان»  
 
از آن‌جا که اين حمام در يکي از نقاط مرتفع شهر قرار دارد و در گذشته در نزديکي آن قلعه‌اي وجود داشته (امروزه اثري از قلعه نيست)، به حمام پاقلعه معروف است. نام ديگر اين حمام که شهرت کمتري دارد، «حمام ميدان» است. مالکين اين اثر ورثه مرحوم شهبازي هستند. اين حمام چند وقتي است، بدون استفاده رها شده و متروک گرديده است. فضاي ورودي حمام به صورت راه‌رويي کشيده به ابعاد: 5 × 5 / 2  متر، با 6 پله پايين رونده به ارتفاع 15 سانتي‌متر و پوشش طاق گهواره‌اي است. با ورود به سربينه تک ستوني با مقطع مربع شکل جلب توجه مي‌کند که به کمک ديوارهاي قطور جانبي سنگيني 4 گنبد آجري به ارتفاع رأس 6 / 5 متر را که از طريق طاق‌هاي 2 بخشي متقاطع به آن‌ها منتقل مي‌شود، تحمل مي‌نمايد. گرداگرد سربينه سکويي به ارتفاع 55 سانتي‌متر کار شده که بر فراز آن قفسه چوبي جهت نگهداري وسايل استفاده‌کنندگان از حمام ساخته شده است. با عبور از فضايي کوچک به ابعاد حدودي: 60 / 2 × 80 / 1 متر که در آن سرويس بهداشتي نيز تعبيه شده، به حمام گرم وارد مي‌شويم. در گرم‌خانه، بار 5 گنبد آجري به وسيله يک ستون و ديوارهاي قطور جانبي به زمين منتقل مي‌شود (پلان‌هاي: 5، 6 و 7). ضلع شمالي گرم‌خانه با ديوارهاي کوتاه قامت تقسيم‌بندي و با کار گذاشتن دوش‌هاي انفرادي به حمام نمره تبديل شده است. بنا بر نظر مالک، حدود اوايل دهه 50 (1355) اين حمام لوله کشي شده و از آن پس به صورت نمره و دوش بوده، کما اين‌که پيش از اين خزينه داشته که اينک با مسدود شدن آن قابل رويت نمي‌باشد. در شرقي‌ترين قسمت حمام، سه فضاي مستطيل شکل يکي به عنوان تون‌خانه، ديگري محل نگهداري نفت کوره و سوم محل ذخيره آب وجود دارد. از بقاياي دودکشي که بر بالاي بام وجود دارد، مي‌توان نتيجه گرفت که دود حاصل از سوختن سوخت در تون‌خانه از طريق کانالي که از زير حمام گرم عبور مي‌کرده و از داخل ديوار مابين گرم‌خانه و سربينه خارج مي‌شده تا از گرماي آن استفاده بهينه شود. ساختار اصلي ديوارهاي بنا از آجر و پوشش داخلي به‌دليل لزوم رعايت مسائل بهداشتي در اغلب فضاها تا ارتفاع حدود 2 متر از کاشي و ما بقي آهکي است.
==وقفنا‌مه سنگي حمام پاقلعه== 
در علوم اسلامي «[[وقف]]» به نوعي از انفاق اطلاق مي‌شود که در آن، عين چيزي نگهداري شده، ولي منافع آن براي رفع نياز ديگران يا اجراي يکي از آموزه‌ها يا اهداف ديني مصرف مي‌شود. گرچه نهاد [[وقف]] در اين معناي خاص و با تمام احکام و لوازم آن ويژه‌ عالم [[اسلام]] است، ولي با اشکال و احکامي نسبتاً متفاوت در همه‌ سنت‌هاي ديني ديده شده است
<ref>
مبانی عوامل وگستره وقف وشبه وقف در یهودیت با تأکید بر عهد عتیق، ص17. 
</ref>
نگارش و تنظيم وقفنامه‌ها از گذشته‌هاي دور تاکنون اسلوب و شيوه‌ خاصي داشته است؛ شيوه‌ انشاي هر وقفنامه و اصطلاحات و تعابير مختلف در آن به‌کار رفته است و حکايت از نوع تفکر و انديشه‌هاي مذهبي، اجتماعي و فرهنگي مردمان آن عصر دارد. تاکنون وقفنامه‌هاي بسياري مورد بازخواني و بازنويسي قرارگرفته و در برخي نيز به مضمون و محتواي آن نيز توجه شده است، اما با وجود اهميت فراواني‌که اسناد [[وقف]] از جنبه‌هاي گوناگون به‌ويژه جنبه‌هاي زباني دارند، عناصر مادي به‌کار رفته در وقفنامه‌ها از محيط طبيعي، شيوه‌هاي توليد و سبک زندگي انسان‌ها تبعيت مي‌کند؛ در عين حال، مي‌توان تأکيد کرد که عناصر غيرمادي به‌کار رفته در وقفنامه‌ها نيز نشان‌دهنده‌ نوع اعتقادات، باورها و به‌طور کلي نگرش‌هاي جامعه‌اي است که موقوفه‌ها در آن شکل گرفته‌اند. شناخت عناصر به‌کار رفته در وقفنامه‌ها از جنبه‌هاي مختلف داراي اهميت است، در وقفنامه‌ها علاوه‌ بر مضامين وقف به حمد و ستايش خداوند متعال، پيامبر و امامان به صورت‌هاي مختلف پرداخته شده و مورد توجه بوده است، اما نکته قابل توجه در وقفنامه‌ها اين است که: واقفين در اين نوشته‌ها براي خود نيز به روشني طلب خير کرده‌اند. نثر به‌کار رفته در وقفنامه‌هاي دوره قاجار، عموماً نثري منشيانه و آکنده از سجع و ديگر صنايع ادبي است. هم‌چنين مقدمه‌ وقفنامه‌ها غالباً نثري موزون و مسجع دارند که همين امر موجب ايجاد موسيقي در کلام شده است. معمولاً در انشاي مقدمه وقفنامه‌ها علاوه ‌بر درهم آميختن جملات، کلمات و عبارات عربي و فارسي به صورت سجع و موزون، آيات قرآن کريم نيز جايگاهي ويژه دارد.
<ref>
بررسی یک سند وقفی از روزگار قاجاریه در استان مرکزی، صص112-130.
</ref>
وقفنامه حمام پاقلعه نيز در شمار وقفنامه‌هايي است که از اين نکات ذکرشده، مستثني نبوده است. اين وقفنامه نيز هم‌چون ديگر وقفنامه‌ها، يکي از بهترين منابع ادبي، زباني و فرهنگي در شهرستان نهاوند محسوب مي‌شود؛ زيرا حاوي نکات، واژگان و ادبياتي هست که سهمي بسيار در بيان سنت حسنه [[وقف]] و آداب آن و نحوه [[حمد]] و ستايش [[خداوند متعال]] و [[ائمه اطهار]] داشته و هم‌چنين براي خود واقف نيز طلب باقيات و صالحات (خواندن حمد به نيت واقف) از مدعوين به اين حمام شده است. در اين وقفنامه با ادبياتي زيبا به واسطه شعر بر روي سنگ نوشته‌اي چنين آمده است: «از عطاياي [[خداوند]] جهان، همه به تائيد شه صاحب زمان، حجت الاسلام يعني حيدري، آن‌که از حق داشت تاييدي عيان، در هزار و سيصد و هفتاد و يک
<ref>
تاریخ این وقفنامه به هجری قمری(1371 ه.ق)است که متعلق به 64 سال پیش است.
</ref>
، ساخت حمامي زيبا در اين مکان، چون برون آييد طاهر برويد، از در اخلاص الحمدي بخوان». همان‌گونه که اشاره شد، در دوره قاجار در وقفنامه‌ها  از ادبيات شعر گونه استفاده شده است که در اين وقفنامه نيز واقف از اين سنت پيروي کرده است. در اين وقفنامه، واقف ابتدا به لطف و و عطا و سپس به ستايش [[خداوند]] منان پرداخته و سپس به بندگي واقف و اطاعت خودش از صاحب زمان اشاره مي‌کند و سپس به معرفي و تاييد خودش پرداخته است و بعد از بيان تاريخ ساخت حمام به عمل نيک و مطهر شدن مراجعين مي‌پردازد و سپس از آنان طلب خير براي خويش مي‌کند. در اين متن به خوبي به عمل صالح در کارهاي خير و [[وقف]] اشاره شده و بازتاب اين سنت حسنه را با درپي داشتن عمل خير براي خيرين، براي خواننده اين وقفنامه در يک شعر بسيار زيبا بيان مي‌دارد.
==مقايسه حمام پاقلعه با ساير حمام‌هاي استان همدان== 
حمام پاقلعه از لحاظ پلان داراي پلاني مربع-مستطيل است و از نوع حمام‌هاي تک‌قلو بوده که به صورت شيفتي براي زنان و مردان مورد استفاده بوده است و پلان آن قابل قياس با پلان حمام حاج‌آقا تراب
<ref>
تحلیل معماری وگونه شناسی حمام حاج آقا تراب نهاوند، ص254.
</ref>

 مي‌باشد. حمام پاقلعه در ابتدا از نوع حمام‌هاي خزينه‌اي بوده و در اين مشخصه قابل قياس با حمام حاجي و حمام قلعه در شهر همدان است که از نوع حمام‌هاي خزينه بوده‌اند
<ref>
پژوهشی در حمام های شهر همدان، ص303.
</ref>
در کالبد ساختاري حمام پاقلعه از ستون سنگي استفاده گرديده که اين مشخصه نيز قابل قياس با حمام‌هاي: قلعه، حاجي، شورين شهر همدان است، ستون‌هاي به‌کار رفته در اين حمام‌ها از نوع ستون‌هاي سنگي و به‌صورت مدور و يک‌پارچه از نوع سنگ‌هاي آهکي هستند سقف حمام پاقلعه نيز داراي طاق‌هاي گهواره‌اي با ايوان‌هاي جناقي شکل است که اين خصيصه نيز در ساير حمام‌هاي شهر همدان مانند حمام‌هاي: قلعه، حاجي، شورين، حاج حافظ، جولان
<ref>
همان، صص303-319. 
</ref>
و هم‌چنين حمام حاج‌آقا تراب نهاوند هم به‌چشم مي‌خورد. 
مصالح اصلي تمامي حمام‌هاي استان همدان از آجر و ملات آهک و شفته آهک با تزيينات ساده آهک‌بري ساخته و پرداخته شده است که اين سنت شيوه معماري نيز در معماري حمام پاقلعه نيز مورد استفاده بوده است.
==نتيجه== 
باتوجه به بررسي‌ها و مدارک موجود، قدمت حمام‌ پاقلعه شهر نهاوند بر اساس کتيبه نصب شده در سردر اين حمام متعلق به دوره قاجار (1371 هـ.ق) است. با مطالعات صورت گرفته در پلان‌ اين حمام مشخص گرديد که حمام‌ پاقلعه با توجه به سنت معماري حمام‌‌سازي در استان همدان و شهر نهاوند با يک نوع پلان مشترک و چهارگوش (مربع و مستطيل) پي‌ريزي شده‌ است، اما در ساخت حمام مذکور، از دو فضاي اصلي: حمام سرد (بينه) و حمام گرم (گرم‌خانه) استفاده گرديده و عمدتاً سقف را گنبد تشکيل داده که گنبدها بر روي ستون‌ها (ستون‌هاي سنگي آهکي) و ايوان‌هاي هشتي و گاهي روي ديوارها ساخته شده است. در ساخت اين حمام‌ از مصالح سنگ در پي و پايه‌ها استفاده شده و شکل کلي بناها با مصالح آجر ساخته شده و ملات مورد استفاده از آهک و شفته‌آهک بوده است. در اين حمام‌، به‌دليل تغييرات در دهه 50 هـ.ش و مرمت‌هاي صورت گرفته و باتوجه به متروکه شدن آن نيز، از تزييناتش چيزي باقي نمانده است، اما با توجه به نوع تزيينات حمام‌هاي موجود در همدان که عمدتاً از آهک‌بري در جهت تزيين استفاده شده است، به‌طور يقين تزيينات اين حمام نيز از آهک و آهک‌بري بوده است، اما بيشتر تزيينات در کالبد داخلي در مرمت‌هاي بعد از ساخت بنا از کاشي در تزيين استفاده شده است. در تامين آب حمام‌هاي شهر نهاوند از قنات و رودخانه‌هاي موجود در شهر استفاده مي‌شده است که در نقشه شماره 4 (در مجله وقف ميراث جاويدان)، به‌خوبي قرارگيري حمام‌ پاقلعه نيز در کنار رودخانه و نحوه تامين آب آن‌ مشاهده مي‌گردد. دفع آب حمام‌ها از طريق لوله فاضلاب به بيرون حمام و داخل رودخانه‌ها هدايت مي‌شده است.
==منابع== 

1. جغرافياي تاريخي شهر نهاوند، علي اکبر افراسياب‌پور، انتشارات زهير، چاپ اول، 1381. 

2. مقاله «ويژگي‌هاي حمام‌هاي ايران در دوره صفوي»، نويسنده: محمد افروغ، نشريه اطلاع رساني و کتاب‌داري کتاب ماه هنر، تير 1388، شماره 130، صص 94-101. 

3. سفرنامه، جيمزسيک باکينگهام، ترجمه منيژه اذکايي، 1380.  

4. همداننامه (بيست گفتار درباره مادستان)، پرويز اذکايي، همدان، نشر مادستان، صص433-445. 

5. مقاله «حمام‌هاي تبريز بر اساس نقشه‌هاي دوره قاجاريه»، نويسنده: امير باني مسعود، نشريه اطلاع رساني و کتاب‌داري کتاب ماه هنر، خرداد و تير 1382، شماره 57 و 58، صص 180- 183.  

6. مقاله «تحليل معماري و گونه‌شناسي حمام حاج‌آقا تراب نهاوند»، نويسندگان: اسماعيل رحماني و احمد ترابي، مجموعه مقالات همايش يک‌روزه باستان‌شناسي نهاوند (به مناسبت پاسداشت استاد مهدي رهبر)، گردآورندگان: اسماعيل رحماني و علي خاکسار، ناشر: سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، همدان، آذرماه 1392،  صص 252-260. 

7. مقاله «همايش حمام در کرمان»، نويسنده: هوشنگ جاويد، نشريه فرهنگ مردم، بهار 1382، شماره 5، صص 115- 118. 

8. مطالعات سازه‌هاي آبي تاريخي غرب کشور، نويسندگان: محسن جانجان، علي هژبري و علي خاکسار، گنجينه ملي آب، شرکت نشر تاک، 1389.  

9. مقاله «پژوهشي در حمام‌هاي شهر همدان»، نويسندگان: محسن جانجان، خليل‌الله بيک‌محمدي، علي خاکسار و نسرين بيک‌محمدي، مجموعه مقالات باستان‌شناسي و تاريخ همدان به مناسبت يکصدمين سالگرد کاوش در همدان، به کوشش: علي هژبري، تهران، سازمان ميراث فرهنگي، صنايع‌دستي و گردشگري، پژوهشگاه ميراث فرهنگي و گردشگري، چاپ اول، 1392، صص 377-297. 

10. خلاصه تاريخ همدان، رضا خزائل کردستاني، تهران، بينا، 1322. 

11. گنجنامه-فرهنگ آثار معماري اسلامي ايران، دفتر هجدهم: حمام‌ها، مرکز اسناد و تحقيقات دانشکده معماري و شهرسازي، کامبيز(ناظر) حاجي قاسمي، دانشکده شهيد بهشتي، انتشارات روزنه، چاپ اول، 1383. 

12. مقاله «مباني، عوامل و گستره وقف و شبه وقف در يهوديت با تاکيد بر عهد عتيق»، نويسندگان: حسن حيدري و خديجه کاردوست، فصلنامه فرهنگي، تحقيقي، اجتماعي و تاريخي وقف ميراث جاويدان، سال بيست و يکم، بهار 1392، شماره 81 ، صص 17-52. 

13. گزارش سومين فصل کاوش معبد لائوديسه، مهدي رهبر، نوشته شده در سال 1391، آرشيو اسناد و مدارک سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان همدان، نهاوند (منتشر نشده). 

14. «هنر ساروج بري و تزيينات در حمام‌هاي عمومي قديم»، نويسنده: حسين زمرشيدي، نشريه اطلاع رساني و کتاب‌داري کتاب ماه هنر، خرداد و تير 1382، شماره 57 و 58، صص 78-82. 

15. مقاله «حمام و استحمام»، نويسنده: سيد علي‌محمد سجادي، نشريه اطلاع رساني و کتاب‌داري کتاب ماه هنر، خرداد و تير 1382، شماره 57 و 58، صص 4-10. 

16. آيين شهرداري، محمداحمد(ابن اخوه) قرشي، ترجمه: جعفر شعار، مجموعه‌ ميراث اسلام و ايران، تهران، علمي و فرهنگي، 1360. 

17. تاريخ هنر معماري ايران در دوره‌ اسلامي، محمديوسف کياني، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها(سمت)، تهران، چاپ نهم، 1386. 

18. معماري ايران دوره اسلامي، محمديوسف کياني، سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه‌ها(سمت)، تهران، چاپ هفتم، 1387. 

19. مقاله «تزيينات و آرايه‌ حمام»، نويسنده: محمدعلي مخلصي، نشريه اطلاع رساني و کتاب‌داري کتاب ماه هنر، خرداد و تير 1382، شماره 57 و 58، صص 106-114.  

20. مقاله «بررسي يک سند وقفي از روزگار قاجاريه در استان مرکزي»، نويسندگان: محمد مولايي و فاطمه ايبک آبادي، فصلنامه فرهنگي، تحقيقي، اجتماعي و تاريخي وقف ميراث جاويدان، سال بيست و يکم، بهار 1392، شماره 81 ، صص 110-130. 

21. مقاله «حمام در شهرهاي ايراني- اسلامي»، نويسنده: فيروز مهجور، نشريه اطلاع رساني و کتاب‌داري کتاب ماه هنر، خرداد و تير 1382، شماره 57 و 58، صفحه 60-67. 

22. سفرنامه‌ عراق عجم، ناصرالدين شاه قاجار، انتشارات تيراژه، چاپ سوم، 1362.

==پانویس==

[[رده:میراث جاویدان شماره 90]]

[[رده: مقالات]]