نمایش مبدأ برای بازخوانی وقف یافته ای از عصر زندیه

مؤلف: [[دکتر سمانه کاکاوند]]
==چکيده== 
پژوهش و مطالعه در زمينه تاريخ ادوار گوناگون آيينهاي روشن در طي مسير حال است. شناخت اوضاع مذهبي و عقيدتي مردمان گذشته سبب ميشود که پايبندي‌ها و اعتقادات آنان معلوم گشته و جايگاه امور معنوي در زندگي آنها‌ مشخص شود. بررسي مقوله معنوي وقف در عصر زنديه (1163 - 1209ه.ق) با همين هدف انجام شده است. کوتاهي حکومت زنديان موجب مغتنم شمردن هر سندي در راستاي انجام پژوهش شده و پاسخي به برخي ابهامات و شبهات است. اين مقاله سعي دارد تا با معرفي وقف‌بافته‌اي از عصر زنديه، بخشي از وضعيت اوقاف آن زمان را مورد پژوهش قرار دهد. آيا وقف در دوران کريم‌خان زند نيز مرسوم بوده است؟ مطالعه پيکره وقف در نمونه‌اي موردي از دوران زنديه، مهم‌ترين هدف اين جستار است. جامعه آماري تحقيق، يک تخته قالي بر جاي مانده از عصر زنديه در موزه ملي ايران مي‌باشد. شيوه نمونه‌گيري غيراحتمالي بوده و دستاوردهاي اين مقاله، بر اساس مطالعات کتابخانه‌اي و مشاهدات موزه‌اي و روش پژوهش توصيفي، تاريخي و تحليلي است. 
'''کليد واژه‌ها'''  
وقف، تقي‌خان دراني، زنديه، وقف‌بافته، کرمان.
==مقدمه== 
منابع گوناگوني به توقف وقف و امور خيريه در دوران زنديه اشاره کرده‌اند. گذشته از مدت کوتاه حکومت زنديان، تخريب آثار بر جاي مانده از آنان توسط قاجاريان سبب مي‌شود به راحتي، حکمي مبني بر عدم رواج وقف و امور وابسته به آن در دوره زنديه صادر نگردد. در اين ميان وجود آثار منقول و ميراث ناملموس تاريخ‌دار سندي گويا و شفاف بر رواج وقف در عصر زند (1163 - 1209ه.ق) محسوب شده و دال بر اهميت امور معنوي در آن دوران است. وجود يک تخته قالي کتيبه‌دار در موزه ملي ايران، سند وقفي از عصر زند به‌شمار مي‌آيد. استمرار سنت و رسوم مذهبي و معنوي در ميان ايرانيان از گذشته‌هاي دور تا امروز قابل مطالعه بوده و وجود مستندات فرضيه انقطاع آن را رد مي‌کند. قالي وقفي عصر زند به دستور «تقي‌خان
<ref>
تقی خان درانی یکی از احکام کرمان در نیمه دوم سده دوازدهم هجری قمری است که به مدت چهارسال حکومت کرد. در خصوص زندگی، اقدامات، ابعاد شخصیتی وی نظرات ناهمگنی وجود دارد.  
</ref>
دراني» حاکم کرمان در عصر زنديه بافته شده است.
==پيشينه پژوهش== 
دوره زنديه (1163 - 1209ه.ق) علي‌رغم نزديکي به دوران معاصر، برهه‌اي مغفول بوده و پژوهش‌هاي اندکي پيرامون ابعاد گوناگون اين دوره صورت گرفته است. مقالات و کتاب‌هاي کمي در راستاي موضوع اين تحقيق به رشته تحرير درآمده است. اما روح‌فر (1374) در مقاله خود با عنوان «معرفي يک قالي وقفي در موزه ملي» به معرفي اجمالي قالي مورد پژوهش پرداخته است. رويکرد مقاله نامبرده توصيفي بوده و کمتر به تحليل و ذکر جزييات تخصصي توجه شده است. ميرحاج (1389) در مقاله خود با عنوان «بررسي وضعيت اوقاف شهر اصفهان در دوره زنديه و مقايسه آن با دوره صفويه» در بخشي کوتاه تنها به مطالعه موردي موقوفات زنديه در اصفهان پرداخته است. شيخ‌الحکمايي (1373) در مقاله «وزارت اوقاف در دوره زنديه» سندي ارزشمند از وضعيت اوقاف آن دوره را معرفي و بازخواني نموده است. به استناد سند مورد اشاره، کريم‌خان زند حکم انتصاب وزير اوقاف را صادر نموده است. اسناد ارائه شده اين مقاله گواهي بر رونق وقف در عصر زند به‌شمار مي‌آيد. حشمتي رضوي (1391) در کتاب «تاريخ فرش سير تحول و تطور فرشبافي ايران» نيز در ذيل قالي زند به معرفي اين قالي اشاره دارد. کارشناسان و محققان حوزه فرش بر تعلق اين قالي به دوره زند صحه گذارده‌اند.
==روش پژوهش== 
اطلاعات اوليه اين مقاله حاصل مطالعه و يادداشت‌ برداري از منابع کتابخانه‌اي بوده و در گام بعد ثبت مشاهدات موزه‌اي و در نهايت تجميع و تحليل تمامي داده‌ها منتج به شکل‌گيري اين مقاله شده و روش پژوهش توصيفي، تاريخي و تحليلي است.
نوع وقف قالي مورد پژوهش 

بهر فرش حرمي وقف نمود اين قالي 
کرده فرشي وقف اين روضه بهشت 
 
موقوفه مورد پژوهش در اين مقاله يک تخته قالي است. بسياري از متخصصان وقف را بر دو نوع خاص و عام تقسيم نموده و در تعريف وقف عام به وابستگي آن به جامعه مخاطبان اشاره نموده‌اند. وقف عام را معطوف به عدم تعيين طبقه معين و بهره‌مند دانسته‌اند. وقف عام وقفي است که مخصوص دسته و طبقه معيني نيست. وقف يک تخته قالي به بقعه‌اي متبرکه از نوع وقف عام است زيرا تمامي زائران و نمازگزاران از آن سود مي‌برده‌اند. از سويي ديگر نوع وقف قالي مورد پژوهش تأبيدي
<ref>
تأیید به معنی دائمی گردانیدن وابدی نمودن است.تأیید در وقف به این معنی است که بهره از موقوفه به زمان خاص محدود نشود.تقی خان درانی نیز وقف قالی واستفاده از آن در حرم امامزاده زید را به مدت خاصی محدود نکرده است.
</ref>
است.
==وقف‌ بافته== 
در ادواري همانند عصر صفويه که اسناد بسياري از موقوفات بر جاي مانده است، وقف‌نامه‌ها قابل طبقه‌بندي، مطالعه و تحليل هستند. دوران کوتاه زنديه مجالي براي تعدد وقف‌نامه‌ها نبوده و در اين ميان اسنادي با محتواي وقف ولو در قالب غيرکاغذي غنيمتي بسيار به‌شمار مي‌آيد. وقف‌نامه نمونه موردي پژوهش، کتيبه نوشتاري يک تخته قالي است. به سبب ثبت پيکره وقف بر کتيبه بافته شده قالي، در اين جستار لفظ «وقف‌بافته» معادلي براي «وقف‌نامه» در نظر گرفته شده است.
==پيکره وقف‌ بافته== 
کتيبه قالي وقفي موجود در موزه ملي (تصاوير1تا3) به‌عنوان وقف‌بافته همانند بسياري از وقف‌نامه‌ها يا قباله‌هاي وقف شامل نام واقف، موقوفه، موقوف عليه
<ref>
اگر چه استفاده از واژگان فارسی نیکوست اما برخی کلمات وعبارات دایره وقف با زبان عربی مأنوس هستند که به کار بردن معادل های فارسی درک مفهوم آنها را دشوار نموده وغریبه است. 
</ref>
،شرط وقف و واسطه وقف بوده است. تمامي اين اجزاء پيکره سند وقفي قالي را تشکيل داده‌اند.
==موقوفه== 
موقوفه در اين مقاله، يک تخته قالي بافته شده در سال 1179ه.ق (عصر زنديه) در کرمان است. درج عبارت سنه 1179 و دو ماده تاريخ
<ref>
ماده تاریخ آن است که مجموع حروف بیت یا مصراع یا عبارتی به حساب ابجد با تاریخ واقعه ای تطبیق کند. این قالی، دو ماده تاریخ تحت عبارات(مقبول رضا) و(نیست قالی که بود عکس پروبال ملک) دارد. این دو، هم نهاد با عدد 1179 یعنی سال وقف واتمام بافت قالی است.   
</ref>
تحت عبارات «مقبول رضا» و «نيست قالي که بود عکس پر و بال ملک»، در قالي نمايانگر زمان اتمام بافت و وقف آن و مقارن با ايام پادشاهي کريم‌خان زند است. اين عدد دلالت صريح بر تاريخ بافت داشته و سبب مي‌شود پژوهشگران گام نخست يعني آگاهي از زمان دقيق بافت را با اطمينان طي نمايند. قالي مورد اشاره هم‌اکنون با شماره اموالي 20294 در موزه ملي ايران نگهداري مي‌شود.
==واقف== 
واقف در پيکره وقف‌بافته مورد پژوهش، تقي‌خان دراني حاکم کرمان در عصر کريم‌خان زند (1163 - 1193ه.ق) است. اگرچه نظريات متناقضي پيرامون شخصيت «تقي‌خان دراني» مطرح شده است. اما با مطالعه متون مربوط به تاريخ کرمان، از وي به‌عنوان شخصيتي مثبت صحبت به ميان آمده است. وي به‌عنوان تفنگچي در سپاه نادر شاه افشار حضور داشته و در مدت زمان اقامت سپاه نادر در مشهد، او نيز حضور داشته و در آن وقت شاهد تقديم هدايايي از جانب اين پادشاه به بارگاه مقدس رضوي بوده است. همچنين وي همواره خاندان‌ قلي بيک، يکي از حکام کرمان را به سبب کثرت موقوفات تمجيد مي‌کرده است.
==موقوف عليه== 
مصداق موقوف عليه در وقف‌بافته، آستان مقدس اما‌مزاده زيد
<ref>
استان کرمان چند بقعه دارد که به نام امامزاده زید مشهور است. اما نباید تحقیقات صورت گرفته از اداره کل اوقاف وامور خیریه وهمین طور اداره کل میراث فرهنگی ، صنایع دستی وگردشگری استان کرمان، امامزاده زیدشهر شهداد از شهرت بیشتری برخوردار است وشجره نامه اش به امام رضا (علیه السلام) منسوب است. خوانش شجره نامه وشفاف سازی موارد مبهم نظرات متخصصین این عرصه را خواهان است واز اهداف این مقاله نیست. 
</ref>
کرمان است. تقي‌خان دراني (واقف) يک تخته قالي وقف صحن مقدس آن بقعه متبرکه نموده است. ارادت «تقي‌خان دراني» به اين امامز‌اده در نوشتار وقف‌بافته مشهود است. بافنده قالي شجره‌نامه امامز‌اده زيد را اين‌گونه در متن حاشيه آورده است که: «زيد عبداللّه‏ بن موسي که اوست تاج لولاک و لعمرک شده زيب تارک، قبله هفتم ز شرع مصطفي، زيد عبدالله‏ بن موسي کاظم که بود... چو اقرب آن جناب، هفتمين رکن ز ارکان امامت بي‏شک با امام مسند هشتم رضا»
مطالعه ويژگي‌ها و ابعاد گوناگون وقف‌بافته (شعر) 

خان ذي‏رتبه تقي‏خان عرب کز ديوان  
خان والاشان تقي‏خان آن‏که گفت 
 
[کز] داد و دهشش نام فريدون را حک 
رستمش در روز ميدان مرحبا 
 
آن امــيري که به هر کـار چـو همّــــت بندد  
بر عرب سرخيل و سردار عجم  
 
گويدش قائد توفيق که اللّه‏ معک 
سرور فرمانده فرمانروا 
 
بهر فرش حرمي وقف نمود اين قالي 
کرده فرشي وقف اين روضه بهشت 
 
که بود.............................................  
مسکن ذريّه آل عبا.............................. 
 
زيد عبداللّه‏ بن موسي که اوست 
تاج لـولاک و لعمرک شــده زيـــب تــارک 
 
قبله هفتم ز شرع مصطفي  
زيد عبداللّه‏ بن موسي کاظم که بود 
 
..... چو اقرب آن جناب  
هفتمين رکن ز ارکان امامت بي‏شک 
 
با امام مسند هشتم رضا 
سال تاريخ چو جستم ز فدايي گفتا 
 
سال تاريخش دليلي بر قبول 
نيـــست قالي که بــــرد عکس پــــر و بال 
 
بي‏ تخلف گــشت مقبـــول رضا  
ملک..................................
==ويژگي‌هاي ادبي و نگارشي== 
وقف‌نامه‌ها و قباله‌هاي وقف به طور عام شامل صفحه‌اي کاغذ ممهور شده است. از نظر ساختار و ظاهر، متن مورد نظر از ابتداي صفحه آغاز شده و نگارنده تا جايي که تمامي موارد لازم را قيد کند و حق مطلب را ادا نمايد، ادامه مي‌دهد. اما وقف‌بافته مورد پژوهش همچون کادري متن قالي را در بر گرفته است و نوشتار در اين قاب مستطيلي به گردش درآمده است. نوع خط به کار رفته عروس خطوط اسلامي، نستعليق، است. نوع متن منظوم و آهنگين بوده و سرشار از استعارات و تشبيهات است. در نوشتار کتيبه قالي به عنوان وقف‌بافته، شاعر قطعه يعني فدايي کرماني
<ref>
فدایی.]ف[.کرمانی. علامه دهخدا در لغت نامه آورده است که: ]فدایی[ از معاصران آذر بیکدلی ]شاعر وتذکره نویس توس عصر زندیه[است.آذر نویسد:اسمش حاج محمد واز اصل دارالامال کرمان است.صحبتش اتفاق افتاد.طبع روانی دارد ودر تاریخ گویی مسلط است.
</ref>
سعي نموده تمامي اجزاي وقف را اعم از قصد و جهت وقف، نام واقف، موقوفه، موقوف عليه و شرط وقف را لحاظ نمايد. در اين ميان جزيي که در پيکره وقف‌بافته مهم است و با اجزاي وقف‌نامه تفاوت دارد، واسطه وقف است. به سبب دشواري بافت قالي در قياس با نگارش وقف‌نامه بر روي کاغذ نمي‌توان به سادگي نام بافنده را ناديده گرفت. در مطالعه اجزاي پيکره وقف‌بافته نام بافنده به‌عنوان واسطه و ثبت‌کننده وقف بسيار حائز اهميت است. محمدشريف کرماني اين نقش را ايفاء نموده است. از سويي شهر کرمان به‌عنوان محل بافت قالي معرفي شده است. اجزاي پيکره وقف‎بافته در جدول 1 به تفکيک آمده است. 
جدول1:  
اجزاء پيکره و ويژگي‌هاي ظاهري نوشتار وقف‌بافته 
قالب نوشتار: منظوم و مسجع 
شاعر: محمد فدايي کرماني 
واسطه وقف / بافنده: محمدشريف کرماني 
واقف: تقي‌خان دراني 
موقوفه: يک تخته قالي 
موقوف عليه: آستان مقدس امامز‌اده زيد کرمان 
شرط وقف: نگهداري در صحن بقعه مبارکه و عدم خريد و فروش 
محل نگهداري فعلي موقوفه: موزه ملي ايران 
مکان خلق موقوفه: کرمان 
زمان خلق موقوفه: 1179ه.ق 
عبارت التجايي و قصد قربت: بي تخلف گشت مقبول رضا
==معنا و محتوا== 
کتيبه قالي به زبان فارسي است و در ظاهر آيه و عبارتي عربي در آن ديده نمي‌شود. به نظر مي‌رسد قالي مورد پژوهش کارکردي گستردني داشته و بافنده و طراح به سبب تقدس و حرمت آيات از به کارگيري عبارات مقدس اجتناب نموده‌اند. در عصر صفويه استفاده از آيات و عبارات مقدس در کتيبه قالي‌هاي محرابي و سجاده‌اي رواج داشته است. آنان اين نوع قالي‌ها را به سبب حفظ احترام نوشتار متبرک به‌عنوان آويز و پرده به کار مي‌گرفتند. استمرار اين اداي احترام تا به امروز نيز، در نصب جعبه‌هاي ديواري اسامي متبرکه قابل رديابي است. کتيبه قالي وقفي مورد پژوهش حاوي آيات قرآني نيست اما اسامي متبرکي همانند الله، آل‌ عبا، موسي کاظم، مصطفي و رضا در اين شعر وجود دارد. از سويي ديگر مطالعه نوشتار وقف‌بافته در بستر ادبيات رايج عصر زند نشان از رواج شعر به سبک بازگشت ادبي دارد. جدول 2 به مفاهيم و معاني مستتر در کتيبه قالي پرداخته و ابعادي از آن را به نمايش گذاشته است. 
جدول2:  
==مطالعه مفهومي و تحليلي وقف‌بافته== 
(مفاهيم؛ تأييد و رد موارد استفاده؛ مصاديق) 
استفاده از آيات به طور مستقيم؛ خير؛	- 
استفاده از اسامي مقدس؛ بله؛ الله، آل ‌عبا، موسي کاظم، مصطفي و رضا 
استمداد از خدا؛ بله؛ گويدش قائد توفيق که الله‏ معک 
استفاده از اسامي و عبارات عربي؛ بله؛ الله معک، آل‌ عبا، موسي کاظم، مصطفي، قائد، تاج لولاک و لعمرک و رضا و... 
استفاده از اسامي اسطوره‌اي؛ بله	؛ فريدون و رستم 
استفاده از اسامي و عبارات محلي؛ بله؛ کرمان و دُران 
استفاده از عبارات تمجيدي و ثناگونه؛ بله؛ خان ذي‌رتبه، والا شأن، تشبيه به فريدون و رستم، به کار بردن واژگاني همچون سردار، سرور، فرمانده و سرخيل در وصف دليري و رشادت واقف
==زيبايي‎شناسي== 
تحليل زيبايي‎شناسانه وقف‎بافته با در نظر گرفتن مواردي همچون تقارن، تعادل، هماهنگي، کادر مناسب، ارتباط شايسته پيش زمينه و متن، رنگ، انسجام و تنوع امکان‎پذير است. طراح قالي با تقسيم وقف بافته به دو بخش کادر مستطيل منسجم و برون متني و چهار کادر مستطيل شکسته درون متني سعي نموده ميان متن تصويري و نوشتاري ارتباطي پويا برقرار نمايد. حضور چهار کادر مستطيلي حاوي شرط وقف در متن تصويري سبب شده چشم مخاطب به گردش درآمده و از منظر مفهومي در هر طرف قالي که قرار گيرد، پيام را دريافت نمايد. استمرار و رواج کادر مستطيلي نشان از صلابت، ايستادگي و تعادل دارد. تقارن و سادگي موجود در هندسه مستطيل موجب زيبايي بيشتر آن مي‎شود. حضور دو متن تصويري و نوشتاري در کنار يکديگر تنوع داشته و اين نقطه قوت وقف‎بافته در مقايسه با وقف‎نامه‎هاي ساده کاغذي است. زيبايي متن تصويري سبب مي‎شود مخاطبان درک بهتر و بيشتري از متن و مفاد وقف‎بافته داشته باشند. وجود گل‎ها و گياهان ريز در پيش‎زمينه وقف‎بافته به نحوي مويد ورود متن تصويري در داخل نوشتار است. اين‎گونه، متن نوشتاري زيباتر شده و ارتباط و انسجام عناصر به خوبي محفوظ است. انتخاب رنگي پخته و خنثي براي زمينه وقف‎بافته، رنگ کِرِم يا نخودي، باعث افزايش تأثيرگذاري پيام و نوشتار شده است. نوشتار متن در چهار کادر نخودي به رنگ مشکي بافته شده و متن نوشتاري موجود در حاشيه به رنگ مشکي يا سورمه‌اي بر زمينه قرمز بافته شده است. (جدول3) 
جدول3:  
مطالعه اصول زيبايي‌شناسانه قابل مشاهده در وقف‌بافته: 
اصول زيبايي شناسانه قابل مشاهده 
انتخاب کادر مناسب 
رنگ پخته، خنثي و مناسب	 
انسجام ميان عناصر 
تنوع 
تناسب 
تقارن 
ارتباط پيش‌زمينه و پس‌زمينه 
ارتباط مناسب متن تصويري و نوشتار 
تعادل
مطالعه موارد تکميلي پيکره وقف‎بافته 
 
>هشدار و انذار
>خالص نمودن نيت و قصد قربت
==هشدار و انذار== 
تذکر و پيام شرطي به کار رفته در متن چهار کادر مستطيلي در متن اصلي قالي، با مضمون: «طمع‌کننده و دزد و خريدار و فروشنده و غصب‌کننده بلعنت خدا و نفرين رسول گرفتار شود» جزيي مهم در پيکره وقف‎بافته محسوب مي‌شود. اين پيام با مضمون حکمي و تهديدآميز، مخاطبان را خطاب قرار داده و هر گونه افکار منفي در برخورد با قالي را پيش‌بيني نموده تا متخلف از دايره پند خارج نبوده و هيچ توجيهي براي عدم رعايت آن، نداشته باشد. لايه ظاهري و صريح نشان از آن دارد که هرکس که طمعي به قالي دارد، دزد، خريدار مال مسروقه يا فروشنده آن و يا غصب کننده و.... همه متخلفين در صورت ارتکاب جرم، گرفتار لعن و نفرين خدا و پيامبرش خواهند شد. وقف در لغت به مفهوم نگهداشتن و حبس کردن عين ملکي و مصرف کردن منفعت آن در راه خداست. پس اين مال صاحب دنيايي ندارد و هيچ فردي حق خريد، فروش، سرقت و يا هر نوع تصاحب و تملکي را ندارد. تکرار ابلاغ پيامي هشداردهنده با مضمون منع خريد و فروش موقوفه در قالب قاب‎هاي مستطيلي دال بر اهميت موضوع است.
خالص نمودن نيت و قصد قربت 
ترديدي نيست که واقفان قصد و هدفي والاتر از احسان و نيکوکاري در راه خدا نداشته‌اند. انگيزه آنان کمک به خلق است. برخي از صاحب‌نظران قصد قربت را در وقف لازم دانسته‎اند. تقي‎خان دراني با ذکر «شد مقبول رضا» حضرت امام رضا (عليه‌السلام) را به‌عنوان نايب خداوند در نظر گرفته و به درگاه وي التجاء نموده است. به تعبيري ديگر دعا نموده که عمل نيکش مورد قبول درگاه خداوند و امامان پاکش قرار گيرد.
==نتيجه== 
ادعاي توقف امور مربوط به وقف پس از عصر صفوي و استمرار و پرداخت مجدد از دوران قاجار نظر برخي پژوهشگران و محور مقالات آنها بوده است. مطالعه کتيبه قالي وقفي عصر زنديه به‌عنوان سندي گويا، ناقض اين گونه فرضيه‎هاست. وجود اين قالي و چندين موقوفه ديگر سبب شده تا بتوان فرضيه رواج و رونق وقف در عصر کريم‎خان زند (1163 - 1193ه.ق) را ثابت نمود. علاوه بر موقوفات‏ اسنادي دال بر وجود وزارت اوقاف در دوره زنديه و انتخاب شخصي به‌نام ميرزا زين‎العابدين به‌عنوان وزير موقوفات از سوي وکيل‎الرعايا گواهي بر رونق وقف به‌شمار مي‎آيد. کتيبه قالي وقفي موجود در موزه ملي با دارا بودن تاريخ و ماده تاريخ، سندي مهم بوده و تمامي اجزاء و مفاد وقف‎نامه را دارد. اشاره به‌ نام واقف، نوع موقوفه‏‏‏ُ، موقوف عليه، شرط وقف، ذکر التجاء و قصد قربت از مهم‎ترين اجزاي پيکره وقف‎بافته است. اصول نگارشي‏ ادبي و زيبايي‎شناسانه در ظاهر و ساختار کتيبه رعايت شده است. شاعر قطعه نوشتاري با سرودن شعري مناسبتي سعي نموده تمامي ارکان لازم را در شعر بياورد. درک تناسب فرم و محتوا و اصول زيبايي‎شناسانه همانند تعادل‏، ايستايي، تنوع و انسجام از دستاوردهاي مهم پژوهش است. وجود قالي وقفي و شناخت تقي‎خان دراني، حاکم کرمان در عصر کريم‎خان زند‏‏، به‌عنوان واقف، مدرکي گويا براي مطالعه وضعيت اوقاف عصر زنديه در کرمان است.
==منابع== 

1.	تاريخ فرش سير تحول و تطور فرشبافي ايران، فضل‌الله حشمتي رضوي، تهران: سمت، 1391. 

2.لغت‌نامه دهخدا (ج 14)، علي‌اکبر دهخدا، تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1373. 

3.فرهنگ نفيسي (ج 5)، علي‌اکبر نفيسي (ناظم‌الاطباء)، تهران: کتابفروشي خيام، 2535. 

4.مقاله «وقف، از چشم‌انداز نشانه شناسي»، نويسنده: رضا بابايي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ش 74، صص 15-36. 

5.مقاله «فرهنگ حقوقي وقف»، نويسنده: دلاور برادران، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ش 2، صص 54-75. 

6.مقاله «معرفي يک قالي وقفي از مجموعه موزه ملي ايران»، نويسنده: زهره روح‌فر، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ش 9، صص 104-108. 

7.مقاله «وزارت اوقاف در دوره زنديه»، نويسنده: عمادالدين شيخ‌الحکمايي، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ش 3، صص 7-9. 

8.مقاله «بررسي وضعيت اوقاف شهر اصفهان در دوره زنديه و مقايسه آن با دوره صفويه»، نويسنده: وجيه‌السادات ميرحاج، مجموعه مقالات کنگره بزرگ زنديه، ج 2، به کوشش: دکتر محمدعلي رنجبر و دکتر علي‌اکبر صفي‌پور، شيراز: بنياد فارس‌شناسي، صص 661-671، 1389.

==پانویس==

==رده:میراث جاویدان شماره 93==

==رده:مقالات==