بازخوانی وقف نامه های سنگی مساجد تهران قدیم
محتویات
چکيده
کتيبهها را ميتوان اسناد مهمي دانست که اطلاعات قابل توجهي را دربارة پيشينيان و بناهاي تاريخي بهجامانده از آنان در اختيار ما قرار ميدهند. در اين ميان، کتيبههاي سنگي و سنگ نبشتهها، با توجه به امکان پايداري و ماندگاري طولاني آنها، از اهميت ويژه و ارزش بالايي برخوردارند. در شماري از مساجد تهران قديم، وقف نامههايي سنگي وجود دارد که در اين مقاله معرفي شدهاند. نگارنده طيّ تحقيقات ميداني و يا به واسطة منابع، ضمن شناسايي اين وقف نامهها، تصاويري از آنها تهيه کرده و متن آنها را بازخواني نموده است. متن هر کتيبه بر اساس تعداد سطور آن تفکيک و شمارهگذاري شده است. کليدواژهها وقف نامه سنگي، کتيبة وقفي، تهران، موقوفات تهران، وقف نامههاي مساجد تهران
مقدمه
بخش عمدهاي از سنگ نبشتههاي دوره اسلامي را وقف نامههاي سنگي و فرمانهاي تاريخي شامل ميشود که عمدتاً در مساجد و اماکن عمومي نصب ميشده است. اين کتيبهها ميتواند حاوي اسامي جغرافيايي محلي و نام محلّات، کوچهها و قناتهاي از بين رفته، و نيز نکتههاي اجتماعي و ديواني باشد که در کتابها و متون تاريخي ثبت نشده و يا اصل کاغذي آن از بين رفته است. [۱] نام واقفان و بانيان مساجد و حکمرانان و سلاطين دورههاي خاص تاريخي نيز از اطلاعات ديگري است که از اين وقف نامهها به دست ميآيد. در بسياري از بناهاي تاريخي دورة اسلامي از قبيل: مساجد، آبانبارها و اماکن مذهبي که در شهرهاي مختلف ايران وجود دارد، وقف نامههاي سنگي متعدّدي را ميتوان يافت. شهر تهران نيز از اين قاعده مستثنا نيست.
وقف نامه سردر ورودي شمالي مسجد امام خميني
مسجد امام خميني (مسجد شاه سابق)، واقع در ضلع جنوبي خيابان پانزده خرداد، در بازار تهران، از بناهاي ارزشمند دورة قاجار بهشمار ميآيد که بين سالهاي 1222 تا 1240 هجري قمري، به دستور فتحعليشاه قاجار ساخته شده است. در زمان ناصرالدين شاه نيز تعميراتي در آن صورت گرفته و گلدستههايي به آن افزوده شده است. بناي مسجد با مساحت حدود 11 هزار متر مربع، با طرح چهار ايواني کامل ساخته شده و مشتمل بر صحن وسيع مياني، ايوانهاي چهارگانه، گنبدخانه و شبستانهاي ستوندار، رواقها، سردرها و جلوخان شمالي، به همراه تزييناتي همچون کاشيکاري، گچکاري، حجّاري، مقرنس و کتيبههاي گوناگون است. [۲] مسجد داراي سه ورودي شمالي، شرقي و غربي است. بر سردر ورودي شمالي، که اصليترين ورودي مسجد است، کتيبة سنگي مستطيلشکل بزرگي وجود دارد. در ميان اين کتيبه، طاقنمايي حک شده که در داخل آن، وقف نامهاي سنگي در 10 سطر از دورة فتحعليشاه نوشته شده است. در جريان واقعة پانزده خرداد 1342 شمسي، دو قسمت از اين کتيبه به ضرب گلوله تخريب شده که پس از انقلاب اسلامي مرمّت شده است. [۳] با اين حال محل اين دو گلوله، يعني در آغاز سطر 3 و 4 و در انتهاي سطر 9، بهوضوح قابل مشاهده است. متن وقف نامه چنين است: (تصوير شماره 1)
(1) هو الواقف علي الضمائر
(2) الحمد لله الذي وقف علي باب معرفته العقول کصخيرة وهي صمّاء، والصّلوة علي
(3) الرسول وآله وهم عليه أدِلّاء. وبعد غرض از تحرير اين کلمات خجستهآيات آن است که اعليحضرت فلکبسطت شاهنشاه
(4) دينپناه ظل السّلطان ابن السّلطان ابوالفتح و العُلي الخاقان فتحعليشاه قاجار (خلّد الله مُلکَه وسلطانَه) وقف صحيح شرعي فرمود سي و چهار باب دکاکين
(5) حادثة واقعه در بازار جنب مسجد، به انضمام يکباب حمام جديد، که حدود آن در وقفنامچه، عليحِدَه ثبت و ضبط است؛ و توليت آن را مفوّض فرمود به متولي مسجد که در آبادي و رونق
(6) دکاکين مزبوره لازمة دقت و اهتمام به عمل آورده، به اجارة مستأجرينِ معتبر داده، هر ساله وجه اجارة آن را از قرار تفصيل فيما بين مباشرين و خدّام مسجد بر پانصد
(7) سهم تقسيم نمايد: متولي و نايب امام نفري سي سهم، واعظ و ناظر و خادمباشي نفري بيست سهم، فراشباشي دوازده سهم و پنج نفر فراش و سقّا و دو نفر چراغچي و سه نفر فانو[س]چي
(8) نفري ده سهم، مکبّر و سه نفر مؤذن نفري پانزده سهم، دو نفر اِبريقدار نفري چهار سهم، و دويست سهم ديگر را به تصرف امام داده که صرف روشنايي مسجد و تعميرات اخرويه و اخراجات
(9) متفرقة دکاکين مزبوره و مسجد، از بابت ازالة برف و اندود بام شود. و اگر تغييري در نفر خدّام و عزل و نصب مباشرين و زياده و نقصانِ مقرّري ايشان لازم افتد، متولي به اذن و اطلاع امامِ اصل(؟)
(10) قطع و فصل آن را نموده خود بنفسه، دخل و تصرف در آن ننمايد، تا در مجاري تغيير و تبديل شرايط تعديل که لازم عدالت مسلّمة امامست بيريب و شکي بعمل آيد؛ مقرر آنکه مالالاجاره دو باب اُرُسّي جنبَين هذا الباب داخل پانصدمست.
وقف نامه سردر ورودي مسجد و مدرسة معمارباشي
مسجد و مدرسه معمارباشي، در خيابان 15 خرداد، کوچة امامزاده يحيي، نرسيده به ميدان پستهبک قرار دارد. اين مسجد و مدرسه، را حاج ابوالحسن اصفهاني، ملقّب به صنيعالملک (از معماران مسجد و مدرسه عالي شهيد مطهري تهران)، که در آن دوره صاحب منصب معمارباشي بوده، در اواخر دورة قاجاريه ساخته است [۴] در لوح سنگي سردر ورودي آن، تاريخ 1303 هجري قمري ذکر شده است. بناي مدرسه داراي دو ورودي اصلي و فرعي، صحن مستطيلشکل، يک شبستان در ضلع جنوبي، و شامل بيست و شش حجره دورتادور صحن در دو طبقه، سرويسهاي بهداشتي و آشپزخانه در ضلع غربي ساختمان است. اين بنا به شماره 2018 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است. [۵] بر روي سردر اصلي مسجد و مدرسه که در ضلع شرقي بنا واقع است، لوح سنگي بزرگي به چشم ميخورد که حاوي وقف نامهاي در چهار سطر ميباشد. سطر دوم تا چهارم وقف نامه، مشتمل بر موقوفات و رقبات مسجد است که به تفکيک محل وقوع آنها، در قابهاي مجزّا نبشته شده است. متن کامل وقف نامه به شرح زير بازخواني شده، و هر يک از قابها، با گيومه مشخص شده است: (تصوير شماره 2) (1) بسم الله تعالي. وقف نمود مقرّب الخاقان حاجي ابوالحسن معمارباشي (زيد عزّه) همين مسجد و مدرسة جديدالبناي خود را، و وقف نمود املاک مفصّلة ذيل را بر مصارف همين مسجد و مدرسه به تفصيلي که در وقف نامه مذکور و معين است (2) »سه دانگ از کاروانسرا وهشت باب دکان متّصل به آن مشترک بين واقف و ورثة حاجي سيّد باقر لاريجاني واقعه در بازارچة قريب دروازه قديم شمران«، »قهوهخانه مع سه باب دکان و يک باب خانه که آن هم واقع است در بازارچة مذکور« (3) »تيمچة حکّاکان و يک باب دکان متّصل به آن در جنب مسجد شاه«، »سه باب دکان متّصل به همين مدرسه«، »قهوهخانه و خانة متّصل به آن مقابل دکّاکين متّصله به مدرسه«، »سه باب دکّان و سه دانگ خانه متّصل به آن واقعه در وقف نامه مسجد سيد الشهدا (معزّ الدوله) مسجد معزّالدوله که در حال حاضر مسجد سيد الشهدا نامگذاري شده، در جنوب خيابان اميرکبير، خيابان ايران، ضلع جنوبي خيابان گوته واقع است. بر اساس کتيبة سنگي موجود در مسجد، اين بنا به دست محمداسماعيلميرزا معزّ الدوله فرزند بهرامميرزا معزّ الدوله بنا شده و توسط همسر واقف، فرّخلقا خانم، در سال 1317 هجري قمري به پايان رسيده است. ساختمان مسجد شامل هشتي و دالان ورودي، صحن، شبستان ستون دار، سه ايوان مسقّف و حجرههايي در اطراف صحن است. در ضلع شرقي شبستان، کتيبة سنگي بزرگي در 14 سطر وجود دارد که در آن برخي رقبات مسجد و شروط تعيين متولّيان آن و نيز نام باني و تاريخ ساخت بنا بيان شده است. متن کامل کتيبه بدين شرح است: (تصوير شمارة 3)
(1) بسم الله الرحمن الرحيم
(2) الحمد لله ربّ العالمين و صلّي الله علي محمّد وآله الطاهرين الأخيار و لعنة الله علي أعدائهم
(3) أجمعين. و بعد وقف شرعي نمود سگ آستانِ دوستانِ اميرمؤمنان و اولادان
(4) بزرگوار (عليهم السلام) محمداسماعيلميرزا معزّالدّوله ابن بهرامميرزا معزّ الدوله (رحمه الله)
(5) اين محقّر مسجد را به انضمام تمامي پنج باب دکّاکين و آبانبار و سقّاخانة متّصل به همين
(6) مسجد را با يک ربع ساعت آب از قنات سردار در مدار شش شبانهروز از قرار وقفنامچة جداگانه؛
(7) و مردهشوئي در مسجد و مضافات مسجد ممنوع است؛ و توليت آن را واگذار نمود به جناب
(8) سلالة السّادات حاجي سيد باقر، خلف مرحوم حاجي سيد احمد (طاب ثراه) و بعد از ايشان
(9) به ارث اولاد ذکور معظّم اليه نسلاً بعد نسل، در صورت انقطاع نسل ذکور اختيار تعيين
(10) متولّي با عموم سادات اخوي ساکنين همين محلّه است يا از خودشان يا از غير را متولّي
(11) قرار بدهند. و صيغة وقف جاري گرديد و اين روسياهِ تبهروزگار اميدوار است به لطف
(12) خداوند و ائمّة اطهار (سلام الله عليهم) که مشمول مفاد اين حديث شريف باشد که »مَن بني
(13) مسجداً بَنَي اللهُ له بيتاً في الجنّة«. به سعي و اهتمام حضرت علّيّة
(14) متعاليه حاجيه فرّخلقا خانم (دامت شوکتها) زوجة مرحوم واقف اتمام يافت. سنة 1317 (4) مبدأ کوچة صغيرها قرب مدرسة مذکوره«، »يک باب کاروانسرا و يک باب خانه و دو خلوت و چهار باب دکان متّصله به آن واقعه در خيابان قصبة حضرت شاهزاده عبدالعظيم قرب تکيه و چنار بزرگ. سنة 1303« »کتبه محمد ابراهيم مشهور به ميرزا عمو. عمل استاد عبدالرّسول حجّار«
وقف نامه سردر غربي مسجد آقا محمود
مسجد و مدرسه آقا محمود (يا حکيمباشي)، در خيابان 15 خرداد، خيابان پامنار، ابتداي شرقي کوچة مروي قرار دارد. اين بنا را ميرزا احمد حکيم باشي ساخته، اما با توجه به اينکه آقا محمود کرمانشاهي براي مدتي پيشنمازي مسجد را برعهده داشته، به نام وي شهرت يافته است.
[1] در کتيبة جنوبي داخل مسجد، تاريخ 1243 هجري قمري آمده
[2] که بيانگر تاريخ ساخت آن است. اين مسجد و مدرسه در حال حاضر توسط هيئت کردهاي فيلي اداره ميشود و به شمارة 1635 در فهرست آثار تاريخي ايران به ثبت رسيده است.
[3] ساختمان مسجد و مدرسه سه ايواني است. ايوان اصلي بلندتر است و در جنوب صحن قرار دارد. ايوانهاي شرقي و غربي کوچکتر و در ميان حجرههاي موجود در طرفين صحن قرار دارند. در ضلع جنوبي بنا، شبستان و گنبدخانه قرار دارد. وجود يک سقف کاذب بر روي صحن، معماري و صورت بنا را مخدوش کرده است. در نماي آجري ضلع جنوبي مسجد، دو ورودي طاقيشکل آن، و در غرب آن يک آبانبار وجود دارد. در حال حاضر ورود به مسجد تنها از ورودي شرقي انجام ميشود. بر سردر غربي بنا، لوح سنگي کوچکي وجود دارد که حاوي وقف نامه مسجد در 9 سطر است و متن کامل آن به شرح زير است: (تصوير شمارة 4)
(1) هو الواقف علي الضمائر
(2) موقوفات مسجد جديدالبناي مرحوم مغفور مبرور ميرزا احمد حکيمباشي
(3) به جهت اخراجات چراغ و بوريا و خادم و مؤذن و خرابي، وقف شد
(4) يک باب دکان مقابل خان حاجي عبدالوهاب و يکدانگ خان حاجيخان مشهور
(5) به خان گبرها، و دو باب دکان صبّاغي متّصل به يکديگر مع سه دکّة
(6) کوچک مقابل دکان حاجي امين، و يک باب دکان علاّفي
(7) مقابل محلّة يهودان، و يک باب دکان حدادي واقع در محلّة
(8) دانگي. منافع املاک مزبور به اطّلاع متولي صرف مسجد
(9) مزبور گردد. وکان ذلک في شهر محرّم الحرام سنة 1257
وقف نامههاي موجود در مسجد جامع تهران
مسجد جامع در مرکز بازار تهران واقع است و نزديکترين راه دسترسي به آن، از خيابان 15 خرداد، گذر نوروزخان ميباشد. به گفته برخي، اين مسجد در عهد شاه عباس دوم صفوي در سال 1072 هجري قمري به اهتمام رضيالدين نامي ساخته شده است،
[1] ولي آثار معماري کنوني آن، قديميتر از قرن سيزدهم هجري قمري نيست و هر يک از بخشهاي آن در تاريخ متفاوتي ايجاد شده است. اين بنا به شمارة 1793 به ثبت تاريخي رسيده است.
[2] بناي کنوني مسجد به مساحت تقريبي چهار هزار متر، داراي چهار شبستان بزرگ (از جمله شبستان چهل ستون در شرق مسجد، يک شبستان زيرزميني و شبستان ديگري در بالاي آن در شمال مسجد)، صحن مياني و دو ايوان بزرگ از دورة قاجار در جنوب صحن است. در حجرة کوچکي در شرق صحن، تعدادي از آثار قديمي موجود در مسجد جمعآوري شده و در قالب موزهاي کوچک به نمايش گذاشته شده است. از جمله اين آثار، سنگ نوري مربعشکلي است که بر روي آن، کتيبهاي مدوّر با برجستگي کم حک شده است. بر وسط سنگ، کاغذي جديد چسبانده و در آن توضيح داده شده است که اين سنگ، عامل جذب نور و تأمين روشنايي براي شبستان چهل ستون بوده است. کتيبة حکشده بر سنگ، حاوي وقف نامه مختصري است که متن آن به صورت زير بازخواني شده است: »وقف صحيح شرعي نمود عاليجناب آقا شيخ لطيف طهراني از بابت وجه سه سهم قيصريه اين يک سنگ با ده سنگ ديگر« (تصوير شمارة 5). همچنين در راهروي خروجي مسجد که به ضلع شمالي شبستان چهل ستون متصل است، لوح سنگ مرمر جديدي نصب شده که متن آن چنين است: »بسم الله الرحمن الرحيم. در ظلّ عنايت حضرت بقية الله الاعظم أرواحنا له الفدا، ساختمان وضوخانه در چهار طبقه که از محلّ درآمد موقوفات چهل ستون مسجد جامع و موقوفات مرحوم آية الله سعيد (قدس سرّه) احداث گرديده، با منافع آن متعلّق به شبستان چهل ستون مسجد جامع بازار تهران ميباشد. رمضان المبارک 1419. محمود سعيدي تهراني«.
منابع و مآخذ
1. افشار، ايرج، يادگارهاي يزد، انجمن آثار ملي، 1348.
2.بلاغي، عبدالحجه، تاريخ تهران، [قم، 1350].
3.ملازاده، کاظم، و محمدي، مريم، مدارس و بناهاي مذهبي (تکيه، حسينيه، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلي)، تهران: سوره مهر، چاپ اول، 1381.
4. مساجد تاريخي، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامي، چاپ اول، 1378.
5.مساجد ديرينهسال تهران، زير نظر: حسن حبيبي، تهران: بنياد ايرانشناسي، 1389...........