بنیان های نظری و راهکارهای عملی در آینده پژوهی مسئله محور در مورد خیریهها
الهام ملک زاده [۱] ، زهرا علیزاده بیرجندی [۲]
محتویات
- ۱ چکیده
- ۲ مقدمه
- ۳ تعریف مفهوم آیندهپژوهی و سابقه آن در جهان و ایران
- ۴ آیندهپژوهی در ایران
- ۵ آیندهپژوهی در اروپا و ژاپن
- ۶ اولویتهای آیندهنگری در کشورهای جهان
- ۷ ابعاد مهم آیندهنگاری خیریهها
- ۸ نمونهای از سرشماری گروههای هدف خیریهها
- ۹ خیریهها و سهم آنها در موقعیتهای بحرانی
- ۱۰ محیطزیست و اهمیت آن در آیندهنگاری خیریهها
- ۱۱ تدوین طرح پایلوت آیندهنگاری فعالیت خیریهها
- ۱۲ نتیجهگیری
- ۱۳ منابع
- ۱۴ پانویـس
چکیده
مطالعات آیندهنگری در علوم از علوم نوپای میانرشتهای و واکنشی راهبردی است که در دهههای اخیر در کانون توجه قرار گرفته است. هدف اصلی این حوزه کشف، آزمودن، ارزیابی و پیشنهاد آیندههای ممکن، محتمل و مطلوب است. با توجه به اهمیت خیریهها و کارکردهای متعدد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی آن در جامعه، اتخاذ تدابیری جهت ارتقای کارآمدیهای خیریهها و رفع آسیبهای ساختاری و مدیریتی آنها ضروری مینماید. برای دستیابی به اهداف مذکور و بهرهگیری از ظرفیتهای امور خیریه در ایران، آیندهاندیشی مسئله محور در امور خیریهها بهعنوان یک اولویت و ضرورت مطرح میگردد. مقاله حاضر میکوشد بر مبنای توصیف پیشینههای امور خیریه در ایران و تحلیل روند آن به تصویری از آینده خیریهها بپردازد. یافتههای پژوهش حاضر نشان میدهد هرگونه تصویرپردازی در مورد آینده خیریهها در ایران موکول به بررسی موقعیت گذشته آن و توجه به نیاز جامعه و اقتضائات زمانه است.
واژگان کلیدی خیریهها؛ آیندهپژوهی؛ ایران؛ تاریخچه امور خیر.
مقدمه
فکر درباره آینده و حوادث آن، پیشینهای به دیرینگی تاریخ خودآگاهی بشر دارد. معابد یونان باستان و رواج حرفه طالع بینی میان اقوام و ملل، شاهد این مدعاست.
این علاقه ذاتی و میل طبیعی به شناخت آینده در دوران کهن، بهتدریج جای خود را بهضرورت شناخت آینده در دوران معاصر داده است، زیرا لازمه زندگی در دنیای امروز، مطالعه آینده بهمثابه یک علم مدرن و امکان شناخت فرصتها و تهدیدات پیش روی است. (تکنیکها و رویکردهای آیندهپژوهی، 1393: 83)
با توجه به کارآمدی و کارکردهای متعدد خیریهها در حوزههای رفاهی، درمانی، مذهبی و اجتماعی، ضرورت تداوم فعالیت خیریهها و ماندگاری آنها متناسب با نیازهای روز و اقتضائات اجتماعی احساس میگردد.
بررسی پیشینههای فعالیت خیریهها در ایران حاکی از وجود تهدیدات و عوامل آسیبزایی میباشد که مانع تداوم کار خیریهها و نقشآفرینی مثبت آنها در عرصههای گوناگون اجتماعی است. وجود تهدیدات از یکسو و بروز تحولات اجتماعی از سوی دیگر ضرورت آیندهنگری و ترسیم چشمانداز آیندهی خیریهها را بهعنوان یک الزام مطرح میسازد.
مقاله حاضر میکوشد تا از طریق یک بررسی توصیفی –تحلیلی ضمن تأکید بر ضرورت آیندهپژوهی در امور خیریه، اصول و مبانی آیندهنگاری خیریهها که مرحله کاربردی آیندهپژوهی است را مورد واکاوی قرار دهد.
بر این اساس نوشتار حاضر درصدد پاسخگویی به سؤالات ذیل است:
1-در آیندهپژوهی خیریهها چه نکاتی باید مدنظر قرار گیرد؟
2-در آیندهنگاری خیریهها، نگاه آیندهپژوهان معطوف به چه مسائل و مراحلی است؟
تعریف مفهوم آیندهپژوهی و سابقه آن در جهان و ایران
آیندهپژوهی در سادهترین و کاملترین توصیف، کوششی نظاممند برای مطالعه آیندههای ممکن، محتمل و مرجح ارزشهای بنیادین، اسطورهها و استعارههای یک جامعه یا ملت است. آیندهپژوهی حوزهای نو برای کندوکاو و پاسخگویی به این پرسشهاست که کدام آیندهها امکان وقوع دارند؟
کدام آیندههای ممکن از احتمال وقوع بیشتری برخوردارند و از میان آیندههای محتمل کدامیک برای ما مطلوب است و یا کدام آینده مطلوبتر را میتوان به شیوهای هوشمندانه معماری کرد. افزون بر این، تلاش عمده آیندهپژوهان بر تغییر نگرشها و شیوههای نقد و تفسیر دنیای درون و پیرامون است. اندیشهورزان این حوزه علمی نوپدید، بررسی پیامدهای رفتار بازیگران کلیدی در شکلگیری آیندههای بدیل را وجه همت خودساختهاند.
آیندهپژوهی را میتوان دانشی فرارشتهای دانست که کوشیده است از راه درهم شکستن مرزهای قراردادی و غیرموجه علوم، علم بزرگی را پدید آورد که تمام حوزههای علمی نیازی کلی به آن دارند. (خزایی،1393: 124)
آیندهپژوهی اگرچه توصیفی از جلوه زمانهای بالقوه با ویژگیهای موردانتقاد است، اما مستلزم کاربست روشی نظاممند است تا آنرا بر پایه راهبردی و زمان پیشنگر با مبانی فکری طراحی نمود(حمیدی زاده،1390: 81).
آیندهپژوهی در ایران
ورود آیندهپژوهی و تفکر آیندهنگر به ایران با چالشهای عمدهای دستبهگریبان بوده است. این چالشها در چهار حوزه روششناسی، یعنی مسئلهیابی یا اهداف، رویکردها، روشها و بافتار معنا مییابد. ازآنجاکه آیندهپژوهی دانشی ارزشبنیاد است؛ توجه ویژه به هستیشناسی و مبانی معرفتشناسانه بر این تلاش ضروری است. ادراک دین و دینمداران از هستی آیندهپژوهی و چارچوبدهی به این ادراک در مبانی معرفتی مسائلی را برمیانگیزد که پاسخ به آنها ضروری است.
اما در ابعاد روششناسانه، توجه به بافتار و شرایط ملی ویژه، گویای این واقعیت است که بومیسازی آیندهپژوهی بر پایه باورها و ارزشهای ملی، واقعیتی انکارناپذیر است.
کشور ما هنوز هم فاقد عزم و اراده لازم برای کاربست آیندهپژوهی در سطوح ملی است و در این مقیاس، طرحهای درخور توجهی به انجام نرسیده است. در کنار این فقدان دانش پایه و احساس ضرورت،
کشور ما نیازمند فراهمسازی زیست بوم لازم برای نشو و نمای آیندهپژوهی است. کسب مهارت کار گروهی، گسترش فرهنگ نقد و پرسشگری، توجه به تخیل علمی، نگاه بلندمدت، یادگیری شتابان و تحولات آموزشی ازجمله بسترهای ضروری برای نیل به تعالی به این عرصه است.(همان:139-140).
آیندهپژوهی در اروپا و ژاپن
مطالعات آینده بر پایه روشهای نوین آیندهنگری، ابتدا در مغرب زمین و تقریباً با پایان جنگ جهانی دوم آغازشده است. بهطوریکه گفتهشده، نخستین کاوشهای نظاممند در ساحت آینده را اندیشگاه رِند در سال 1946 برای پنتاگون انجام داد و بدین ترتیب پایههای آیندهپژوهی جدید بر مطالعات استراتژیک دفاعی–نظامی غرب استوار گردید. پس از آمریکا ژاپن (1960)، هلند (1970) و سپس فرانسه (1980) و بهتدریج سایر کشورهای اروپایی مثل آلمان و انگلستان و سوئد و استرالیا و غیره به این برنامه پیوستند.
رویهمرفته میتوان گفت که شاید منظمترین مطالعات آیندهنگری مربوط به کشور ژاپن باشد که در کمتر از نیمقرن گذشته تاکنون هشت دوره پنجساله آیندهنگری را پشت سر گذاشته و برحسب گزارشهای مختلف به شصت تا هفتاد درصد اهداف استراتژیک خود در این زمینه دست یافته است( گواهی، 1393: 408).
اولویتهای آیندهنگری در کشورهای جهان
بیشترین اولویت در اهداف کلان آیندهنگری در بیستوهفت کشور منتخب جهان به شرح زیر میباشد:
1. سیاستگذاری علم و فناوری،
2. چالشهای علم و فناوری،
3.توسعه اقتصادی،
4. کیفیت زندگی اجتماعی،
5. رقابت پذیری جهانی،
6. تعیین فرصتها و چالشها،
7. ترویج آیندهنگری
مشابه این اولویتها درزمینه چالشهای اصلی بیستوهفت کشور منتخب جهان بدین ترتیب است: محیطزیست، تولید، الکترونیک، تکنولوژی اطلاعات، علوم زیستی، دفاع، انرژی، بهداشت، صنایع دریایی، حملونقل، دارو، تکنولوژیهای نوین، مواد اولیه، مسکن، جهانگردی، کشاورزی، خدمات، صنایعدستی (همان: 408-409).
ابعاد مهم آیندهنگاری خیریهها
از دهه هفتاد آیندهپژوهی به فضای کاربردی وارد شد و کشورهای اروپایی و ژاپن برنامههای گوناگونی اجرا کردند و ایده آیندهنگاری نیز از همین زمان مدنظر قرار گرفت (کرامت زاده، 1393: 186). در آیندهنگاری خیریهها و شیوه نگاشت برنامههای آینده آنها نکات ذیل مدنظر قرار میگیرد:
•تدوین و برنامهریزی در مورد آیندههای احتمالی خیریهها: خیریهها به کجا میتوانند بروند؟ (قلمرو عمل و اقدام خیریهها)
•آیندههای بایسته یا آیندههای هنجاری (Normative Futuring): خیریهها به کجا باید بروند؟
•آیندهنگاری تصویرپرداز (visionary futuring) خیریهها از چه مسیرهایی میتوانند با سهولت بیشتری به آیندههای مطلوب خود برسند؟
•مسائل فوق چهارعنصر در بحث آیندهنگاری و در طرح پایلوت آیندهنگاری خیریه باید موردتوجه آیندهپژوهان قرار گیرد.
از رصد یک رویداد در گستره زمانی به لحاظ تکثر و تعداد به روندها میتوان دستیافت. از بررسی رویدادها و تحلیل روند آن، تصویرسازی آینده امکانپذیر میشود (عابدینی ،395).
در مورد آینده خیریهها نیز هرگونه اقدامی باید مبتنی بر مراحل مذکور باشد. بدون شک در بررسی رویدادها و روندهای تکوین خیریهها در ایران، تطور کارکردی و تحول ساختاری، گذشتهپژوهی خیریهها دربردارندهی دستاوردهای ارزندهای است. به همین دلیل است که آیندهپژوهان تاریخ را سرشار از الگو و آموزه برای آینده دانستهاند (خزایی، 1393 :304 ).
یکی از اموری که باید در برنامهها و اقدامات خیریهها در آینده موردتوجه قرار گیرد، تدوین بانک اطلاعاتی دقیق از گروههای هدف خیریهها نظیر متکدیان، بینوایان، بیماران، یتیمان ، سالمندان و افرادی ازایندست است.
نمونهای از سرشماری گروههای هدف خیریهها
در سال1267 ه.ق دولت قاجار اقدام به آمارگیری بینوایان نمود و مقرر شد آماری از افراد فلج و نابینا که توان کار نداشتند و به تکدی در سطح شهر مشغول بودند، تهیه شود. در این آمارگیری نام و نشانی کامل این اشخاص و نوع نقص آنها نیز ذکرشده بود (روزنامه وقایع اتفاقیه، 5شنبه 14ذیقعده،1267 ه.ق، نمره32 ).
این تجربهی تاریخی، ضرورت احصا و سرشماری، جهت ساماندهی خیریهها در ارائهی خدمات و ساماندهی امور خیریهها را یادآور میشود. بانک اطلاعاتی از گروههای هدف خیریه میتواند اولویتها، نحوهی توزیع خدمات خیریهها و سایر امور مربوطه را ساماندهی نماید.
خیریهها و سهم آنها در موقعیتهای بحرانی
فعالیت خیریهها در آینده باید به سمتوسوی قلمروهایی که زیست شهری و حیات شهروندان را با مخاطره و بحران روبهرو میکند، معطوف گردد؛ به این معنی که خیریهها باید در مورد مخاطرات و تهدیدات زندگی امروز و چارهاندیشی در این زمینهها و سرمایهگذاری در رفع بحرانها فعالیت کنند.
اینگونه تهدیدات، بلایای طبیعی نظیر زلزله و سیل هستند. در بررسی تاریخ مؤسسات خیریه نمونههایی از اقدامات خیریهها در مواقع بروز بحران در ایران یافت میشود. شاهد این مدعا قحطی 1288ه.ق است. در این زمان نخستین کنسرت خیریه جهت کمک به قحطیزدگان در تهران برگزار شد (ملکزاده،1385: 83).
نمونه دیگر اقدامات مربوط به ایجاد مؤسسهی خیریه جهت کمک به غارتشدگان جنگی در صفر1330 ه.ق است. (همان:128). در هنگامه قحطی ناشی از جنگ جهانی اول و نقض بیطرفی ایران و اشغال مملکت در سال 1332ه.ق (همان:159) و قحطی1335ه.ق، گروهی از خیّرین با جمعآوری اعانه و توزیع غذا به دستگیری از مردم نیازمند پرداختند (همان:134).
مطالعه اینگونه اقدامات میتواند بهمنزلهی الگویی در ترسیم برنامههای آینده و در مواقع بحرانی مدنظر آیندهپژوهان خیریهها باشد. ضمن اینکه این نمونهها از بُعد آسیبشناسی فعالیت خیریهها و چالشهای پیش روی آنها نیز اهمیت دارد. در قحطی 1332ه.ق، با یاری افراد خیّر قزوین، مقدار زیادی برنج چمپا جهت کمک به مردم از رشت وارد قزوین شد.
اما موضوع قابل تأسفی که شاید زحمات این نیکوکاران را خنثی نمود، تفاوت نوع تغذیه منطقه قزوین با برنج وارداتی بود. بسیاری از فقرا پس از خوردن برنج وارداتی بهواسطه ناسازگاری با مزاجشان تلف شدند (همان:159).
محیطزیست و اهمیت آن در آیندهنگاری خیریهها
طرفداران محیطزیست و طراحان این گفتمان طیف متنوعی از ایدهها، راهکارها و چشماندازهای آینده را در این زمینه ارائه دادهاند. در این طیف متنوع میتوان گرایشهای بحرانمحور، چشماندازهای آرمانشهری، عملگرایی و ... را مشاهده کرد. بهرغم تفاوت نگرشها و راهکارهای این مکاتب، دغدغه همه این گرایش ها حفظ محیطزیست است. با توجه به تهدیدات زیست محیطی و محدودیت منابع انرژی، حفظ محیطزیست باید در برنامههای مؤسسات خیریه بهعنوان اولویت لحاظ گردد.
در حال حاضر در دنیا، طرحهایی در این راستا صورت گرفته و از تکنیکهایی چون پسنگری، چشماندازسازی، رهنگاری فنی و آیندهپژوهی انتقادی در آنها استفادهشده است. از این گذشته ما میتوانیم شاهد رشد سریع مفاهیم آیندهپژوهانه در آیندههای زیست محیطی مثبت و ابتکارات زیست محیطی آیندهمحور سازمانها را مشاهده کنیم (مک گریل،1393 :500-502 ). در اروپا سازمانهای غیردولتی زیادی در این حوزه فعالیت دارند (همان :513 ).
یکی از حوزههای مهم در محیطزیست جنگلها هستند که خیریهها میتوانند با استفاده از الگوهای عملیاتی در سایر کشورها در این زمینه وارد شوند. دلیل اهمیت جنگلها افزون بر تهدیدات روزافزون این است که چوب تنها ماده زیستی کربن خنثی (بدون آلودگی کربنی) هم چنین تجدیدپذیر و در دسترس است. انسانها به چوب بهمنزله منبع انرژی وابستهاند.
علاوه بر این جنگلها در کاهش فجایع طبیعی، پروراندن منابع آب، تأمین سلامتی، محدود کردن آلرژیها و ایجاد فضاهای تفریحی سالم نقش مهمی دارند. فعالیت انسانها باعث از دست رفتن سالانه 512 میلیون هکتار جنگل میشود. جنگلزدایی سبب سیل، درهمریختگی چرخه باران، تحریک زلزله و عواملی از این قبیل میشود.
ایده مدیریت جنگل به سده هجدهم بازمیگردد، در دنیا در سال1992م. دولت تایلند، برنامه حفاظت از جنگلها را به مرحله اجرا گذاشت. مشوقهای مالیاتی، کاهش تشریفات اداری، درگیر شدن بخش خصوصی که با موفقیت همراه بود. (بیانیههای اجلاس علم و فناوری کیوتو2011، جنگلهای پایدار،1393: 52-54).
یکی از حوزههایی که ضرورت وجود خیریهها در آن بهعنوان ضرورت احساس میگردد؛ مشارکت در برنامههای حفظ جنگلها و توسعه آن است که در این زمینه میتوانند از الگوهای موفقی که در سایر کشورها بوده بهویژه الگوهایی که در آنها از بخش خصوصی مدد گرفتهاند، بهره برد.
تدوین طرح پایلوت آیندهنگاری فعالیت خیریهها
خیریهها در ایران نیز همانند سایر کشورهای حوزههای اجتماعی، نیازمند آیندهنگری و آیندهنگاریاند. بهعبارتدیگر خیریهها برای کارآمدی و تأثیرگذاری بیشتر در جامعه، نیازمند ترسیم نقشهراهی هستند که در آن نحوه طی مسیر، چشمانداز فعالیتها و قلمرو فعالیت آینده، منابع و امکانات لازم، نیازها و فوریتها بهطور دقیق و شفاف تبیین شده باشد.
در ترسیم این نقشه، نگاهی به گذشته با نگاه آسیب شناسانه و استفاده از تجربیات سایر کشورها بهویژه سازمانهای خیریه دنیا ضرورت دارد. گذشته، آینده پیشینیان بود که بهعنوان میراثی ارزشمند به ما رسیده است و این میراث مشتمل بر آموزههایی است که در ساخت آینده آنرا فراگیریم (حیدری،1393 :70 ).
در این طرح پایلوت، آموزش دستاندرکاران امور خیریه و خیریهپژوهان از طریق برگزاری دورههای آموزشی و کارگاههای تخصصی میتواند کارساز باشد. هدف اینگونه کارگاهها ایجاد برنامهای مدون در باب فرایند آیندهنگری در مورد خیریهها و گسترش افق فکری و گسترهی اقدام و عمل متولیان خیریهها و مؤسسات مردمنهاد بر مبنای اقتضائات عصری و نیاز نسلی خواهد بود.
شیوهی تهیه نقشه راه و تنظیم برنامههای راهبردی خیریهها که از اهمیت خاصی برخوردار است باید در موضوعات کارگاههای مذکور گنجانده شود.
در آیندهنگاری خیریهها، به دلیل نقش مؤسسات خیریه در نظام سلامت (نکویی مقدم و دیگران ،1392) و نیاز جامعه به برخورداری از خدمات نظام سلامت، تحلیل و بررسی رویدادها و روند فعالیت خیریه بهمنظور تصویرپردازی آینده ضرورت و اولویت دارد. ازآنجاییکه کمکهای خیریه یکی از منابع مورداستفاده در تأمین مالی نظام سلامت است، ازاینرو همسوسازی فعالیت خیریهها در کنار وزارتخانه و دانشگاه میتواند نتایج مثبت در ارائه خدمات به اقشار مختلف داشته باشد.
در آیندهنگاری خیریههای نظام سلامت، عرصه عمل، قلمرو فعالیت آنها افزون بر بیمارستان سازی و کارکردهای سنتی و معمول باید به سطوح پیشگیری، تشخیص و درمان معطوف گردد. مؤسسات خیریه باید با بهکارگیری مدلهای نوین تأمین مالی مانند انتشار اوراق وقف و نظایر این در جهت افزایش پایداری منابع مالی خود حرکت کنند.
ارتباط ارگانیک و نظاممند میان وزارت بهداشت و دانشگاه علوم پزشکی و سازمانهای مردمنهاد میتواند نقش مؤثری در هماهنگسازی فعالیت خیریهها در راستای اهداف نظام سلامت و بهویژه تمرکز بر اولویتهای آن داشته باشد (نکویی مقدم و دیگران :7).
در ترسیم چشماندازهای آینده، خیریههای نظام سلامت راهکارهایی پیرامون این ارتباط نظاممند اندیشیده شود تا آسیبهایی نظیر موازیکاری، مشکلات مدیریتی، ناهماهنگی مؤسسات خیریه و نهادهای دولتی، رقابتهای ناسالم و ... کاهش یابد.
برای آگاهی از مشکلات ساختاری و مدیریتی و سایر آسیبهای مطرح، مطالعه تاریخچه مؤسسات خیریهای که درگذشته در امر درمان فعالیت میکردهاند، حائز اهمیت است. در این زمینه میتوان به تاریخ دارالشفای آستان قدس رضوی اشاره کرد.
حاج سیاح از نویسندگان دوره قاجار در انتقاد از مصارف موقوفات درباره دارالشفا چنین مینویسد:
«اگر آنچه از املاک مقررشده که منافع آنها سالیانه به مدارس مجانی و مریضخانه و مهمانخانه و سایر آنچه واقفین شرط کردهاند خرج شود، یک سمت ایران از ویرانی خارج میشود .... خراسان گلستان میشود، لکن افسوس افسوس ...»(حسین زاده سورشجانی ،1395 :217 ).
در سومین کابینه سپهدار تنکابنی گروهی از منتقدان به اوضاع آستانه در حمایت از محرومان، زائران و بیماران لایحهای را به رئیسالوزرا نوشتند. این لایحه 19 ماده داشت. ماده هجدهم آن مربوط به اوضاع آشفته دارالشفا و نامناسب بودن اداره آن و مشکلات درمانی – بهداشتی بیماران و عدم رسیدگی به بیماران است. (همان:236 ).
نتیجهگیری
با توجه به اهمیت و ضرورت آیندهپژوهی و کاربست آن در حوزههای اجتماعی و رشتههای علمی در مورد خیریهها نیز، داشتن نگاه آیندهساز از اولویت برخوردار است. هرگونه تلاشی در جهت ترسیم و توصیف آیندههای محتمل در امور خیریه و چشماندازسازی برای دستیابی به آیندههای مطلوب آن، باید بر پایه آگاهی از رویدادها و روند امور خیریه درگذشته باشد.
با توجه به جایگاه مهم تجربیات گذشته در ساخت آینده، گذشتهپژوهی شالوده و نقطه اتکای آیندهپژوهی است. نکته دیگر بومیسازی آیندهپژوهی بر پایه ارزشهای فرهنگی است. بهعبارتدیگر در ترسیم خطمشی آینده توجه به ویژگیهای فرهنگ بومی ضرورت دارد.
این همان مقولهای است که در بحث آیندههای بایسته برای خیریهها مطرح میگردد و آیندهپژوه در هنگام آیندهنگاری و تدوین راهبردها در پاسخ به سؤال خیریهها به کجاها باید بروند؟ باید آنرا مدنظر قرار دهد.
نکته دیگر در نظر داشتن قلمروهای اولویتدار برای خیریههاست. بر اساس نیازهای جامعه و اقتضائات زمانه، مسائل زیست محیطی، درمان و خدمات مربوط بهنظام سلامت و مدیریت در هنگام بروز بلایای طبیعی و بحرانهای مربوط به زندگی شهری از اهمیت ویژهای برخوردارند و البته شناسایی اولویتها باید در کارگروهی متشکل از آیندهپژوهان، متولیان و دستاندرکاران امور خیریه و متخصصین حوزههایی که خیریهها در آن نقش ایفا میکنند، مقدور خواهد بود.
منابع
«بیانیههای اجلاس علم و فناوری کیوتو» (2011) (جنگلهای پایدار، ترجمه مقداد رحیمیان، 1393). در: درآمدی بر آیندهپژوهی، اصفهان: ضیاء؛ شاهینشهر: علم آفرین.
حیدری، امیرهوشنگ (1393). «آیندهپژوهی». کتاب ماه، اطلاعات ارتباطات و دانششناسی. سال هفدهم، شماره 4. فروردین.
حسین زاده سورشجانی، سالم (1395). «تاریخ دارالشفا آستان قدس رضوی». تهران: دانشگاه آزاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات.
«تکنیک ها و رویکردهای آیندهپژوهی» (1393). فناوری اطلاعات. شماره 98. خرداد.
حمیدی زاده، محمدرضا (1390). «نظریه زمان و آیندهپژوهی بر اساس نظریه فهم و درک». مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 6. تابستان. صص81-101 .
کرامتزاده، عبدالمجید (1393). «راهکارهای ایجاد فرهنگ آیندهنگری، ملاحظاتی در ارتقاء فرهنگ آیندهپژوهی». در: درآمدی بر آیندهپژوهی، مرکز مطالعات فرهنگستان علوم گروه مطالعات آیندهنگری علم و فناوری، اصفهان: پارس ضیاء؛ شاهینشهر: علم آفرین.
خزایی، سعید (1393). «روشهای متداول آیندهپژوهی در ایران و جهان» . در: درآمدی بر آیندهپژوهی، مرکز مطالعات فرهنگستان علوم گروه مطالعات آیندهنگری علم و فناوری، اصفهان: پارس ضیاء؛ شاهینشهر: علم آفرین.
«بنیانهای آیندهپژوهی مدرن ،چیستی و چرایی مطالعات آینده» (1393) در: درآمدی بر آیندهپژوهی.اصفهان: پارس ضیا، شاهینشهر: علم آفرین.
گواهی، عبدالرحیم (1393). «آیندهپژوهی در غرب». در: درآمدی بر آیندهپژوهی، مرکز مطالعات فرهنگستان علوم گروه مطالعات آیندهنگری علم و فناوری، اصفهان: پارس ضیاء؛ شاهینشهر: علم آفرین.
«روزنامه وقایع اتفاقیه» (1267ه.ق) .پنجشنبه،14 ذیقعده 1267 هق. نمره 32 .
مستوفی ،عبدالله(بیتا ). «شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی واداری دوره قاجار». تهران: زوار.
نکویی مقدم و دیگران (1392 ). «نقش مؤسسات خیریه در نظام سلامت:یک مطالعه کیفی». مجله تحقیقات کیفی در علوم سلامت. سال دوم، ش1، بهار. صص1-10 .
مک گریل، استفان (1393 ). «طرفداری از حفظ محیطزیست،در حال گذار یا تحول». در:درآمدی بر آیندهپژوهی. اصفهان: پارس ضیا، شاهینشهر: علم آفرین.
ملکزاده، الهام (1385). «نگاهی به امور خیریه در دوره قاجار». تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری.