امامزادگان و تکیه زاغَرَم تفرش: تفاوت بین نسخه‌ها
جز («امامزادگان و تکیه زاغَرَم تفرش» را محافظت کرد ([ویرایش=تنها مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=تنها مدیران] (بی‌پایان))) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | اسدالله عبدلی آشتیانی | |
| − | مقاله به | + | ==چکیده== |
| − | + | مقاله به معرفی چهار امامزادة مدفون در [[شهر تفرش]] با نام امامزاده محمد (از نسل امام سجاد)، امامزاده ابو لعلی مهدی (از اولاد امام صادق)، امامزاده احمد از (اولاد امام کاظم) و امامزاده بی بی ستّی فاطمه (از نوادگان امام صادق) می پردازد. مؤلف در این مقاله علاوه بر معرفی مختصر هر کدام از این امامزادگان، به تفصیل از معماری بقعه های آنان سخن می گوید. | |
| − | مقدمه | + | |
| − | + | پایان مقاله نیز معرفی دومین تکیة بزرگ [[ایران]] است. تکیه ای که در شهر [[تفرش]] و اختصاصاً برای [[تعزیه خوانی]] ساخته شده است. | |
| − | + | ||
| − | + | کلیدواژه: امامزاده محمد، امامزاده ابو لعلی، امامزاده احمد، بی بی ستّی فاطمه، تکیة زاغرم، تفرش. | |
| − | در | + | ==مقدمه== |
| − | + | موقعیت شهر تفرش: تفرش یکی از شهرهای استان [[مرکزی]] است که از شمال به ساوه، از جنوب به [[اراک]]، از شرق به [[قم]] و از غرب به نوبران محدود شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1900متر است. | |
| − | به | + | |
| + | دارالایمان [[تفرش]] از زمان‌های دور مهد سادات اصیل، عالمان، فرهیختگان، شاعران و ادبیان [[ایران‌زمین]] بوده و هست. تاریخ غنی و پربار این شهر و آثار ارزشمند مذهبی و تاریخی فراوان آن حکایت از تاریخ کهن و افراد تأثیرگذار آن دارد. | ||
| + | |||
| + | این شهر دارای دو محلة بزرگ به نام «فم» و «طرخوران » است که از قرن دوم و سوم هجری محل امن و پناهگاه سادات علوی بوده است. نسب این سادات به [[امام سجاد]] (ع)، [[امام محمد باقر]] (ع) [[امام جعفر صادق]] (ع) و [[امام موسی کاظم]] (ع) می‌رسد. | ||
| + | در یکی از منابع آمده است: | ||
| + | |||
| + | یکی از قصبات جزء فم در سابق و جزء حکومت اراک فعلاً، چون محل امن و پناهگاهی آرام و بر کنار بوده و از هر طرف کوهسار و سلاسل جبال تمامی اطراف و اکناف آن را احاطه نموده، و در حقیقت قلعة متین و حصنی حصین از سنگ را مانَد که جز از راه تنگ و باریک که آن هم از دره‌های ژرف و عمیق می‌گذرد راهی نداشته، و هم‌اکنون که ماشین‌رو شده باز با صعوبت و دشواری به آنجا آمد و شد می‌کنند. از قدیم‌الایام این نقطه جایگاه امن و امان بوده و سادات بنی فاطمه و علوییون که در آن زمان همواره دچار تعرض و اذیت و آزار و قتل و نفی و اعدام [از جانب] دشمنان خود از امویین و بنی عباس و دیگران بودند، و از بین ایشان فراری و متواری گردیده، طالب مأمن و مکانی بودند که در آنجا از جور و بیداد و ستم و آزار دشمنان و بدخواهان خود در امان باشند. این است که جمعی از ایشان [[تفرش]] را از آغاز برای خود محل امن و امان دیده و بدان‌جا گرائیده و این نقطه را موطن و میهن خود ساخته‌اند. | ||
| + | |||
| + | به طوری که از شجرة اعقاب و بازماندگان سلسله و انساب آنها به دست می‌آید، معلوم می‌شود که از ایشان سلسله و خاندانی متعدد به [[تفرش]] آمده و تاکنون از [[اولاد]] و احفاد آنها ـ با اینکه اغلب در قرون اخیر به شهرها انتقال یافته‌اند ـ باز خانواده‌هایی باقی و در فم و در طرخوران (دو قصبة مرکزی) و سایر قُری و دهات مأوی و سکنی دارند | ||
<ref> | <ref> | ||
ر.ک: سحاب، ابوالقاسم، تاریخ عصر جعفری یا زندگانی امام جعفر صادق (ع)، تهران:کتابفروشی وچاپخانة دانش، 1328، ص56و57 . | ر.ک: سحاب، ابوالقاسم، تاریخ عصر جعفری یا زندگانی امام جعفر صادق (ع)، تهران:کتابفروشی وچاپخانة دانش، 1328، ص56و57 . | ||
<ref/> | <ref/> | ||
| − | در پژوهش حاضر، دربارة چهار امامزادة | + | در پژوهش حاضر، دربارة چهار امامزادة این شهر به نام امامزاده محمد، امامزاده مهدی ملقب به ابو لعلی، امامزاده بی بی ستی فاطمه و امامزاده احمد، نیز دربارة تنها تکیة تعزیه‌خوانی ایران ـ بعد از تکیة دولت تهران ـ به نام تکیة زاغَرَم که در محلة فم تفرش واقع شده، سخن می‌گوییم. |
| − | امامزاده محمد | + | ==امامزاده محمد== |
| − | حضرت امامزاده محمد از احفاد حضرت | + | حضرت امامزاده محمد از احفاد حضرت سید سجاد امام [[زین العابدین]] (ع) است. آرامگاهش در محلة فم [[تفرش]] واقع شده است. نسبش چنین است: محمد بن حسن بن حسین بن حسن افطس بن علی اصغر بن امام زین العابدین. |
| − | مشخصات بقعه | + | |
| − | از نوع | + | ===مشخصات بقعه=== |
| − | در | + | از نوع کلاهخودی دو جداره است که سطح خارجی آن با کاشی معرق لاجوردی با نقوش اسلیمی و گل و بوته پوشیده شده و در ساق گنبد آن به خط کتیبه‌ای آیات قرآنی دیده می‌شود. نمای داخل بقعه و گنبد زیرین در فضایی به مساحت تقریبی 80 متر مربع است که دیوار آن با نقاشی‌های بسیار زیبا در رنگ‌های مختلف تزیین گردیده است. وجود ترنج‌ها و گل‌بوته و پرندگان، فضایی روحانی به داخل بقعه بخشیده است. البته این طرح‌ها بر اثر گذشت زمان فرسایش پیدا کرده بود که به همان شکل اولیه دوباره بازسازی شده است. در سمت شرق و غرب آن، دو غرفه به مساحت تقریبی 12 متر مربع وجود دارد که محل عبادت زائران است. دو پنجرة زیبای گره‌چینی شده نیز نور داخل بقعه را تأمین می‌کند. بدنة دیوار بقعه از کاشی معرق لاجوردی و سفید شش ضلعی به ارتفاع 50/1 متر پوشانده شده و ضریح آن کتیبه‌ای قلمزنی شده با این عنوان دارد: «بسم الله الرحمن الرحیم. ضریح مطهر محمد ابن حسن ابن حسین ابن حسن افطس ابن علی اصغر ابن امام زین العابدین که توسط ادارة اوقاف تفرش و همت هیئت امناء در سال 1370 در [[اصفهان]] اتمام یافت. عمل استاد مصطفی روزگاریان». |
| − | + | ||
| − | + | در پیشانی ضریح مرقد با خط شکستة نستعلیق قصیدة معروف محتشم کاشانی (باز این چه شورش است...) تحریر گردیده است. | |
| − | + | ||
| − | در | + | این مکان مقدس دارای بقعه، ایوان، آستانه، حجره و حیاط است. در سردر ورودی امامزاده محمد هنرهای مختلفی به‌کاررفته است. [[مقرنس کاری]] با گچ، نقاشی با تزیینات رنگ‌آمیزی شده، طاق جناقی که لچک‌های اطراف آن با کاشی گل و بوته و کمربندی از کاشی با رنگ کتیبه‌ای و آیات قرآنی تزیین گشته و بدنة دیوارها نیز با کاشی‌های شش ضلعی طرح صفوی پوشانده شده است. |
| − | اصل بنا مربوط به اواخر قرن هشتم | + | |
| − | + | این بنا دو آستانه در شمال و جنوب دارد که هر دو قرینه بوده و با [[مقرنس کاری]] و [[کاشی کاری]] تزیین شده و توسط دو درِ دو لنگة گره‌کاری شده، به بقعه و آستانة جنوبی به حیاط متصل می‌گردد. | |
| − | در کتاب عصر | + | |
| + | حیاط مستطیل شکل است و حجره‌ها در اطراف آن قرار دارد که با طاق آجری و دهانة جناقی به شکل قطاری و سلسله‌وار اطراف حیاط را پوشانده است. | ||
| + | |||
| + | در حجره‌های شرقی سنگ قبرهای با ارزشی از قرن دوازدهم هجری وجود دارد که حجاری و خط زیبا دارد و نشان‌دهندة شخصیت علمی و فرهنگی صاحبان آنهاست. با توجه به نوشته‌های حک شده بر روی سنگ مزارهای تاریخی، به نظر می‌رسد تا اوایل قرن دوازدهم در این مکان اموات را دفن نمی کردند و به مرور زمان، فضای حیاط اطراف بقعه محل دفن اموات شده است. | ||
| + | |||
| + | اصل بنا مربوط به اواخر قرن هشتم هجری و دورة ایلخانی است که بعد از آن تعمیر و بازسازی گردیده است. صندوق چوبی [[منبت‌کاری]] شدة مرقد شریف، شجرة امامزاده و تاریخ ساخت 953 هجری را دارد. | ||
| + | |||
| + | این بقعه بار دیگر در زمان [[شاه عباس دوم]] صفوی توسط خواجه مؤمن تفرشی (ت 1170 هجری) تعمیر شده است. | ||
| + | |||
| + | در کتاب عصر جعفری آمده است | ||
<ref> | <ref> | ||
ص62. | ص62. | ||
<ref/> | <ref/> | ||
: | : | ||
| − | حسن افطس پنج پسر داشته: عبدالله | + | |
| − | در واقع پرفسور محمود | + | حسن افطس پنج پسر داشته: عبدالله شهید، علی، عمر، حسین و حسین مکفوف. عبدالله شهید به دست [[هارون الرشید]] مقتول شده؛ و حسین مکفوف جد سادات هزاوة فراهان است که [[مرحوم میرزا ابوالقاسم]] قائم مقام از آنهاست؛ و علی الجرزی والد شاهزاده محمد است که در فم [[تفرش]] مدفون گردیده و قبه و صحن مجلل او را خواجه مؤمن (فوت 1170 هجری) برادر امین الدین (امینا) بن محمد حسین الحسینی در زمان [[شاه عباس دوم]] بنا نموده؛ و او جدّ خانوادة حسابی است. |
| − | خواجه مؤمن | + | در واقع پرفسور [[محمود حسابی]] از احفاد اوست. |
| − | نام او | + | ==خواجه مؤمن== |
| − | بر | + | نام او میرزا محمد فرزند جمال الدین مصطفی است که در محلة فم [[تفرش]] به دنیا آمد. جدش عبدالعظیم بن عبدالله فرزند امام پنجم شیعیان است. تحصیلاتش در [[تفرش]]، [[قم]] و [[اصفهان]] بود. در شعر تخلص «دائی» داشت. زاهدی بی‌ریا، عالمی بزرگوار و حکیمی توانا بود. شعر را در کمال استادی می‌سرود و بیشتر به قصیده توجه داشت. تولد او در نیمة اول قرن یازدهم هجری است. |
| − | + | بر روی سنگ مزار آقا مؤمن تفرشی ـ تجدیدکنندة بنای امامزاده محمد تفرش ـ چنین آمده است: | |
| − | + | ||
| − | امامزاده | + | هوالباقی : تاریخ وفات عالی‌جناب مقدس‌القاب علّامی فهّامی مجتهد الزمانی آقا محمد مؤمن ـ طاب ثراه ـ فی سبعین مائه و ألف 1170. |
| − | ابو | + | |
| − | + | زندگی‌نامة وی در تذکره‌های مجمع الصفحا، روضة الصفا و آتشکده آذر مذکور است. | |
| + | ==امامزاده ابولعلی مهدی== | ||
| + | ابو لعلی مهدی از احفاد [[امام صادق (ع)]] از اشخاص ممتاز و صاحب فضیلت و کمال بوده و صاحب بقعه و مقام عالی نزد اهالی است. | ||
| + | |||
| + | علی بن جعفر مشهور به عریضی جد ابو لعلی مهدی مدفون در [[تفرش]] که او را چهار پسر به نام محمد، احمد، حسن و حسین بوده. محمد را دو پسر به نام حسین و عیسی است. پسران و احفاد عیسی را سه پسر به نام احمد، محمد و حسین بوده [است]. حسین والد محمد که فرزند او ابو لعلی مهدی تفرش است. ابو لعلی مهدی بن محمد بن حسین بن علی بن حسین بن عیسی بن محمد بن علی العریض بن جعفر بن محمد الصادق (ع) در فم [[تفرش]] مدفون است | ||
<ref> | <ref> | ||
تاریخ عصر جعفری، ص59 . | تاریخ عصر جعفری، ص59 . | ||
<ref/> | <ref/> | ||
| − | جد بزرگ ابو | + | جد بزرگ ابو لعلی مهدی، علی بن جعفر مشهور به عریضی |
<ref> | <ref> | ||
| − | عُرًیض: دهی است از دهان حوالی مدینه که از املاک اختصاصی حضرت صادق آل محمد (ع) بوده وتا مدینه چهار میل فاصله دارد وعلی بن جعفر در آنجا مدفون است . | + | عُرًیض: دهی است از دهان حوالی مدینه که از املاک اختصاصی حضرت صادق آل محمد (ع) بوده وتا |
| + | |||
| + | مدینه چهار میل فاصله دارد وعلی بن جعفر در آنجا مدفون است . | ||
<ref/> | <ref/> | ||
| − | + | از راویان بزرگ حدیث بوده و از دانش و کمال پدر بزرگوارش [[امام جعفر صادق]] بهره ها برده است. | |
| − | + | ||
| − | علت نزول | + | شیخ مفید در ارشاد خود می‌نویسد که او از روات حدیث و شخصی استوار و سدید بوده و ورع و تقوایی زیاد و فضیلتی بسیار داشت؛ و همواره ملازم برادر عالی‌مقام خود [[امام موسی کاظم (ع)]] بوده و احادیث زیادی از آن حضرت روایت نموده؛ و او به علی بن جعفر عریضی معروف گردید. |
| − | ابو | + | |
| + | ===علت نزول ابولعلی مهدی به تفرش=== | ||
| + | |||
| + | ابو لعلی مهدی در تفرش بین دو قصبة فم و طرخوران مدفون گردیده و در موقع خروج از مدینه، گویا در زمان [[غیبت صغری]]، در خورزنة تفرش که قریه‌ای کوچک و در کنار رودخانه جنب قنات خورزنوی فعلی بوده و فعلاً آثاری از آن نیست وارد گردیده و در این قریه وفات یافته. اولاد او «ستی فاطمه» در قریة طرخوران، عزیزی، دیمجرد و وزواد متفرق و مدفونند و هر یک مانند پدرشان که دارای بقعه و گنبد عالی و مجلل است، آنها هم بقعه و گنبد دارند | ||
<ref> | <ref> | ||
تاریخ عصر جعفری، ص55. | تاریخ عصر جعفری، ص55. | ||
<ref/> | <ref/> | ||
| − | + | ===کتیبة قلمزنی شدة ضریح ابو لعلی مهدی تفرش=== | |
| − | + | «ضریح بقعة متبرکة امامزاده مهدی مکنی به ابو لعلی فرزند محمد ابن علی ابن حسین ابن علی ابن حسین ابن عیسی ابن محمد ابن علی العریضی ابن امام جعفر صادق که به همت هیئت امنا و نظارت ادارة اوقاف [[تفرش]] و کمک مالی افراد در سال 1386 ش در [[اصفهان]] ساخته و در این بارگاه ملکوتی نصب گردیده. عمل حاج مصطفی روزگاریان و پسران». | |
| − | اطلاعات | + | ===اطلاعات کلی بقعة ابو لعلی=== |
| − | + | موقعیت: تفرش، | |
| − | بقعة | + | |
| − | بقعه به شکل | + | قدمت اثر: قرن هشتم هجری |
| − | ارتفاع بقعه مشخص | + | |
| − | + | سلسله نسب : ابو لعلی مهدی بن محمد بن حسین بن علی بن حسین بن عیسی بن محمد علی العریضی بن جعفر بن محمد الصادق (ع) | |
| − | در کتاب رجال و | + | |
| + | رحلت: نیمة اول قرن پنجم | ||
| + | |||
| + | محل سکونت: 500 متر به طرف جنوب شرقی امامزاده و محل فعلی پارک حکیم نظامی، روستای خورزنه و قنات آن، که اثری از روستای آن موجود نیست، ولی قنات آن جاری و آب بسیار دارد. | ||
| + | ===بقعة ابولعلی=== | ||
| + | بقعه به شکل کلاهخودی است و گفته می‌شود مربوط به قرن هشتم هجری است. گویا به دورة [[ایلخانی ]]و اواخر قرن هشتم مربوط است. دارای ایوان و حجره در طبقات فوقانی بوده، گنبد آن آجری و دوجداره است. گنبد داخلی از پوشش گچ و با رسمی‌بندی تزیین گردیده است. به نظر می‌رسد تزیینات به کلی تغییر یافته و به شکل اولیة خود مرمت و بازسازی نشده است. گنبد فاقد نقاشی و یا کتیبه است و در آن تنها رسمی بندی گچی در جهات مختلف کار شده است. ارتفاع ساق گنبد 5 متر و کل بنا به شکل هشت ضلعی است که سر درِ ورودی آن با مقرنس کاری گچ و نقاشی ساده، و سر در آن با کاشی‌های معرق با نقش گل و بوته و نقوش اسلیمی تزیین شده که البته اکثر آن فرو ریخته، اما نوع کاشی‌ها به کاشی سبک اصفهانی نزدیک است. | ||
| + | ارتفاع بقعه مشخص نیست و به اندازه‌گیری دقیق نیاز دارد. صندوق قدیمی مربوط به دورة اوایل صفوی است که کنده‌کاری شده و نسب امامزاده و سازندگان بنا در آن تحریر گردیده است. این صندوق با ارزش اکنون درون ضریح جدید قرار گرفته و تنها شناسنامة مهم و منحصر به فرد این مکان به حساب می‌آید. | ||
| + | ضریح کنونی «سورة اعلی» را در پیشانی خود دارد که در چهار ضلع آن با خط ثلث کتیبه‌ای تحریر گردیده است. | ||
| + | در کتاب رجال و مشاهیر آشتیان آمده است | ||
<ref> | <ref> | ||
نوشته صادق جعفری، نثر الماس، چاپ اول 1382، صفحه 309 . | نوشته صادق جعفری، نثر الماس، چاپ اول 1382، صفحه 309 . | ||
<ref/> | <ref/> | ||
: | : | ||
| − | در بقعة | + | در بقعة ایوب‌علی مشهور به ابولعلی روی دو لنگه در حاشیة یک یک آنها [[آیة الکرسی]] و در پایان سنة 1077 حک شده. در چهار طرف در سورة مبارکه فتح کنده‌کاری گردیده و در خاتمة آن آمده است: بندة شیعیانِ علی، بقائی آشتیانی. |
| − | + | ||
| − | امامزاده احمد واقع در | + | این بقائی، محمد باقر بن عبدالهادی آشتیانی شاعر و کاتب خوش سلیقة قرن یازدهم هجری است و وی را پدر علائی آشتیانی شاعر و دانشمند دوره صفوی دانسته‌اند. این خوشنویس کتاب وجیزه تألیف ملا محمد باقر بن محمد تقی مجلسی را در سال 1090 به خط نسخ به اتمام رسانده است. |
| − | از امامزادگان مدفون در تفرش و از نوادگان امام | + | |
| − | ساختمان | + | ==امامزاده احمد واقع در کوهین تفرش== |
| − | بقعه امامزاده احمد | + | از امامزادگان مدفون در [[تفرش]] و از نوادگان [[امام موسی کاظم (ع)]] امام هفتمین شیعیان است که مزار وی در روستای [[کوهین]] متصل به جنوب شرقی شهر [[تفرش]] قرار دارد. ساخت آن را به قرن هشتم هجری مربوط می‌دانند، اما بازسازی و تکمیل بنا به شکل اصولی در نیمة دوم قرن نهم هجری و زمان شاه طهماسب صفوی دومین پادشاه سلسله [[صفوی]] و پسر شاه اسماعیل انجام شده است. این پادشاه به عمران و آبادانی اماکن مذهبی خصوصاً امامزادگان منطقة مرکزی [[ایران]] همت گمارد و بیشتر بنای امامزادگان منطقة [[تفرش]]، آشتیان و فراهان در این دوره تجدید بنا و یا بازسازی کلی شد. صندوق چوبی این اماکن مذهبی در زمان این شاه و به دستور حاکمان محلی وقت منبت و کنده‌کاری شده و بر روی آن، سلسله نسب و تاریخ ساخت به صورت کلی و دقیق ثبت گردیده است. تاریخ ساخت این اماکن بین سال 950 هجری تا 955 هجری را نشان می‌دهد. اکثر معماران و سازندگان این امامزادگان منطقة تفرش و آشتیان، «کسوایی» یعنی اهل روستای «کسوا» از بخش خلجستان [[قم]] بوده‌اند. |
| − | + | ||
| − | + | ساختمان این امامزاده شامل بقعه، قبه، ایوان، حجره و حیاط است. بقعه هشت ضلعی و شامل گنبد کلاهخودی رفیع از آجر تراش‌داده (شبیه گنبد ابو لعلی مهدی) و ساق گنبدی به طول تقریبی چهار متر است. این گنبد دارای دو پوشش خارجی از آجر است که آینه‌کاری زیبا دارد. بقعه دو درِ شمالی و جنوبی دارد که درِ شمالی آستانه‌ای آینه‌کاری شده دارد و در آن کتیبه‌هایی بر روی کاشی معرق لاجوردی با خطوط ثلث و نستعلیق به چشم می‌خورد. در طرفین آستانة امامزاده دو حجره قرار دارند که با راه پله‌ای به طبقة بالا متصل می‌شوند و بدنه و سقف آنها تماماً آینه‌کاری شده است. در ضلع جنوبی ایوانی است رفیع با طاق هشتی و [[مقرنس]] گچ و درِ دو لنگة چوبی. ارتفاع این ایوان هفت متر است که با طاق جناقی پوشیده شده است. مصالح به‌کار رفته در بنا خشت خام و ملات گل است و در نما و طاق‌ها همه از آجر با ملاتِ گچ کار شده است. | |
| − | امامزاده | + | ==بقعه امامزاده احمد== |
| − | + | یک محوطة هشت ضلعی است با مساحت 10/6×10×6 که آینه‌کاری بسیار زیبا بدنه و سقف آن را پوشانده است. بدنه به ارتفاع 20/1 از سنگ مرمر است. ضریح امامزاده جدید و کار [[اصفهان]] است. این بنا از نظر شکل بیرونی شباهت زیادی به امامزاده ابو لعلی مهدی دارد. گویا دارای همان نوع معماری است و به نظر می‌رسد ساخت آن توسط یک معمار صورت گرفته و در یک زمان به اتمام رسیده باشد. | |
| − | «از اولاد او ( | + | |
| + | حیاط و حجره‌ها: این مکان مقدس دارای حیاط مستطیل‌شکل بسیار بزرگ از جهت شمال به جنوب است و در آن قبور متعددی به چشم می‌خورد و در ضلع شرقی به قبرستان بزرگی متصل می‌گردد. در ضلع جنوبی و شرقی، در انتهای حیاط نه حجره با طاق ضربی حصیری به ارتفاع چهار متر و ابعاد 20/3×36/4 قرار دارد. حجره های شرقی نیز به ارتفاع چهار متر و 3×60/5 است که به شکل قطاری ضلع جنوبی و شرقی را احاطه کرده و از سطح زمین بالاتر قرار گرفته که نمایی زیبا به این مجموعه داده است. | ||
| + | |||
| + | ==امامزاده «بی بی سِتّی فاطمه» طراخوران تفرش== | ||
| + | این بانوی گرامی از احفاد [[امام جعفر صادق (ع)]] است و در بعضی از تواریخ او را از اولاد «ابو لعلی مهدی» دانسته‌اند. | ||
| + | |||
| + | «از اولاد او (ستی فاطمه) در قریة طرخوران، عزیزی، دیمجرد و وزوا | ||
<ref> | <ref> | ||
سه روستا ی اطراف تفرش که در هر کدام یکی از فرزندان ابولعلی مهدی مدفونند . | سه روستا ی اطراف تفرش که در هر کدام یکی از فرزندان ابولعلی مهدی مدفونند . | ||
<ref/> | <ref/> | ||
| − | و | + | |
| + | و دیگر جاها متفرق و مدفونند؛ و هر یک مانند پدرشان که دارای بقعه و گنبد عالی و مجلل است آنها هم بقعه و گنبد دارند» | ||
<ref> | <ref> | ||
تاریخ عصر جعفری، ص55. | تاریخ عصر جعفری، ص55. | ||
| − | <ref/ | + | <ref/> |
| + | |||
| + | این بنا دارای بقعه و قبه و فاقد ایوان، حجره و حیاط است. گنبد آن [[دوک]]ی‌شکل هشت‌ضلعی و احتمالاً مربوط به قرن نهم هجری و دارای دو جداره است. سطح خارجی تماماً با آجر و ملات گچ پوشیده شده و ارتفاع تقریبی آن از ساق بقعه هشت متر است. طاق زیرین گنبد و دیوار بقعه تماماً آینه‌کاری است که مساحت آن حدوداً به چهل متر مربع می‌رسد و به شکل دایرة کامل است. مصالح به‌کاررفته در آن آجر، ملات، گچ، خشت خام و ملات گل است. | ||
| + | |||
| + | صندوق ضریح متبرکه کار [[اصفهان]] است که جدیداً بر روی آن قرار گرفته است. بقعه با پله‌ای به شبستان نسبتاً وسیعی به شکل مستطیل وصل است که قبل از ساخت پارک در اطراف آن قبرستان وسیعی این مکان مقدس را احاطه کرده بوده، سپس تبدیل به پارک می‌گردد. | ||
| − | + | در سال های اخیر اداره اوقاف تفرش بدون دخل و تصرف در بنای قدیم تعمیرات اساسی از قبیل آینه‌کاری، نصب صندوق، عایق‌کاری گنبد انجام داده و مکانی رفاهی هم برای زیارت‌کنندگان فراهم کرده که شکوه و جلال خاصی به این مکان مقدس بخشیده است . | |
| − | |||
| − | در سال | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | جهان جود و سخا بحر امتنان و عطا | + | ==تکیة تعزیه‌خوانی زاغَرَم فم تفرش== |
| − | سپهر مجد و علا | + | این تکیه بعد از تکیة دولت [[تهران]] دومین تکیه‌ای است که آن را برای [[تعزیه‌خوانی]] ساخته‌اند. سید کاظم از مستوفیان عهد ناصری آن را به سال 1274 هجری ساخته و تنها تکیة [[تعزیه‌خوانی]] در [[ایران]] است که به شکل اولیه و دست نخورده باقی مانده است. در اجرای مراسم مذهبی مانند شبیه‌خوانی (تعزیه)، تفرشی‌ها از اولین مردمان بودند که به این کار اقدام کردند و اکنون نیز بهترین تعزیه‌خوان‌ها در این شهر هنرنمایی کرده، در سطح کشور نیز از بهترین‌ها هستند. این بنا بسیار بزرگ است به طوری که گنجایش مراسم‌های امروزی را نیز دارد. |
| + | مساحت تقریبی آن 1000 متر مربع است که از خشت خام و ملات گل و چوب ساخته شده است. نمای حجره‌ها و طاق آن با آجر است و پوشش محوطة اصلی با تیر چوبی و تخته‌چوب به شکل دوکی‌شکل در دو ضلع مقابل مثلثی شکل ساخته شده و پوشش پشت بام آن کاه‌گل است. | ||
| + | |||
| + | مساحت آن بدون محاسبة حجره‌ها و شاه‌نشین و راهرو و راه پله 15×22، و مساحت سکوی وسط (سِن) که 50 سانتی متر از کف اصلی بلندتر است و در مرکز بنا قرار دارد، 50/6×50/7 در جهت شرق به غرب است که با 6 ستون چوبی احاطه شده و سقف دوکی‌شکل در امتداد همین سن قرار دارد. ارتفاع بنا از سقف تا کف 50/6 است. | ||
| + | |||
| + | 5 حجره در ضلع شمالی و 5 حجره در ضلع جنوبی به ابعاد طول 80/2×عرض 90/1 و ارتفاع از کف تا نوک طاق 50/3 قراردارد. حجره‌ها به هم پیوسته و با طاق ضربی آجری و رسمی‌کاری گچ تزیین گردیده و طاق جناقی هر حجره را از یکدیگر جدا می‌کند. حجره‌ها با دو پله از کف اصلی فاصله دارند و به وسیلة راهروهایی معروف به «غلام‌گردان» به هم متصل می‌گردند و پذیرائی از همین راه امکان‌پذیر است. در پشت حجره‌های شمالی اتاق‌هایی وجود دارد که در آنها شومینه‌های هیزمی تعبیه شده تا در ایام زمستان گرمای حجره‌ها را تأمین کند. این اتاق‌ها هیچ ربطی به هم ندارند و تنها با حجره ها در ارتباط هستند. به روایتی حجره‌ها محل نشیمن اعیان و خانواده‌های آنها بوده است. در ردیف جلو مردان و در پشت آنها که اتاق‌ها می‌باشند خانواده‌های آنان قرار داشتند. حجره‌های جنوبی این اتاق‌ها را ندارند. مردم عادی به وسیلة چهار راه پله که در چهار گوشة بنا تعبیه شده به پشت بام ها رفته و از آنجا نظاره‌گر مراسم [[تعزیه‌خوانی]] بوده‌اند. | ||
| + | |||
| + | این بنا در ابتدا فاقد پوشش چوبی بوده و چادر داشته که به وسیلة میخ‌هایی استوار می‌شده است. در یکی از مراسم‌ها، بر اثر توفان، چادر پاره می‌شود و چند تن از تماشاگران را که در روی پشت بام‌ها بودند به پائین پرت می‌کند. بعد از این واقعه قوام الملک تفرشی که از کارگزاران دولتی بوده دستور می‌دهد که از چوب‌های باغ سقف را استوار کنند و برای همیشه چادر برداشته می‌شود. | ||
| + | دو شاه‌نشین که پنج ضلعی است و ضلع مرکزی بزرگ‌تر از اضلاع دیگر است در جهت شرقی و غربی وجود دارد. ابعاد آنها 40/4×30/6 و ارتفاعشان 5 متر است. | ||
| + | |||
| + | این محل مخصوص افراد سرشناس و رؤسای هیئت‌های مذهبی بوده و اعتبار و ارزش سیاسی و اجتماعی صاحب آن را می‌رسانده است. به گفتة خبرگان محلی، این دو محل مربوط به دو خاندان محلة فم [[تفرش]] یکی میرپنج از خاندان ضیائی فمی و دیگری میر‌فخرایی بوده است. دو شاه‌نشین در مقابل هم و قرینه و دارای مساحت یکسان هستند. در زیر شاه‌نشین شرقی آب انباری وجود دارد که آب عزاداران را تأمین می‌کرده است. شاه‌نشین غربی دو حجرة دو طبقه در طرفین خود دارد که به وسیلة راه پله به بالا راه دارد. این مکان‌ها هر کدام یک متر از زمین فاصله دارند. | ||
| + | |||
| + | نور بنا از سمت شمال و جنوب توسط سه پنجره در هر طرف به ابعاد 30/1×3 تأمین می‌گردد. | ||
| + | این بنا دارای سردرِ ورودی با طاق آجری و رسمی‌بندی با گچ و درب دو لنگة چوبی با گل‌میخ و کوبه و جفت است که به وسیلة دالانی با دو طاق ضربی متصل به هم به داخل راه دارد. سازندة کل بنا، بنا به کتیبة کوچک گچی در سردر ورودی، استاد زین العابدین قمی است. | ||
| + | |||
| + | تکیه دارای یک نخل چوبی نسبتاً بزرگ است که در روزهای ایام محرم آن را بر دوش حمل می‌کنند و می چرخانند. | ||
| + | ===طوق تکیه زاغَرَم فم تفرش=== | ||
| + | قبل از بنای سال 1274 هجری، تکیة کوچکی در محل فعلی قرار داشته که آن را یکی از سادات به نام میرزا شریف تفرشی بنا کرده بوده است. او همچنین سازندة آب انبار [[مشهد]] فم [[تفرش]] جنب امامزاده محمد است. در جلوی درِ ورودی تکیه دو کتیبة سنگی مرمر در دل دیوار وجود دارد که کتیبة اولی مربوط به میرزا شریف است. طوق فوق الذکر هم مربوط به همین تکیه بوده و سال 1241 هجری را در خود ثبت دارد. سپس بر روی تکیة اولی تکیة فعلی را بنا می کنند که خود آن هم کتیبه‌ای مجزا دارد. | ||
| + | |||
| + | این طوق یک تیغة بلند و دو سرپنجة برنجی در طرفین دارد که مطالب خواندنی بر روی آن حک گردیده است. | ||
| + | |||
| + | سرپنجة راست : «یا امام حسین. [[وقف]] سرکار جناب سید الشهداء ـ علیه السلام ـ نمود محمد سعید الحسینی این سرپنجه را به جهت [[تعزیه‌خوانی]] قریة فم [[تفرش]] و تولیت آن را با اولاد خود». | ||
| + | |||
| + | سرپنجة چپ: « متوجه آن بوده نقص و عیب ننماید و بیع و رهن و هبه نشود. تخلف کننده از شرایط مذکور و طمع‌نماینده به لعنت [[خدا]] و نفرین رسول گرفتار شود. نفذ فی شهر [[ذیقعدة]] الحرام 1241». | ||
| + | |||
| + | ===وجه تسمیه زاغَرَم=== | ||
| + | این محله از محلات قدیم [[تفرش]] است. در زیر آن زاغه‌های زیرزمینی فراوانی به شکل راهروهای تو در تو و شبکة پیچیده‌ای جهت عبور [[انسان]] وجود داشته که منافذ محدودی داشته و در مواقع حملة احتمالی مخفیگاه امنی برای افراد بوده است. ولی روایت دیگری هم هست که این محله را (غُرّه) به معنی ماه می‌نامد. شاید علت آن تمیزی محل و خانه‌های اعیان نشین آن بوده است | ||
| + | همان‌طور که در بالا ذکر آن رفت، این تکیة با شکوه دارای دو کتیبة سنگی است که کتیبة اولی حداقل 30 سال بیشتر از کتیبة سید کاظم قدمت دارد. بانی تکیة قبلی میرزا شریف بوده است. | ||
| + | |||
| + | کتیبة سنگی دیگر مربوط به بانی بنای فعلی است که سید کاظم باشد و تاریخ 1274 هجری را داراست. متن هر دو کتیبه به ترتیب قدمت آنها از این قرار است: | ||
| + | |||
| + | کتیبة سنگی میرزا شریف تکیه زاغَرَم فم [[تفرش]] | ||
| + | |||
| + | جهان جود و سخا بحر امتنان و عطا / سپهر مجد و علا میرزا شریف وحید | ||
| − | نه | + | نه تالیش به جهان دیده دیدة دوران / نه ثانیش ز ازل گوش روزگار شنید |
| − | نه | ||
| − | به | + | به دستیاری توفیق و پایمردی سعی / به رهنمونی اقبال سعد و بخت سعید |
| − | به | ||
| − | بنا نهاد | + | بنا نهاد حسینیه ای چو خلد برین / برای تعزیة جدِّ خود حسین شهید |
| − | |||
| − | تبارک الله از | + | تبارک الله از این دلنشین مقام رفیع / که هست قبلة حاجات و کعبة امید |
| − | که هست قبلة حاجات و کعبة | ||
| − | اگر به چشم | + | اگر به چشم بصیرت کسی در آن نگرد / وقایعی که شنیدست می‌تواند دید |
| − | |||
| − | ستاده | + | ستاده شیر خدا هادی طریق هدی / فراخته عَلَم حمد بر سیاه و سفید |
| − | فراخته عَلَم حمد بر | ||
| − | نشسته فاطمه با حور در | + | نشسته فاطمه با حور در عماری نور / به پای نخل و دهد خلق را به خلد نوید |
| − | به | ||
| − | + | دعای ذاکر کرسی‌نشین ایوانش / رسد چو العطش تشنگان به عرش مجید | |
| − | رسد چو العطش تشنگان به عرش | ||
| − | + | یقین که بانی این امر خیر در دارَین / گل مراد ز باغ امید خواهد چید | |
| − | گل مراد ز باغ | ||
| − | به صد مبالغه | + | به صد مبالغه تاریخ این بنای شریف / ز پیر عقل چو ساقی بینوا پرسید |
| − | ز | ||
| − | + | کشید صوت حسینی و با نوا برخواند / «هزار لعنت حق بر یزید و آل یزید» | |
| − | «هزار لعنت حق بر | + | |
| − | + | کتیبة سنگی تکیه زاغَرَم فم تفرش توسط سید کاظم | |
| − | + | این کتیبه عکس دو شیر حجاری شده را در طرفین خود دارد. | |
| − | سنه 1274 بسم الله الرحمن | + | سنه 1274 بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین |
| − | به عهد | + | به عهد ناصرالدین شاه غازی ظل یزدانی / کمر بر بست سید کاظم از توفیق ربانی |
| − | کمر بر بست | ||
| − | به تفرش ساخت رشک | + | به تفرش ساخت رشک آشکوی جنت المأوی[کذا] / چو ایوان فلک قصری برای تعزیت‌خوانی |
| − | چو | ||
| − | + | تعالی الله از این عالی‌بنا کز خالق یکتا / به صد منت خطاب آمد به جبریلش به دربانی | |
| − | به صد منت خطاب آمد به | ||
| − | به | + | به معماری قدرت ریخت بنیانش چنان محکم / که باقی ماند این عالی‌بنا در عالم فانی |
| − | که | ||
| − | به نام | + | به نام ایزد این ماتم‌سرا کز عجز پست آمد / به پیش رفعتش نه آشکوی کاخ کیوانی |
| − | به | ||
| − | ز خاک و باد و آب و آتشش هر | + | ز خاک و باد و آب و آتشش هر یک پدید آمد / دم عیسی و مشک ناب و نور و آب حیوانی |
| − | دم | ||
| − | در | + | در این منظر چه پیغمبر عزادار است جا دارد / به خاکش از تفاخر گر نهد افلاک پیشانی |
| − | به خاکش از تفاخر گر نهد افلاک | ||
| − | شد از اخلاص خود | + | شد از اخلاص خود بانی نگهبان عزای او / کند خاتون محشر در دو کون او را نگهبانی |
| − | کند خاتون محشر در دو کون او را | ||
| − | به | + | به یمن همت خود آن حسینی این حسینیه / به تفرش زیب و زینت داد ارکان مسلمانی |
| − | به تفرش | ||
| − | در | + | در این روز از برای شیعیان شاه مظلومان / کند مال و عیان و جان ز شور عشق قربانی |
| − | کند مال و | ||
| − | چه شد اتمام | + | چه شد اتمام این ماتم‌سرا از بهر تاریخش / خیالات سرور آمد به آن عالم که می‌دانی |
| − | |||
| − | حجاب افکند زهرا از رخ | + | حجاب افکند زهرا از رخ تاریخ و از احسان / «جزاک الله می‌گوید به سید کاظم بانی» |
| − | «جزاک الله | ||
[[رده:میراث جاویدان شماره 72]] | [[رده:میراث جاویدان شماره 72]] | ||
[[رده:مقالات]] | [[رده:مقالات]] | ||
نسخهٔ ۷ آوریل ۲۰۱۸، ساعت ۱۲:۴۹
اسدالله عبدلی آشتیانی
محتویات
چکیده
مقاله به معرفی چهار امامزادة مدفون در شهر تفرش با نام امامزاده محمد (از نسل امام سجاد)، امامزاده ابو لعلی مهدی (از اولاد امام صادق)، امامزاده احمد از (اولاد امام کاظم) و امامزاده بی بی ستّی فاطمه (از نوادگان امام صادق) می پردازد. مؤلف در این مقاله علاوه بر معرفی مختصر هر کدام از این امامزادگان، به تفصیل از معماری بقعه های آنان سخن می گوید.
پایان مقاله نیز معرفی دومین تکیة بزرگ ایران است. تکیه ای که در شهر تفرش و اختصاصاً برای تعزیه خوانی ساخته شده است.
کلیدواژه: امامزاده محمد، امامزاده ابو لعلی، امامزاده احمد، بی بی ستّی فاطمه، تکیة زاغرم، تفرش.
مقدمه
موقعیت شهر تفرش: تفرش یکی از شهرهای استان مرکزی است که از شمال به ساوه، از جنوب به اراک، از شرق به قم و از غرب به نوبران محدود شده و ارتفاع آن از سطح دریا 1900متر است.
دارالایمان تفرش از زمان‌های دور مهد سادات اصیل، عالمان، فرهیختگان، شاعران و ادبیان ایران‌زمین بوده و هست. تاریخ غنی و پربار این شهر و آثار ارزشمند مذهبی و تاریخی فراوان آن حکایت از تاریخ کهن و افراد تأثیرگذار آن دارد.
این شهر دارای دو محلة بزرگ به نام «فم» و «طرخوران » است که از قرن دوم و سوم هجری محل امن و پناهگاه سادات علوی بوده است. نسب این سادات به امام سجاد (ع)، امام محمد باقر (ع) امام جعفر صادق (ع) و امام موسی کاظم (ع) می‌رسد. در یکی از منابع آمده است:
یکی از قصبات جزء فم در سابق و جزء حکومت اراک فعلاً، چون محل امن و پناهگاهی آرام و بر کنار بوده و از هر طرف کوهسار و سلاسل جبال تمامی اطراف و اکناف آن را احاطه نموده، و در حقیقت قلعة متین و حصنی حصین از سنگ را مانَد که جز از راه تنگ و باریک که آن هم از دره‌های ژرف و عمیق می‌گذرد راهی نداشته، و هم‌اکنون که ماشین‌رو شده باز با صعوبت و دشواری به آنجا آمد و شد می‌کنند. از قدیم‌الایام این نقطه جایگاه امن و امان بوده و سادات بنی فاطمه و علوییون که در آن زمان همواره دچار تعرض و اذیت و آزار و قتل و نفی و اعدام [از جانب] دشمنان خود از امویین و بنی عباس و دیگران بودند، و از بین ایشان فراری و متواری گردیده، طالب مأمن و مکانی بودند که در آنجا از جور و بیداد و ستم و آزار دشمنان و بدخواهان خود در امان باشند. این است که جمعی از ایشان تفرش را از آغاز برای خود محل امن و امان دیده و بدان‌جا گرائیده و این نقطه را موطن و میهن خود ساخته‌اند.
به طوری که از شجرة اعقاب و بازماندگان سلسله و انساب آنها به دست می‌آید، معلوم می‌شود که از ایشان سلسله و خاندانی متعدد به تفرش آمده و تاکنون از اولاد و احفاد آنها ـ با اینکه اغلب در قرون اخیر به شهرها انتقال یافته‌اند ـ باز خانواده‌هایی باقی و در فم و در طرخوران (دو قصبة مرکزی) و سایر قُری و دهات مأوی و سکنی دارند
<ref>
ر.ک: سحاب، ابوالقاسم، تاریخ عصر جعفری یا زندگانی امام جعفر صادق (ع)، تهران:کتابفروشی وچاپخانة دانش، 1328، ص56و57 .
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
در پژوهش حاضر، دربارة چهار امامزادة این شهر به نام امامزاده محمد، امامزاده مهدی ملقب به ابو لعلی، امامزاده بی بی ستی فاطمه و امامزاده احمد، نیز دربارة تنها تکیة تعزیه‌خوانی ایران ـ بعد از تکیة دولت تهران ـ به نام تکیة زاغَرَم که در محلة فم تفرش واقع شده، سخن می‌گوییم.
امامزاده محمد
حضرت امامزاده محمد از احفاد حضرت سید سجاد امام زین العابدین (ع) است. آرامگاهش در محلة فم تفرش واقع شده است. نسبش چنین است: محمد بن حسن بن حسین بن حسن افطس بن علی اصغر بن امام زین العابدین.
مشخصات بقعه
از نوع کلاهخودی دو جداره است که سطح خارجی آن با کاشی معرق لاجوردی با نقوش اسلیمی و گل و بوته پوشیده شده و در ساق گنبد آن به خط کتیبه‌ای آیات قرآنی دیده می‌شود. نمای داخل بقعه و گنبد زیرین در فضایی به مساحت تقریبی 80 متر مربع است که دیوار آن با نقاشی‌های بسیار زیبا در رنگ‌های مختلف تزیین گردیده است. وجود ترنج‌ها و گل‌بوته و پرندگان، فضایی روحانی به داخل بقعه بخشیده است. البته این طرح‌ها بر اثر گذشت زمان فرسایش پیدا کرده بود که به همان شکل اولیه دوباره بازسازی شده است. در سمت شرق و غرب آن، دو غرفه به مساحت تقریبی 12 متر مربع وجود دارد که محل عبادت زائران است. دو پنجرة زیبای گره‌چینی شده نیز نور داخل بقعه را تأمین می‌کند. بدنة دیوار بقعه از کاشی معرق لاجوردی و سفید شش ضلعی به ارتفاع 50/1 متر پوشانده شده و ضریح آن کتیبه‌ای قلمزنی شده با این عنوان دارد: «بسم الله الرحمن الرحیم. ضریح مطهر محمد ابن حسن ابن حسین ابن حسن افطس ابن علی اصغر ابن امام زین العابدین که توسط ادارة اوقاف تفرش و همت هیئت امناء در سال 1370 در اصفهان اتمام یافت. عمل استاد مصطفی روزگاریان».
در پیشانی ضریح مرقد با خط شکستة نستعلیق قصیدة معروف محتشم کاشانی (باز این چه شورش است...) تحریر گردیده است.
این مکان مقدس دارای بقعه، ایوان، آستانه، حجره و حیاط است. در سردر ورودی امامزاده محمد هنرهای مختلفی به‌کاررفته است. مقرنس کاری با گچ، نقاشی با تزیینات رنگ‌آمیزی شده، طاق جناقی که لچک‌های اطراف آن با کاشی گل و بوته و کمربندی از کاشی با رنگ کتیبه‌ای و آیات قرآنی تزیین گشته و بدنة دیوارها نیز با کاشی‌های شش ضلعی طرح صفوی پوشانده شده است.
این بنا دو آستانه در شمال و جنوب دارد که هر دو قرینه بوده و با مقرنس کاری و کاشی کاری تزیین شده و توسط دو درِ دو لنگة گره‌کاری شده، به بقعه و آستانة جنوبی به حیاط متصل می‌گردد.
حیاط مستطیل شکل است و حجره‌ها در اطراف آن قرار دارد که با طاق آجری و دهانة جناقی به شکل قطاری و سلسله‌وار اطراف حیاط را پوشانده است.
در حجره‌های شرقی سنگ قبرهای با ارزشی از قرن دوازدهم هجری وجود دارد که حجاری و خط زیبا دارد و نشان‌دهندة شخصیت علمی و فرهنگی صاحبان آنهاست. با توجه به نوشته‌های حک شده بر روی سنگ مزارهای تاریخی، به نظر می‌رسد تا اوایل قرن دوازدهم در این مکان اموات را دفن نمی کردند و به مرور زمان، فضای حیاط اطراف بقعه محل دفن اموات شده است.
اصل بنا مربوط به اواخر قرن هشتم هجری و دورة ایلخانی است که بعد از آن تعمیر و بازسازی گردیده است. صندوق چوبی منبت‌کاری شدة مرقد شریف، شجرة امامزاده و تاریخ ساخت 953 هجری را دارد.
این بقعه بار دیگر در زمان شاه عباس دوم صفوی توسط خواجه مؤمن تفرشی (ت 1170 هجری) تعمیر شده است.
در کتاب عصر جعفری آمده است
<ref>
ص62.
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
حسن افطس پنج پسر داشته: عبدالله شهید، علی، عمر، حسین و حسین مکفوف. عبدالله شهید به دست هارون الرشید مقتول شده؛ و حسین مکفوف جد سادات هزاوة فراهان است که مرحوم میرزا ابوالقاسم قائم مقام از آنهاست؛ و علی الجرزی والد شاهزاده محمد است که در فم تفرش مدفون گردیده و قبه و صحن مجلل او را خواجه مؤمن (فوت 1170 هجری) برادر امین الدین (امینا) بن محمد حسین الحسینی در زمان شاه عباس دوم بنا نموده؛ و او جدّ خانوادة حسابی است. در واقع پرفسور محمود حسابی از احفاد اوست.
خواجه مؤمن
نام او میرزا محمد فرزند جمال الدین مصطفی است که در محلة فم تفرش به دنیا آمد. جدش عبدالعظیم بن عبدالله فرزند امام پنجم شیعیان است. تحصیلاتش در تفرش، قم و اصفهان بود. در شعر تخلص «دائی» داشت. زاهدی بی‌ریا، عالمی بزرگوار و حکیمی توانا بود. شعر را در کمال استادی می‌سرود و بیشتر به قصیده توجه داشت. تولد او در نیمة اول قرن یازدهم هجری است. بر روی سنگ مزار آقا مؤمن تفرشی ـ تجدیدکنندة بنای امامزاده محمد تفرش ـ چنین آمده است:
هوالباقی : تاریخ وفات عالی‌جناب مقدس‌القاب علّامی فهّامی مجتهد الزمانی آقا محمد مؤمن ـ طاب ثراه ـ فی سبعین مائه و ألف 1170.
زندگی‌نامة وی در تذکره‌های مجمع الصفحا، روضة الصفا و آتشکده آذر مذکور است.
امامزاده ابولعلی مهدی
ابو لعلی مهدی از احفاد امام صادق (ع) از اشخاص ممتاز و صاحب فضیلت و کمال بوده و صاحب بقعه و مقام عالی نزد اهالی است.
علی بن جعفر مشهور به عریضی جد ابو لعلی مهدی مدفون در تفرش که او را چهار پسر به نام محمد، احمد، حسن و حسین بوده. محمد را دو پسر به نام حسین و عیسی است. پسران و احفاد عیسی را سه پسر به نام احمد، محمد و حسین بوده [است]. حسین والد محمد که فرزند او ابو لعلی مهدی تفرش است. ابو لعلی مهدی بن محمد بن حسین بن علی بن حسین بن عیسی بن محمد بن علی العریض بن جعفر بن محمد الصادق (ع) در فم تفرش مدفون است
<ref>
تاریخ عصر جعفری، ص59 .
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
جد بزرگ ابو لعلی مهدی، علی بن جعفر مشهور به عریضی
<ref>
عُرًیض: دهی است از دهان حوالی مدینه که از املاک اختصاصی حضرت صادق آل محمد (ع) بوده وتا
مدینه چهار میل فاصله دارد وعلی بن جعفر در آنجا مدفون است .
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
از راویان بزرگ حدیث بوده و از دانش و کمال پدر بزرگوارش امام جعفر صادق بهره ها برده است.
شیخ مفید در ارشاد خود می‌نویسد که او از روات حدیث و شخصی استوار و سدید بوده و ورع و تقوایی زیاد و فضیلتی بسیار داشت؛ و همواره ملازم برادر عالی‌مقام خود امام موسی کاظم (ع) بوده و احادیث زیادی از آن حضرت روایت نموده؛ و او به علی بن جعفر عریضی معروف گردید.
علت نزول ابولعلی مهدی به تفرش
ابو لعلی مهدی در تفرش بین دو قصبة فم و طرخوران مدفون گردیده و در موقع خروج از مدینه، گویا در زمان غیبت صغری، در خورزنة تفرش که قریه‌ای کوچک و در کنار رودخانه جنب قنات خورزنوی فعلی بوده و فعلاً آثاری از آن نیست وارد گردیده و در این قریه وفات یافته. اولاد او «ستی فاطمه» در قریة طرخوران، عزیزی، دیمجرد و وزواد متفرق و مدفونند و هر یک مانند پدرشان که دارای بقعه و گنبد عالی و مجلل است، آنها هم بقعه و گنبد دارند
<ref>
تاریخ عصر جعفری، ص55.
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
کتیبة قلمزنی شدة ضریح ابو لعلی مهدی تفرش
«ضریح بقعة متبرکة امامزاده مهدی مکنی به ابو لعلی فرزند محمد ابن علی ابن حسین ابن علی ابن حسین ابن عیسی ابن محمد ابن علی العریضی ابن امام جعفر صادق که به همت هیئت امنا و نظارت ادارة اوقاف تفرش و کمک مالی افراد در سال 1386 ش در اصفهان ساخته و در این بارگاه ملکوتی نصب گردیده. عمل حاج مصطفی روزگاریان و پسران».
اطلاعات کلی بقعة ابو لعلی
موقعیت: تفرش،
قدمت اثر: قرن هشتم هجری
سلسله نسب : ابو لعلی مهدی بن محمد بن حسین بن علی بن حسین بن عیسی بن محمد علی العریضی بن جعفر بن محمد الصادق (ع)
رحلت: نیمة اول قرن پنجم
محل سکونت: 500 متر به طرف جنوب شرقی امامزاده و محل فعلی پارک حکیم نظامی، روستای خورزنه و قنات آن، که اثری از روستای آن موجود نیست، ولی قنات آن جاری و آب بسیار دارد.
بقعة ابولعلی
بقعه به شکل کلاهخودی است و گفته می‌شود مربوط به قرن هشتم هجری است. گویا به دورة ایلخانی و اواخر قرن هشتم مربوط است. دارای ایوان و حجره در طبقات فوقانی بوده، گنبد آن آجری و دوجداره است. گنبد داخلی از پوشش گچ و با رسمی‌بندی تزیین گردیده است. به نظر می‌رسد تزیینات به کلی تغییر یافته و به شکل اولیة خود مرمت و بازسازی نشده است. گنبد فاقد نقاشی و یا کتیبه است و در آن تنها رسمی بندی گچی در جهات مختلف کار شده است. ارتفاع ساق گنبد 5 متر و کل بنا به شکل هشت ضلعی است که سر درِ ورودی آن با مقرنس کاری گچ و نقاشی ساده، و سر در آن با کاشی‌های معرق با نقش گل و بوته و نقوش اسلیمی تزیین شده که البته اکثر آن فرو ریخته، اما نوع کاشی‌ها به کاشی سبک اصفهانی نزدیک است.
ارتفاع بقعه مشخص نیست و به اندازه‌گیری دقیق نیاز دارد. صندوق قدیمی مربوط به دورة اوایل صفوی است که کنده‌کاری شده و نسب امامزاده و سازندگان بنا در آن تحریر گردیده است. این صندوق با ارزش اکنون درون ضریح جدید قرار گرفته و تنها شناسنامة مهم و منحصر به فرد این مکان به حساب می‌آید.
ضریح کنونی «سورة اعلی» را در پیشانی خود دارد که در چهار ضلع آن با خط ثلث کتیبه‌ای تحریر گردیده است.
در کتاب رجال و مشاهیر آشتیان آمده است
<ref>
نوشته صادق جعفری، نثر الماس، چاپ اول 1382، صفحه 309 .
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
در بقعة ایوب‌علی مشهور به ابولعلی روی دو لنگه در حاشیة یک یک آنها آیة الکرسی و در پایان سنة 1077 حک شده. در چهار طرف در سورة مبارکه فتح کنده‌کاری گردیده و در خاتمة آن آمده است: بندة شیعیانِ علی، بقائی آشتیانی.
این بقائی، محمد باقر بن عبدالهادی آشتیانی شاعر و کاتب خوش سلیقة قرن یازدهم هجری است و وی را پدر علائی آشتیانی شاعر و دانشمند دوره صفوی دانسته‌اند. این خوشنویس کتاب وجیزه تألیف ملا محمد باقر بن محمد تقی مجلسی را در سال 1090 به خط نسخ به اتمام رسانده است.
امامزاده احمد واقع در کوهین تفرش
از امامزادگان مدفون در تفرش و از نوادگان امام موسی کاظم (ع) امام هفتمین شیعیان است که مزار وی در روستای کوهین متصل به جنوب شرقی شهر تفرش قرار دارد. ساخت آن را به قرن هشتم هجری مربوط می‌دانند، اما بازسازی و تکمیل بنا به شکل اصولی در نیمة دوم قرن نهم هجری و زمان شاه طهماسب صفوی دومین پادشاه سلسله صفوی و پسر شاه اسماعیل انجام شده است. این پادشاه به عمران و آبادانی اماکن مذهبی خصوصاً امامزادگان منطقة مرکزی ایران همت گمارد و بیشتر بنای امامزادگان منطقة تفرش، آشتیان و فراهان در این دوره تجدید بنا و یا بازسازی کلی شد. صندوق چوبی این اماکن مذهبی در زمان این شاه و به دستور حاکمان محلی وقت منبت و کنده‌کاری شده و بر روی آن، سلسله نسب و تاریخ ساخت به صورت کلی و دقیق ثبت گردیده است. تاریخ ساخت این اماکن بین سال 950 هجری تا 955 هجری را نشان می‌دهد. اکثر معماران و سازندگان این امامزادگان منطقة تفرش و آشتیان، «کسوایی» یعنی اهل روستای «کسوا» از بخش خلجستان قم بوده‌اند.
ساختمان این امامزاده شامل بقعه، قبه، ایوان، حجره و حیاط است. بقعه هشت ضلعی و شامل گنبد کلاهخودی رفیع از آجر تراش‌داده (شبیه گنبد ابو لعلی مهدی) و ساق گنبدی به طول تقریبی چهار متر است. این گنبد دارای دو پوشش خارجی از آجر است که آینه‌کاری زیبا دارد. بقعه دو درِ شمالی و جنوبی دارد که درِ شمالی آستانه‌ای آینه‌کاری شده دارد و در آن کتیبه‌هایی بر روی کاشی معرق لاجوردی با خطوط ثلث و نستعلیق به چشم می‌خورد. در طرفین آستانة امامزاده دو حجره قرار دارند که با راه پله‌ای به طبقة بالا متصل می‌شوند و بدنه و سقف آنها تماماً آینه‌کاری شده است. در ضلع جنوبی ایوانی است رفیع با طاق هشتی و مقرنس گچ و درِ دو لنگة چوبی. ارتفاع این ایوان هفت متر است که با طاق جناقی پوشیده شده است. مصالح به‌کار رفته در بنا خشت خام و ملات گل است و در نما و طاق‌ها همه از آجر با ملاتِ گچ کار شده است.
بقعه امامزاده احمد
یک محوطة هشت ضلعی است با مساحت 10/6×10×6 که آینه‌کاری بسیار زیبا بدنه و سقف آن را پوشانده است. بدنه به ارتفاع 20/1 از سنگ مرمر است. ضریح امامزاده جدید و کار اصفهان است. این بنا از نظر شکل بیرونی شباهت زیادی به امامزاده ابو لعلی مهدی دارد. گویا دارای همان نوع معماری است و به نظر می‌رسد ساخت آن توسط یک معمار صورت گرفته و در یک زمان به اتمام رسیده باشد.
حیاط و حجره‌ها: این مکان مقدس دارای حیاط مستطیل‌شکل بسیار بزرگ از جهت شمال به جنوب است و در آن قبور متعددی به چشم می‌خورد و در ضلع شرقی به قبرستان بزرگی متصل می‌گردد. در ضلع جنوبی و شرقی، در انتهای حیاط نه حجره با طاق ضربی حصیری به ارتفاع چهار متر و ابعاد 20/3×36/4 قرار دارد. حجره های شرقی نیز به ارتفاع چهار متر و 3×60/5 است که به شکل قطاری ضلع جنوبی و شرقی را احاطه کرده و از سطح زمین بالاتر قرار گرفته که نمایی زیبا به این مجموعه داده است.
امامزاده «بی بی سِتّی فاطمه» طراخوران تفرش
این بانوی گرامی از احفاد امام جعفر صادق (ع) است و در بعضی از تواریخ او را از اولاد «ابو لعلی مهدی» دانسته‌اند.
«از اولاد او (ستی فاطمه) در قریة طرخوران، عزیزی، دیمجرد و وزوا
<ref>
سه روستا ی اطراف تفرش که در هر کدام یکی از فرزندان ابولعلی مهدی مدفونند .
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
و دیگر جاها متفرق و مدفونند؛ و هر یک مانند پدرشان که دارای بقعه و گنبد عالی و مجلل است آنها هم بقعه و گنبد دارند»
<ref>
تاریخ عصر جعفری، ص55.
خطای یادکرد: برچسب بازکنندهٔ <ref> بدشکل است یا نام بدی دارد
این بنا دارای بقعه و قبه و فاقد ایوان، حجره و حیاط است. گنبد آن دوکی‌شکل هشت‌ضلعی و احتمالاً مربوط به قرن نهم هجری و دارای دو جداره است. سطح خارجی تماماً با آجر و ملات گچ پوشیده شده و ارتفاع تقریبی آن از ساق بقعه هشت متر است. طاق زیرین گنبد و دیوار بقعه تماماً آینه‌کاری است که مساحت آن حدوداً به چهل متر مربع می‌رسد و به شکل دایرة کامل است. مصالح به‌کاررفته در آن آجر، ملات، گچ، خشت خام و ملات گل است.
صندوق ضریح متبرکه کار اصفهان است که جدیداً بر روی آن قرار گرفته است. بقعه با پله‌ای به شبستان نسبتاً وسیعی به شکل مستطیل وصل است که قبل از ساخت پارک در اطراف آن قبرستان وسیعی این مکان مقدس را احاطه کرده بوده، سپس تبدیل به پارک می‌گردد.
در سال های اخیر اداره اوقاف تفرش بدون دخل و تصرف در بنای قدیم تعمیرات اساسی از قبیل آینه‌کاری، نصب صندوق، عایق‌کاری گنبد انجام داده و مکانی رفاهی هم برای زیارت‌کنندگان فراهم کرده که شکوه و جلال خاصی به این مکان مقدس بخشیده است .
تکیة تعزیه‌خوانی زاغَرَم فم تفرش
این تکیه بعد از تکیة دولت تهران دومین تکیه‌ای است که آن را برای تعزیه‌خوانی ساخته‌اند. سید کاظم از مستوفیان عهد ناصری آن را به سال 1274 هجری ساخته و تنها تکیة تعزیه‌خوانی در ایران است که به شکل اولیه و دست نخورده باقی مانده است. در اجرای مراسم مذهبی مانند شبیه‌خوانی (تعزیه)، تفرشی‌ها از اولین مردمان بودند که به این کار اقدام کردند و اکنون نیز بهترین تعزیه‌خوان‌ها در این شهر هنرنمایی کرده، در سطح کشور نیز از بهترین‌ها هستند. این بنا بسیار بزرگ است به طوری که گنجایش مراسم‌های امروزی را نیز دارد. مساحت تقریبی آن 1000 متر مربع است که از خشت خام و ملات گل و چوب ساخته شده است. نمای حجره‌ها و طاق آن با آجر است و پوشش محوطة اصلی با تیر چوبی و تخته‌چوب به شکل دوکی‌شکل در دو ضلع مقابل مثلثی شکل ساخته شده و پوشش پشت بام آن کاه‌گل است.
مساحت آن بدون محاسبة حجره‌ها و شاه‌نشین و راهرو و راه پله 15×22، و مساحت سکوی وسط (سِن) که 50 سانتی متر از کف اصلی بلندتر است و در مرکز بنا قرار دارد، 50/6×50/7 در جهت شرق به غرب است که با 6 ستون چوبی احاطه شده و سقف دوکی‌شکل در امتداد همین سن قرار دارد. ارتفاع بنا از سقف تا کف 50/6 است.
5 حجره در ضلع شمالی و 5 حجره در ضلع جنوبی به ابعاد طول 80/2×عرض 90/1 و ارتفاع از کف تا نوک طاق 50/3 قراردارد. حجره‌ها به هم پیوسته و با طاق ضربی آجری و رسمی‌کاری گچ تزیین گردیده و طاق جناقی هر حجره را از یکدیگر جدا می‌کند. حجره‌ها با دو پله از کف اصلی فاصله دارند و به وسیلة راهروهایی معروف به «غلام‌گردان» به هم متصل می‌گردند و پذیرائی از همین راه امکان‌پذیر است. در پشت حجره‌های شمالی اتاق‌هایی وجود دارد که در آنها شومینه‌های هیزمی تعبیه شده تا در ایام زمستان گرمای حجره‌ها را تأمین کند. این اتاق‌ها هیچ ربطی به هم ندارند و تنها با حجره ها در ارتباط هستند. به روایتی حجره‌ها محل نشیمن اعیان و خانواده‌های آنها بوده است. در ردیف جلو مردان و در پشت آنها که اتاق‌ها می‌باشند خانواده‌های آنان قرار داشتند. حجره‌های جنوبی این اتاق‌ها را ندارند. مردم عادی به وسیلة چهار راه پله که در چهار گوشة بنا تعبیه شده به پشت بام ها رفته و از آنجا نظاره‌گر مراسم تعزیه‌خوانی بوده‌اند.
این بنا در ابتدا فاقد پوشش چوبی بوده و چادر داشته که به وسیلة میخ‌هایی استوار می‌شده است. در یکی از مراسم‌ها، بر اثر توفان، چادر پاره می‌شود و چند تن از تماشاگران را که در روی پشت بام‌ها بودند به پائین پرت می‌کند. بعد از این واقعه قوام الملک تفرشی که از کارگزاران دولتی بوده دستور می‌دهد که از چوب‌های باغ سقف را استوار کنند و برای همیشه چادر برداشته می‌شود. دو شاه‌نشین که پنج ضلعی است و ضلع مرکزی بزرگ‌تر از اضلاع دیگر است در جهت شرقی و غربی وجود دارد. ابعاد آنها 40/4×30/6 و ارتفاعشان 5 متر است.
این محل مخصوص افراد سرشناس و رؤسای هیئت‌های مذهبی بوده و اعتبار و ارزش سیاسی و اجتماعی صاحب آن را می‌رسانده است. به گفتة خبرگان محلی، این دو محل مربوط به دو خاندان محلة فم تفرش یکی میرپنج از خاندان ضیائی فمی و دیگری میر‌فخرایی بوده است. دو شاه‌نشین در مقابل هم و قرینه و دارای مساحت یکسان هستند. در زیر شاه‌نشین شرقی آب انباری وجود دارد که آب عزاداران را تأمین می‌کرده است. شاه‌نشین غربی دو حجرة دو طبقه در طرفین خود دارد که به وسیلة راه پله به بالا راه دارد. این مکان‌ها هر کدام یک متر از زمین فاصله دارند.
نور بنا از سمت شمال و جنوب توسط سه پنجره در هر طرف به ابعاد 30/1×3 تأمین می‌گردد. این بنا دارای سردرِ ورودی با طاق آجری و رسمی‌بندی با گچ و درب دو لنگة چوبی با گل‌میخ و کوبه و جفت است که به وسیلة دالانی با دو طاق ضربی متصل به هم به داخل راه دارد. سازندة کل بنا، بنا به کتیبة کوچک گچی در سردر ورودی، استاد زین العابدین قمی است.
تکیه دارای یک نخل چوبی نسبتاً بزرگ است که در روزهای ایام محرم آن را بر دوش حمل می‌کنند و می چرخانند.
طوق تکیه زاغَرَم فم تفرش
قبل از بنای سال 1274 هجری، تکیة کوچکی در محل فعلی قرار داشته که آن را یکی از سادات به نام میرزا شریف تفرشی بنا کرده بوده است. او همچنین سازندة آب انبار مشهد فم تفرش جنب امامزاده محمد است. در جلوی درِ ورودی تکیه دو کتیبة سنگی مرمر در دل دیوار وجود دارد که کتیبة اولی مربوط به میرزا شریف است. طوق فوق الذکر هم مربوط به همین تکیه بوده و سال 1241 هجری را در خود ثبت دارد. سپس بر روی تکیة اولی تکیة فعلی را بنا می کنند که خود آن هم کتیبه‌ای مجزا دارد.
این طوق یک تیغة بلند و دو سرپنجة برنجی در طرفین دارد که مطالب خواندنی بر روی آن حک گردیده است.
سرپنجة راست : «یا امام حسین. وقف سرکار جناب سید الشهداء ـ علیه السلام ـ نمود محمد سعید الحسینی این سرپنجه را به جهت تعزیه‌خوانی قریة فم تفرش و تولیت آن را با اولاد خود».
سرپنجة چپ: « متوجه آن بوده نقص و عیب ننماید و بیع و رهن و هبه نشود. تخلف کننده از شرایط مذکور و طمع‌نماینده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود. نفذ فی شهر ذیقعدة الحرام 1241».
وجه تسمیه زاغَرَم
این محله از محلات قدیم تفرش است. در زیر آن زاغه‌های زیرزمینی فراوانی به شکل راهروهای تو در تو و شبکة پیچیده‌ای جهت عبور انسان وجود داشته که منافذ محدودی داشته و در مواقع حملة احتمالی مخفیگاه امنی برای افراد بوده است. ولی روایت دیگری هم هست که این محله را (غُرّه) به معنی ماه می‌نامد. شاید علت آن تمیزی محل و خانه‌های اعیان نشین آن بوده است همان‌طور که در بالا ذکر آن رفت، این تکیة با شکوه دارای دو کتیبة سنگی است که کتیبة اولی حداقل 30 سال بیشتر از کتیبة سید کاظم قدمت دارد. بانی تکیة قبلی میرزا شریف بوده است.
کتیبة سنگی دیگر مربوط به بانی بنای فعلی است که سید کاظم باشد و تاریخ 1274 هجری را داراست. متن هر دو کتیبه به ترتیب قدمت آنها از این قرار است:
کتیبة سنگی میرزا شریف تکیه زاغَرَم فم تفرش
جهان جود و سخا بحر امتنان و عطا / سپهر مجد و علا میرزا شریف وحید
نه تالیش به جهان دیده دیدة دوران / نه ثانیش ز ازل گوش روزگار شنید
به دستیاری توفیق و پایمردی سعی / به رهنمونی اقبال سعد و بخت سعید
بنا نهاد حسینیه ای چو خلد برین / برای تعزیة جدِّ خود حسین شهید
تبارک الله از این دلنشین مقام رفیع / که هست قبلة حاجات و کعبة امید
اگر به چشم بصیرت کسی در آن نگرد / وقایعی که شنیدست می‌تواند دید
ستاده شیر خدا هادی طریق هدی / فراخته عَلَم حمد بر سیاه و سفید
نشسته فاطمه با حور در عماری نور / به پای نخل و دهد خلق را به خلد نوید
دعای ذاکر کرسی‌نشین ایوانش / رسد چو العطش تشنگان به عرش مجید
یقین که بانی این امر خیر در دارَین / گل مراد ز باغ امید خواهد چید
به صد مبالغه تاریخ این بنای شریف / ز پیر عقل چو ساقی بینوا پرسید
کشید صوت حسینی و با نوا برخواند / «هزار لعنت حق بر یزید و آل یزید»
کتیبة سنگی تکیه زاغَرَم فم تفرش توسط سید کاظم این کتیبه عکس دو شیر حجاری شده را در طرفین خود دارد. سنه 1274 بسم الله الرحمن الرحیم و به نستعین
به عهد ناصرالدین شاه غازی ظل یزدانی / کمر بر بست سید کاظم از توفیق ربانی
به تفرش ساخت رشک آشکوی جنت المأوی[کذا] / چو ایوان فلک قصری برای تعزیت‌خوانی
تعالی الله از این عالی‌بنا کز خالق یکتا / به صد منت خطاب آمد به جبریلش به دربانی
به معماری قدرت ریخت بنیانش چنان محکم / که باقی ماند این عالی‌بنا در عالم فانی
به نام ایزد این ماتم‌سرا کز عجز پست آمد / به پیش رفعتش نه آشکوی کاخ کیوانی
ز خاک و باد و آب و آتشش هر یک پدید آمد / دم عیسی و مشک ناب و نور و آب حیوانی
در این منظر چه پیغمبر عزادار است جا دارد / به خاکش از تفاخر گر نهد افلاک پیشانی
شد از اخلاص خود بانی نگهبان عزای او / کند خاتون محشر در دو کون او را نگهبانی
به یمن همت خود آن حسینی این حسینیه / به تفرش زیب و زینت داد ارکان مسلمانی
در این روز از برای شیعیان شاه مظلومان / کند مال و عیان و جان ز شور عشق قربانی
چه شد اتمام این ماتم‌سرا از بهر تاریخش / خیالات سرور آمد به آن عالم که می‌دانی
حجاب افکند زهرا از رخ تاریخ و از احسان / «جزاک الله می‌گوید به سید کاظم بانی»
