ارائه الگوی مسجد محور به منظور یکپارچه سازی و هماهنگی خیریه‌ها

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو

وحید یاوری [۱] ، علیرضا رحیمیان [۲]

چکیده

خیریه‌های ایران امروزه با مسائل گسترده و متنوعی روبه‌رو هستند. مسئله پراکندگی خیریه‌ها و عدم ارتباط آنان با یکدیگر به یکی از اصلی‌ترین مشکلات پیش روی خیریه تبدیل شد است. عدم اطلاع آن‌ها از خدمات سایر خیریه‌ها و موازی کاری در عرصه مؤسسات خیریه باعث عدم شناخت محرومان از خیریه‌ها و خیریه از محرومان و به عبارتی خلأ حلقه اتصالی میان نیازمندان واقعی و خیریه‌ها می‌شوند. این امر موجب پررنگ شدن کارهای تکراری و کم‌اهمیت در بعضی مؤسسات و نپرداختن به اولویت‌ها شده است. برخی از نیازمندان آبرومند نیز به علل مختلف ازجمله حرمت انسانی خود و در دسترس نبودن مؤسسات به خیریه‌ها مراجعه نمی‌کنند. بیشتر خیریه‌ها نیز در خدمت‌رسانی به محرومان و حمایت از آسیب‌های اجتماعی رویکردی منفعل دارند و صرفاً مراجعات پاسخ می‌دهند. باوجود تراکنش مالی بالای برخی از مؤسسات خیریه و کل امر خیر در کشور همچنان افرادی هستند که خیریه‌ها آن‌ها را نیافته‌اند و تحت پوشش قرار نگرفته‌اند. توزیع نامتوازن جغرافیایی و نوعی نیازهای محرومان نیز موجب شده، گاه به یک خیریه مراجعات بسیاری انجام شود که فراتر از ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه آن‌ها باشد. در این میان افراد سودجویی هم پیدا می‌شوند که با مراجعه به خیریه‌های متعدد و دریافت‌های مختلف درآمد نسبتاً بالایی را از این طریق کسب می‌کنند. مقدمه این‌گونه سودجویی‌هایی ازآنجا آغاز می‌شود که فرد نیازمند با مراجعه به خیریه‌ای قسمتی از نیاز خود را دریافت می‌کند که کفاف وی را نداده و به خیریه بعدی مراجعه کرده و داستان تکرار می‌شود. در یک‌روند کاملاً منطقی آموزشی کامل برای سودجویی از مؤسسات خیریه با روش‌های متفاوت صورت می‌گیرد. مساجد به‌عنوان نهادهای دینی اجتماعی وابسته به مردم می‌توانند حلقه واسط با گستره کشوری برای ارتباط نیازمندان با خیریه‌ها باشند. این سازوکار با تخصیص هر نیاز به خیریه متناسب، مرجع مورد اعتماد برای تأیید نیازمندان هر محل خواهد بود. مساجد نیز با شناخت خیریه‌ها و محرومان واقعی، ضمن جلب اعتماد خیریه‌ها، هزینه‌های کسب اطلاعات را برای این‌گونه مؤسسات بسیار پایین آورده و بهره‌وری پول‌های خیرین را بالاترمی ببرند. مشکل توزیع نامتوازن که یکی از مسائل لاینحل در خیریه‌ها بود نیز قابل‌حل می‌شود. سودجویان نیز دیگر نمی‌توانند با مراجعه به خیریه‌های متعدد آن‌ها را فریب داده و راهکار اخاذی را دنبال کنند.

واژگان کلیدی

خیریه، یکپارچه سازی، مسجد، الگو یکپارچه سازی خیریه‌ها

مقدمه و بیان مسئله

بر اساس آمار غیررسمی بیش از 70 هزار مؤسسه خیریّه در کشور فعالیت می‌کنند، اما آمارهای رسمی یکسان نیستند.

درحالی‌که مدیرکل امور اجتماعی و مؤسسات خیریّه سازمان اوقاف و امور خیریّه از وجود 15 هزار و نایب‌رئیس کمسیون اجتماعی مجلس از فعالیت 12 هزار مرکز خیریّه خبر می‌دهند، معاون مشارکت‌های مردمی کمیته امداد تعداد این مؤسسات را نزدیک به 8 هزار می‌داند.

بر اساس برآورد کمیته امداد، سهم این کمیته از کل صدقاتی که در کشور جمع‌آوری می‌شود 15 درصد است و 85 درصد، باقیمانده سهم مؤسسات خیریّه است که به علت فقدان نظارت بر عملکرد آن‌ها در بسیاری از موارد مشخص نیست این وجوهات صرف چه مواردی می‌شوند (طغیانی،1395، ص 279).

درزمینه آسیب‌های اجتماعی بعضی از افراد نیازمند، غیرواقعی و بدلی هستند و از هر جا که بوی کمکی بیاید، آنان به آن سمت می‌روند.

بعضی‌ها فقیر بودن را به‌عنوان پوشش شغلی خود انتخاب کرده‌اند [۳] (ابهری،1393).

مسئولان بهزیستی می‌گویند گداهایی را می‌شناسند که ماهانه بین 400 تا 500 میلیون تومان درآمد دارند [۴] (محمد زاده،1390).

در این میان مؤسسات خیریّه نیز با عدم هماهنگی و موازی کاری به این مسائل دامن زده‌اند.

طی سال‌های گذشته با نقاط ضعف فراوانی در سیر حرکتی بنگاه‌های خیریّه در سطح کشور مواجه بوده‌ایم. از این موارد می‌توان عدم تحول در اوضاع فرهنگی اقتصادی مددجویان، عدم ارتقاء آنان به سمت مددکاری و تهدید خطر ارتزاق طویل‌المدت مددجو، افزایش روحیه راحت‌ طلبی، کسب درامد آسان و همچنین توجه بیش‌ازاندازه خیّرین به فعالیت‌های یکسان، عرضه خدمات مشابه و فراتر از نیاز و عدم هماهنگی مؤسسات خیریّه با یکدیگر را نام برد [۵] (کیانی،1392).

مسائلی همچون موازی کاری خیریّه‌ها، عدم شفافیت در خیریّه‌ها، عدم سطح‌بندی و تعیین مأموریت برای خیریّه‌ها، گسستگی قانونی در مورد خیریّه‌ها، مشخص نبودن جایگاه خیریّه‌ها در نظام اداری کشور، عدم وجود نظارت کامل، ابهام در مراجع تأییدکننده از مواردی هستند که لزوم اقدامی در جهت هماهنگ¬سازی و افزایش اثربخشی اقدامات خیریّه‌ها را در ایران بیشتر به اثبات می‌رساند.

بی‌تردید، حل تمامی مشكلات اجتماعى، صرفاً از توان دولت‌ها برنمی‌آید. برخی نیز با نگرش سياسى و امنيتى به مسائل اجتماعى نيز روش نادیده گرفتن را تجويز نموده، به تخريب بيشتر جامعه می‌انجامد. در اين ميان مراکزی علمى و پژوهشى، نهادهاى مدنى مردمى در جامعه اسلامى هستند که در کنار مردم و دولت‌ها يا حتى پيشاپيش آنان به چاره‌جویی برمی‌خیزند.

به نظر می‌رسد محوریت محلی مساجد و فعال‌سازی این ظرفیت در امر خیر می‌تواند بسیاری از خلأهای موجود درزمینه رابطه نیازمندان واقعی و مؤسسات خیریّه را رفع کرده و علاوه بر آن الگویی بومی و اسلامی برای یکپارچه‌سازی بهینه خیریّه‌ها در عین حفظ هویت تک تک آن‌ها ارائه نماید.

این نوع یکپارچه‌سازی می‌تواند ضمن حفظ اطلاعات، حریم‌ خصوصی و کرامت انسانی، راهکاری دائمی برای رفع نیازهای عاطفی و شخصیتی خانوارها و افراد نیازمند مخاطب خیریّه‌ها به‌حساب آید.

مسجد همواره مشعل هدايت، نشانه توجه به ارزش‌های والاي انساني، محل طرد آلایش‌های مادي، نشانگر هويت فرهنگ و هنر اسلامي و بالاخره مرکزی مؤثر در پيشگيري و كاهش آسیب‌ها و بزهکاری‌های اجتماعي است. مسجد در اسلام، قلب تپنده حيات این دين و جايگاه پيوند آسمان و زمين (دو نماد آخرت و دنيا) است که انسان به‌عنوان اشرف مخلوقات در آن رشد و تكامل می‌یابد.

كاركردهاي مسجد تنها در بعد معنوي و عبادي خلاصه نمی‌شوند بلكه مساجد از صدر اسلام تاکنون كاركردهاي گوناگوني داشته‌اند كه اغلب آن‌ها تحت عنوان كاركردهاي اجتماعی قابل‌تعریف و تبيين هستند.

خدمت‌رسانی و تعاون اجتماعى ازجمله مسائلى است از دیرباز در مساجد موردعنایت بوده است. درواقع مشكلات عديده اقتصادى و اجتماعی انسان‌ها از طریق مساجد حل می‌شده و همين امر موجب نوعى تعاون و یاری‌رسانی همگانى و متقابل گرديده است.

لذا سؤالات اصلی پژوهش حاضر عبارت‌اند از:

1-آیا از ظرفیت‌های نهاد مسجد می‌توان برای یکپارچه‌سازی و هماهنگی امور خیریّه و رفع خلأهای موجود در این عرصه و ارتقاء هدفمند و افزایش اثربخشی اقدامات و کمک‌های مؤسسات خیریّه استفاده کرد؟

2-مزایا و معایب استفاده از این الگو چیست و چه برتری‌هایی نسبت به الگوهای مطرح مانند سامانه ملی یکپارچه‌سازی نهادهای خیریّه دارد؟

ادبیات پژوهش

ظرفیت نهاد مسجد

مسجد یکی از تدابیر الهی برای آن جامعه‌ای است که قرار است بهترین جامعه برای مردم باشد.

این جامعه وظایف اجتماعی خاصی نسبت به دیگران نیز دارد (قرآن کریم؛ حج:78؛ آل‌عمران:110). مسجد، نظامی اجتماعی است که در راستای تحقق آرمان‌های متعالی یک جامعه‌ی اسلامی مستقیماً از جانب شارع مقدس تعبیه‌شده است و در سیره و سنت پیشوایان دینی (ع) ظاهرشده است (همایون، 1386، ص100).

تاریخ اسلام و ایرانبیانگر این واقعیت انکارناپذیر است که مسجد برخلاف دیگر معابد و مراکز عبادی، فقط جایگاه عبادت و نیایش دینی نبوده، بلکه داراي کارکردهای مهم، متعدد و متنوع درزمینه های سیاسی و اجتماعی بوده است (مفتخری،1393، 154).

هرچند مهم‌ترین بخش و نبض حیات جوامع بشری را مقوله فرهنگ بر عهده دارد؛ ولی برطرف شدن مسائل معیشتی مردم نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. لذا یکی از مهم‌ترین کارکردهای مسجد فقرزدایی و رفع محرومیت از قشر مستضعف جامعه اسلامی است که به دلایل گوناگون برای امرارمعاش با دشواری زندگی می‌کنند.

از سوی دیگر اقشار پردرآمد جامعه در پیوندی ناگسستنی با امام جماعت و هیئت‌امنا و در قالب مشارکت مردمی، با بنا نهادن موقوفه‌ها و صندوق‌های قرض‌الحسنه و واگذاری وام‌های بلاعوض برای اقشارمحروم جامعه، همانند خانواده‌های بی‌سرپرست و افراد سالمند و ناتوان، مساعدت مالی جهت مخارج قبل از ازدواج، کمک‌هزینه‌ی تحصیل برای جوانان و اشتغال افراد بیکار، می‌توانند در سامان دادن وضعیت معیشتی مؤمنان، ایفای نقش کنند (فقهی زاده و همکاران 1395, ص 12-13).

مسجد در صدر اسلام

نخستین مسجد را حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله) در مدینه و در کنار خانه خود ساخت. سپس خلفا و حاکمان و پادشاهان بر وسعت آن افزودند و در تزیین آن کوشیدند (عابدی جعفری و همکاران،1384، 79).

مسجد تا پایان سده اول هجری، غالباً به‌منزله مکانی برای وعظ و ارشاد و ادای فرایض دینی و رسیدگی به نیازمندی‌های مردم و حل‌وفصل امور قضایی مسلمین بود (مفتخری،1393، 154).

مسجد نخستین مکانی بود که محرومان و مستمندان مسلمان به آن پناه می‌بردند. به نوشته مقریزی رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) برای یاران نیازمند که پناهگاه و خویشان و دارایی نداشتند، جایی را درمسجد خود در نظر گرفته که در آن اقامت می‌گزیدند و به اصحاب صفه شهرت یافتند.

البته بعدها حکام اموی، یعنی عمر بن عبدالعزیز نخستین کسی بود که جایگاهی را در مساجد برای اطعام مساکین و بیچارگان و واماندگان در نظر گرفت (مقریزی،1372، 340)

مساجد در عصر حاضر

در جریان انقلاب، مساجد در سراسر کشور به اصلی‌ترین مکان برای فعالیت‌های سیاسی انقلاب یون تبدیل‌شدند که همین مسئله باعث شد تا همانند یک حزب سیاسی (و چه‌بسا فراتر از آن) بتوانند در تکوین سیستم سیاسی جدید نقش مؤثری داشته باشند (سمیعی و عموزاده مهدریجی، 1393، 75).

بعد از انقلاب اسلامی نیز مساجد همواره نقش محوری در محله‌ها در تأمین امنیت شهری توسط اهالی مسجد و تأمین نیازهای مستمندان داشتند.

در اداره جنگ و پشتیبانی از آن پایگاه‌های بسیج مساجد بودند که تأمین‌کننده اصلی به شمار می‌رفتند. همچنین برخی مساجد همانند مسجدصنعت گران مشهد با محوریت خود در امور محله درزمینه‌های آموزشی، تربیتی، حل مسائل اجتماعی و... هم‌اکنون نیز نقش‌آفرین هستند.

ویژگی‌های خاص اجتماعی مسجد

در تمامی احکامی که در دین مبین اسلام تشریع شده است، علاوه بر توجه به جنبه فردی آن، عنایت به بعد اجتماعی آن نیز ملحوظ است.

مسجد به‌منزله محوری است که تمام امور اجتماعی مردم‌به‌دور آن می‌گردد و به‌مثابه نقطه‌ی عطفی ست که حرکت‌های سازنده جمعی و تکامل‌ بخش مردمی از آن آغاز می‌شود. (فقهی زاده و همکاران 1395, ص. 11).

در يك نگاه كلي و جامع، مساجد داراي ویژگی‌هایی خاص در حوزه حل مسائل اجتماعي هستند كه به شرح زير است:

گستردگی در سراسر کشور

تا آنجا که اطلاعات در دسترس اجازه می‌دهد، جامع‌ترین آمار مربوط به مساجد و اماکن مذهبی در کشور مربوط به سال 1375 است. طبق گزارش مرکز آمار ایران در قالب طرح «تهیه شناسنامه برای اماکن مذهبی و مساجد کشور»، در این سال حدود 78.908 مکان مذهبی در سراسر كشور وجود داشته که 57.635 مورد آن (تقریباً 73 درصد) را مساجد تشکیل داده است. همچنین این آمار نشان می‌دهد که در کل کشور 256.610 نفر نیروی انسانی در مساجد کشور فعالیت می‌کردند (سمیعی و عموزاده مهدریجی، 1393، 83).

حضور تمام اقشار در مسجد

مسجد پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون مردم است. درواقع مسجد ازآن‌رو که خانه خداست به هیچ گروه، طبقه و حزب خاصی اختصاص ندارد، درهای آن به روی مردم باز است و هرکس می‌تواند متناسب با نیاز خود از برنامه‌های مذهبی، سیاسی، آموزشی و ... آن استفاده کند.

ورود به مسجد عضویت نمی‌خواهد و هیچ عامل دیگری از قبیل؛ سن، جنس، سطح سواد، طبقه و موقعیت اجتماعی و... در ورود و حضور افراد در مسجد مدخلیتی ندارد.

ازاین‌رو، این ویژگی منحصربه‌فرد باعث شده که مسجد در مقایسه با نهادهای سیاسی و اجتماعی نوین ازجمله احزاب، تشکل‌های سیاسی، اتحادیه‌های صنفی و ... از کارآمدی بیشتری برخوردار باشد و به همین دلیل جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در جهت رفع نارسایی‌های اجتماعی باشد (فقهی زاده و همکاران 1395, ص11).

مسجد محل انگیزه‌های الهی

رابطه با خداوند متعال در مساجد محوریت دارد و همین امر به ایجاد و تقویت انگیزه‌های کار خیر منجر می‌شود و هم آن انگیزه‌ها را الهی می‌گرداند و رضای خدای را غایت این‌ کارهای خیر می‌کند. مردم برای خدا به مسجد می‌آیند و برای خدا کمک می‌کنند و انفاق و صدقه و نذر در مسجد نیز برای خدا انجام می‌پذیرد.

روش پژوهش

این پژوهش از نوع تحقیقات کیفی است و برای پاسخ دادن به پرسش‌های پژوهش، از شیوه مصاحبه گروهی متمرکز [۶] استفاده‌شده است.

مصاحبه گروهی متمرکز (گروه کانوني)

مصاحبه گروهی متمرکز نوعی مصاحبه نیمه‌ساخت‌ یافته گروهی است که در آن تلاش می‌شود یک مسئله یا مجموعه‌ای از مسئله‌های معین حول محور یا موضوعی معین با شرکت تعدادی مشارکت‌کننده در قالب یک نشست گروهی چهره‌به‌چهره، مورد واکاوی و کنکاش و برسی عمیق قرار گیرد.

اين روش به پژوهشگر این امکان را می‌دهد که دیدگاه‌ها، احساسات و تجربه‌ها را به‌گونه‌ای کشف نماید که در قالب مصاحبه‌های شخصی تک‌به‌تک امکان نمود ندارند و صرفاً از طریق گفتگو و بحث‌های گروهی حول محور موضوع موردنظر متجلی می‌شوند (ميرزايي, 1395, ص. 739-740).

گروه‌ کانونی بر دیگر روش‌های پژوهشی برتری دارد، زیرا هدف اصلی آن‌ کشف نگرش‌ها، احساسات، باورها، تجربه‌ها و واکنش‌های افراد است که با روش‌های دیگر مانند مشاهده، مصاحبه فردی و پرسشنامه‌های پیمایشی قابل‌درک نیست.

گروه‌ کانونی نظرها و فرایندهای هیجانی درون بافت گروهی را کشف و استنباط می‌کند. پژوهشگر در گروه‌ کانونی قادر است اطلاعات بیشتری را در زمان کوتاه‌تری در مقایسه با مصاحبه‌های فردی به دست آورد (مورگان و کروگر،1993).

[۷]

از گروه‌های کنونی می‌توان به‌صورت یک روش مستقل و یا به‌عنوان روشی برای تکمیل دیگر روش‌ها به‌ویژه برای تطبیق داده‌های حاصل از روش‌های گوناگون و بررسی اعتبار داده‌ها استفاده کرد (مورگان،1988).

اين شيوه در پژوهش‌های علوم اجتماعي به‌ویژه در تحقیقات کاربردي و نيز تحقیقات کيفي اکتشافي کاربرد زيادي دارد (ميرزايي, 1395, ص. 742).

ازآنجاکه بحث می‌بایست در قالبی کنترل‌شده یا نیمه کنترل‌شده حول محور موردنظر باشد نه به‌طور کامل روی اظهارنظر اعضا؛ مشارکت‌کنندگان باید ازنظر تعداد به‌اندازه‌ای باشند که بتوانند در فضا و زمان محدود واقعیت وجودی خود را اظهار نمایند. بسياري از پژوهشگران بر دامنه بين 6 تا 8 نفر مشارکت‌کننده به‌عنوان يک گروه مناسب و قابل‌کنترل تأکیددارند اما به‌طورکلی دامنه اين گروه از دست‌کم 4 و حداکثر 12 نفر می‌تواند متفاوت باشد؛ ولي بااین‌حال هيچ قاعده دقيقي در مورد اين تعداد وجود ندارد (ميرزايي, 1395, ص. 742و739).

فرایند اجرای مصاحبه گروهي متمرکز

هرچند فرآيند مصاحبه گروهي متمرکز از انعطاف‌پذیری خاصي به‌ویژه در اجرا برخوردار است اما به‌هرحال می‌بایست مرحله‌های معيني در آن طي شود و اصول خاصي رعايت شود تا اطلاعات و داده‌های موردنیاز جمع‌آوری و نتایج مورد انتظار حاصل گردد.

به‌طورکلی فرايند اجراي گروه کانوني بدين شرح است (ميرزايي, 1395, ص. 747-753):

آماده‌سازی مسئله يا پرسش‌های محوري و تحریک‌کننده

پژوهشگر بايد با توجه به هدف يا مسئله پژوهشي خود، چند محور محدود را مشخص می‌کند تا در مصاحبه به‌نوعی مطرح شوند و مصاحبه حول آن‌ها بچرخد. ازآنجاکه زمان مصاحبه محدود است و همه اعضاي گروه نيز می‌بایست اظهارنظر نمايند، به‌جز پرسش يا مسئله مقدماتي مربوط به شروع و داغ کردن بحث، مسئله‌ها يا پرسش‌های غیرضروری بايد شناسايي و حذف گردند.

تعيين و آماده‌سازی تسهیلگر يا هماهنگ‌کننده

تسهیل‌گر يا هماهنگ‌کننده درواقع به‌نوعی مدير و راهنماي جلسه است اما اعمال مديريت و راهنمايي وی نبايد به‌گونه‌ای باشد که جلسه در قالب فرادستي-فرودستي درآيد و يا اين حس در مشارکت‌کنندگان ايجاد شود که به‌نوعی هدايت و کنترل می‌شوند.

تعيين و آماده‌سازی زمان و مکان بحث گروهي

پژوهش‌گر تا حد ممکن بايد مکان مصاحبه را نزديک به مکان رخداد پديده يا محل تجربه زيسته مسئله موردبررسی انتخاب نمايد. مکان مصاحبه بايد ازنظر هواي مطبوع و دما، دوري از سروصدا و رفت آمد و به‌ویژه وجود فضاي کافي و مناسب براي مشارکت‌کنندگان در حالت بهينه يا دست‌کم مناسب باشد.

ازنظر زماني نيز می‌بایست زماني براي بحث گروهي تعيين شود که همه مشارکت‌کنندگان بتوانند به‌راحتی در جلسه حضور يابند. همچنين بهتر است زمان جلسه بسيار طولاني نباشد.

شناسايي مشارکت‌کنندگان و دعوت از آنان

گزينش مشارکت‌کنندگان معمولاً بر اساس هدف‌ها يا مسئله‌های مطرح در پژوهش انجام می‌گیرد. پس ابتدا بايد تعيين گردد که چه ویژگی‌هایی مهم هستند و آنگاه افراد موردنظر بر آن اساس انتخاب شوند.

وقتي ویژگی‌ها مشخص شد، پژوهشگر بايد تعيين نمايد که به چند مشارکت‌کننده نياز است و بر آن اساس افراد داراي ویژگی‌های تعیین‌شده را پالايش نمايد. در خصوص دعوت، پژوهشگر بايد دقت نمايد که دعوت‌نامه و نحوه دعوت می‌بایست متناسب باشخصیت افراد باشد.

انجام بحث گروهي متمرکز

وقتي جلسه بحث شروع می‌شود، ديگر نبايد به هر دليلي متوقف شود يا وقفه در آن ايجاد شود. براي پيشگيري از هر نوع وقفه‌ای، لازم است کليه جزئيات پيش از آغاز جلسه بازبینی شوند و از وجود همه امکانات و نيازهاي اساسي موردنظر ازجمله راهنماي مصاحبه، فهرست مشارکت‌کنندگان، امکانات نمايشي يا نوشتاري در صورت نياز، ساعت، وسايل و مواد پذيرايي و غيره اطمينان حاصل شود و به‌ویژه امکانات ثبت و ضبط نيز به‌طور کامل مهیا شود.

فرایند انجام پژوهش

به‌منظور پاسخ به پرسش‌های پژوهش ابتدا تحقیقی کتابخانه‌اي برای شناخت ظرفيت‌هاي نهاد مسجد صورت گرفته و سعي شد جايگاه، ويژگي‌ها و رسالت‌هاي آن در حوزه رفع مسائل اجتماعي تبيين شود.

همچنين آسیب‌ها و معايب مؤسسات خیریّه احصاء شده و الگوي سامانه ملي یکپارچه‌سازی نهادهاي خیریّه موردبررسی قرار گرفت. بر اين اساس شاخص‌های انتخاب مشارکت‌کنندگان تعیین‌شده و ضمن ارسال نتايج بررسی‌ها به ايشان، از آنان براي شرکت در مصاحبه گروهي متمرکز دعوت به عمل آمد.

مشارکت‌کنندگان از بين اعضاي «کانون تخصصي خط‌مشي گذاري امور خیریّه» که زیر نظر يکي از اعضاي هیئت‌علمی گروه مديريت دولتي و سیاست‌گذاری عمومي دانشکده معارف اسلامی و مديريت دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) تشکیل‌شده است، انتخاب شدند. پس از تعيين مکان و زمان مناسب براي مصاحبه، جلسات بحث کانوني با حضور 4 نفر مشارکت‌کننده برگزار شد.

سؤال‌های اصلي پژوهش، مسائل و پرسش‌های محوري مصاحبه قرار داده شدند و مسئول کانون در نقش تسهیل‌گر تلاش کرد تا افراد نقطه نظرات و دیدگاه‌هاي خود را پيرامون موضوع محوري بيان کنند.

در پايان خلاصه جريان بحث و نتايج حاصله توسط پژوهش‌گر ارائه‌شده و به تأیید مشارکت‌کنندگان رسيد.

یافته‌ها و نتایج

محوریت مساجد برای یکپارچه‌سازی امر خير

از مسجد می‌توان برای وساطت میان خیریّه‌ها و نیازمندان استفاده کرده و ویژگی‌هایی که از مساجد بیان شد، این فرایند را ممکن بلکه مستحسن می‌نماید.

تعریف ساختار مدل

فرایند مدل محوریت مساجد برای یکپارچه‌سازی امر خیر، با شکل‌گیری یک هیئت‌امنا یا هیئت‌ مدیره در مساجد آغاز می‌شود. در این مرحله ضمن در نظر گرفتن اصول پایداری مجموعه و نظام انگیزشی مشخص که منطبق بر اصول و ویژگی‌های مسجد می‌باشد، هیئت‌مدیره‌ای با عضویت امام جماعت، چند نفر از معتمدین محل و معمّرین مسجد تشکیل می‌شود.

نیازمندان هر محله به مسجد محل خود مراجعه می‌کنند. با تأیید سکونت فرد نیازمند در آن محله از طریق شناخت و یا استعلام، هیئت‌ مدیره تمام اقدامات لازم جهت رفع احتیاج وی را با محوریت افراد محل انجام می‌دهد.

تأمین مایحتاج زندگی روزمره، توانمندسازی، اشتغال محلی و نهایتاً در صورت نیاز معرفی به خیریّه‌های دیگر برای کمک گسترده‌تر و بیشتر و همچنین رجوع مساجد به خیریّه‌ها برای واسطه‌گری و یا ورود مستقیم به عرصه رفع نیاز با کمک خیریّه‌ها.

این هیئت‌ مدیره فعالانه می‌تواند اقدام به شناسایی نیازمندان محل نيز نموده و آنان را با معمرین مسجد و یا معتمدین محل مرتبط نموده تا نیازهای این افراد را مرتفع نمایند.

همچنین این گروه می‌تواند در نقش مرجع تأییدکننده‌ای برای مراجعه‌کنندگان خیریّه‌های بزرگ‌تر که عموماً نمی‌توانند خود تأییدکننده‌ای داشته باشند؛ ایفای نقش کنند.

خیریّه‌ها نیز می‌توانند در عوض کمک‌هایی که گاه منجر به موازی‌کاری با سایر نهادهای مردمی می‌گردد؛ در راستای دقت و کیفیت بیشتر خدمات و علاوه بر آن هدفمند بودن اقداماتخیریّه، قسمتی از تأمین مالی گروه‌های تسهیل‌گر در مسجد را بر عهده بگیرند.

نیازمندان در این طرح یکپارچه‌سازی فقط توسط تأییدیه مساجد شناسایی می‌شوند. مشکلات جزئی در خود مساجد پاسخ داده می‌شود و امکان تخصصی شدن خیریّه‌ها فراهم می‌شود.

اهالی محل با اعتماد و اطمینان بیشتری کمک‌ها، هدایا و نذورات خود را در اختیار مساجد می‌گذارند تا در جهت نیازمندان همان منطقه مصرف شود. همچنین در سیر این الگو نیازمندان و مستمندان واقعی با مراجعه به مسجد محل بعد از تأیید شدن توسط معتمدین، نیازشان در همان محل و مسجد حل‌شده و یا در صورت نیاز به خیریّه‌های تخصصی معرفی‌شده و نیازشان برطرف می‌شود.

نیازهای اجرایی طرح

•منطقه بندی مساجد به معنای حوزه تحت مدیریت و پاسخگویی هر مسجد مشخص شود.

•محتوای آموزشی و داده‌های موردنیاز برای اجرایی شدن این طرح در اختیار مساجد قرار گیرد.

•با مساجد و در رأس آن ائمه جماعات و هیئت‌امنا برای انجام این طرح گفتگو شود تا ضرورت و اهمیت این طرح و آثار مثبت آن موردتفاهم قرار گیرد.

•اطلاعات خیریّه‌ها به انضمام حوزه تخصصی و نحوه پاسخگویی هرکدام در اختیار مساجد قرار گیرد. یا خود مساجد اقدام به شناسایی خیریّه‌های اطراف خود کنند.

•گروه مردمی مجری این جریان در مساجد تشکیل‌شده و افرادی که تمایل مشارکت در امر خیر رادارند، با ابزارهای هویتی خاص همانند کارت عضویت، ارتباط مستمری با مسجد و این گروه پیدا کنند.

خیریّه‌ها نیز این طرح را به رسمیت شناخته و خدمات‌دهی از طریق شبکه گسترده مساجد کشور را در اولویت قرار دهند.

مزیت‌هاي این الگو

•مراجعه مستقیم و مکرر نیازمندان به خیریّه‌ها حذف می‌شود.

•در این الگو با به‌کارگیری افراد بازنشسته و علاقه‌مند به کارهای خیر در محلات به‌صورت پاره‌وقت علاوه برافزایش اعتمادبه‌نفس و احساس مؤثر بودن در این افراد، گام مهمی در همگانی کردن امر خیر می‌توان برداشت.

•در این فرایند، واسطه‌گری مساجد بین نیازمندان و خیریّه‌ها سبب می‌شود در فرایندی آبرومندانه و محلی نیازهای مالی اعتباربخشی شده و به نیازهای واقعی شناسایی گردد.

•در این سازوکار می‌توان در محلات در عوض حرکت منفعلانه جهت پاسخگویی به نیازمندان، به‌صورت فعالانه عمل کرد و افراد نیازمندی که همیشه مغفول واقع می‌شوند را شناسایی و در جهت رفع نیازهای آن‌ها اقدام شود.

•با اجرای این طرح با پیوند نیازهای معنوی و مادی افراد در مساجد، ضمن برآورده شدن هم‌زمان این دو گونه نیاز، توازن نسبی بین رشد معنوی و مادی نیازمندان برقرار می‌شود.

•با محوریت مسجد، اعتماد محلی نیز جلب شده و علاوه بر کمک‌های معمول، برخی افراد و یا اغنیای هر محل که به سبب عدم اعتماد در مصرف هزینه‌های خیریّه کمک چندانی در چرخه امر خیر نداشتند، با اعتماد بیشتری کمک‌های خود را در اختیار مساجد قرار داده و گستره و حجم مشارکت در امر خیر بیشتر می‌گردد.

•در این فرایند افراد سودجو به دليل عدم توان جلب اعتماد محلی در منطقه‌ای که سکونت ندارند امکان انتفاع از منابع خیریّه‌ها را نخواهند داشت.

معایب این الگو

•توجیه و پذیرش مساجد در این امر و پی بردن به فواید و اثرات آن ممکن است زمان‌بر باشد.

•سازوکار تعبیه‌شده در مساجد بدون جدیت و نوآوری می‌تواند همانند خیریّه‌ها به موازی‌کاری و عدم بهره‌وری برسد.

•برخی خیریّه‌ها، فرایند توجیه طولانی‌تری را خواهند داشت و ممکن است این وساطت را نپذیرند و مایل باشند به‌صورت مستقیم با نیازمندان تعامل نمایند.

الگوی مشابه امداد محله

کمیته امداد امام خمینی (رحمه‌الله علیه) با پشتیبانی از گروه‌های حامی مستمندان در مساجد و اعتباربخشی به آنان با عنوان امداد محله، فرایند فوق را در یک خیریّه محلی یک‌ سویه با مدیریت هیئت‌امنایی در برخی شهرها حمایت و تقویت نموده است.

در این الگو خود مسجد به‌عنوان یک‌نهاد مستقل اقدام به تأسیس خیریّه‌ای تحت عنوان امداد محله به نام مسجد نموده و با الگوهای متنوع و رایج در خیریّه‌ها اقدام به جمع‌آوری کمک‌های مالی برای مستمندان محل می‌نماید.

نیازمندان نیز با مراجعه مستقیم به مساجد محله نیاز مالی خود را رفع می‌کنند. نقش کمیته امداد در این فرایند نقش صادرکننده مجوز و مشارکت در تأمین بخشی از کمک‌های موردنیاز در برخی موارد خاص می‌باشد.

تفاوت این الگو با طرح بیان‌شده در این مقاله، نحوه اعتبارسنجی نیاز و پاسخگویی به نیازهای مستمندان هر محل و جذب مشارکت جهت پاسخگویی به درخواست‌ها است. با ترکیب با این طرح مشارکت مساجد که بیان شد امکان بهینه شدن و کاهش زمان فرایندهای جذب مشارکت مالی را برای امداد محله‌ها فراهم می‌نماید.

دفع یک راهکار احتمالی

برتری این الگو نسبت به سامانه ملی خیریّه

یک طرح عمده دیگر که امروزه جهت رفع برخی مسائل خیریّه‌ها ازجمله موازی کاری‌ها، مطرح است، سامانه ملی خیریّه می‌باشد. در این الگو یک‌نهاد بالادستی با ایجاد یک سایت ملی و ملزم کردن خیریّه‌ها در ثبت‌نام افرادی که به آن‌ها خدمات‌رسانی کرده‌اند، سعی در جلوگیری از موازی‌کاری و خدمات چندباره به افراد خاص را دارد.

در خصوص معایب این الگو و تفاوت‌های آن با محوریت مساجد در امر خیر می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

•پیش‌ بینی می‌شود افراد زیادی به اطلاعات ثبت‌ شده در این سامانه دسترسی خواهند داشت و اصل محرمانگی اطلاعات خدشه‌دار خواهد شد و این با حفظ کرامت نیازمندان چندان سازگار نیست.

•تأسیس، مدیریت و پشتیبانی از این سامانه هزینه بالایی دارد که خود مسئله مهمی است.

•مؤسسات معمولاً علاقه به محافظه‌کاری در ارائه اطلاعات دارند و اطلاعات دقیق در این سامانه را با تهدید مواجه می‌نماید.

•در صورت ایجاد هرگونه مشوق برای خیریّه‌ها از طرف دولت براي مشاركت در اين طرح؛ احتمال ارائه آمارهای کاذب در این سامانه وجود خواهد داشت.

•مشکلات زیرساختی اینترنت در ایران نیز علاوه بر موارد فوق یکی از موانع پیش‌روی گسترش این سامانه به سراسر کشور خواهد بود. سرعت‌پایین اینترنت و یا عدم دسترسی همیشگی و آسان ‌همگانی در بعضی مناطق باعث بی‌رغبتی نسبت به این الگو است.

نتیجه‌گیری

در کنار دیگر مؤسسات خیریّه فعال در بحث آسیب‌های اجتماعی و خدمات رفاهی می‌توان الگویی را با محوریت مساجد برای جلوگیری از موازی کاری، فعالیت افراد سودجو و افزایش کارایی خیریّه‌ها بكار برد که در آن با چهارچوبی مشخص و جامع، ساختار درهم‌تنیده و پیچیده خدمات‌رسانی در خیریّه‌ها را به‌صورت محلی سامان‌دهی نمود.

بررسی‌های انجام‌شده در تحلیل مصاحبه گروهي متمرکز نشان می‌دهد که نقش‌آفرینی مساجد در یکپارچه‌سازی امور خیریّه و استفاده هرچه بیشتر از مشارکت‌های مردمی، یک عامل مؤثر در پیشبرد اهداف نظام اسلامی خواهد بود.

الگو و ساختار پیشنهادشده در این مقاله برافزایش خدمت¬رسانی و کاهش اسراف و اتلاف در هزینه‌های انسانی و مالی مؤسسات خیریّه استوار است.

گروه مجری این الگو در سطح کلان لازم است با اشراف به مسائل خیریّه اقدام به آموزش گروه‌های مردمی مشتاق، منطقه‌بندی محلات پیرامونی مساجد و توجیه و تسهیل ارتباط بین مساجد و خیریّه‌ها نمايند.

علاوه بر این ثبت آمار خیریّه‌ها و اتخاذ خط‌مشی‌های تشویقی و یا تنبیهی برای شرکت‌کنندگان در این الگو می‌تواند از موارد تسهیل‌کننده محوریت مساجد در یکپارچه‌سازی خیریّه‌ها باشد. گفتمان‌سازی جهت خواست و رغبت مساجد برای نقش‌آفرینی در این طرح نیز خود حائز اهمیت است.

تسهیل‌گری، گفتمان‌سازی و انواع اقدامات پشتیبانی که از سوی نهادهای قانونی باید انجام گیرد هرچه نرم‌تر و مردمی تر باشد می‌تواند مؤثرتر بوده و به اهداف مدنظر نزدیک‌تر باشد.

آفت‌های پیش روی سامانه ملی خیریّه‌ها نیز ممكن است در موارد خاص شامل این الگو هم بشود. در تجربه‌های پيشین همانند جهاد سازندگی به علت عدم اعتماد مردم و یا اداری شدن طرح‌هایی در حوزه امور خیریّه، موفقیت آن‌ها با خلل‌هایی مواجه شده و در بعضی مواقع از اصول کلی طرح و اهداف موردنظر آن فاصله گرفته است.

درمجموع الگوی مشارکت مساجد به‌عنوان محور یکپارچه‌سازی خیریّه‌ها با مختصات بیان‌شده با حمایت نهادهای دولتی و مردمی قابل تحقق است و می‌تواند نقش عمده‌ای در بهبود، افزایش کارایی و حتی اثربخشی در حوزه خدمات اجتماعی و رفاهی در سطح محلات داشته باشد.

مردمی‌بودن، مبتنی برنهاد اصیل مسجد بودن، حفظ کرامت انسانی مستمندان، توان ایجاد روابط طولانی و حرکت به سمت توانمندسازی مستمندان و توان جذب مشارکت بیشتر از ویژگی‌های خاص این طرح می‌باشد.

منابع

1.قرآن کریم، ترجمه مکارم شیرازی

2.طغیانی، مهدی؛ (1395) « اقتصاد وقف و خیریّه»، انتشارات دانشگاه امام صادق علیه‌السلام،، تهران

3.مفتخری، حسین و همکاران؛ (1393) «کارکردهای مسجد در عصر خیریّه‌ایران»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، بهار و تابستان، از صفحه 153 تا 173

4.مقریزی، تقی الدین احمد؛ (1372) «الخطط»، ج 4، قاهره،

5.سمیعی، محمد؛ عموزاده مهدریجی، حنیف؛ (1393) «سرمایه اجتماعی مساجد و انقلاب اسلامی ایران»، پژوهشنامه علوم سیاسی ایران، پاییز ، از صفحه 73 تا 102

6.همایون، محمدهادی، عبداللهی نیسانی، علی؛ (1386) «تجزیه‌وتحلیل سیستمی فرآیند پرورش منابع انسانی در مسجد»، اندیشه راهبردی مدیریت، پاییز و زمستان ، از صفحه 99 تا 126

7.عابدی جعفری، حسن و همکاران؛ (1384) «طراحی مدل مطلوب کارکرد و مدیریت مساجد به‌عنوان یک سازمان داوطلبانه مذهبی»، مجله علوم انسانی، آذر و دی ، از صفحه 73 تا 126

8.فقهی زاده،عبدالهادی و همکاران؛ (1395) «نقش مسجد و امام جماعت در توسعه اهداف فرهنگی اسلام»؛ مجله بصیرت و تربیت اسلام، بهار، از صفحه 1 تا 17

9.بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان (1392) «هفتمین نشست هم‌اندیشی کارآفرینان اجتماعی» ،27/5/1392، تهران

لینک مقاله در سیویلیکا

پانویس

  1. استادیار گروه مدیریت دولتی و سیاستگذاری عمومی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق علیه السلام
  2. دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت دولتی و سیاستگذاری عمومی دانشکده معارف اسلامی و مدیریت دانشگاه امام صادق علیه السلام
  3. http://www.asriran.com
  4. همان
  5. هفتمین نشست هم‌اندیشی کارآفرینان اجتماعی، بنیاد توسعه کارآفرینی زنان و جوانان،27/5/1392، تهران
  6. Focus groups interview
  7. Morgan & Krueger