باغ ارغوان، کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی (2)

نویسنده:علی صدرایی خویی

چکیده

بخش دوم از معرفی نسخه های خطی کتابخانه وقفی شیخ الاسلام خویی است که در مدرسه نمازی خوی نگهداری می شود. مؤلف نخست تاریخچه ای از کتابخانه شیخ الاسلام بیان می کند؛ سپس از وضعیت کنونی آن و نسخه های خطی باقی مانده سخن می گوید. آنگاه فهرست نسخه های موجود را به ترتیب حروف الفبا می آورد. در این مقاله، مشخصات کتاب شناختی و ظاهری 68 نسخه خطی آمده است.

کلید واژه : نسخه های خطی، شیخ الاسلام خویی .

مقدمه

در بخش قبلی درباره مدرسه نمازی خوی و بانی آن آیت الله شیخ محمد نمازی و همچنین شیخ الاسلام خویی و خاندانش گزارشی ارائه گردید. در این بخش به معرفی نسخه‏ های خطی باقی‏مانده از کتابخانه ارزشمند شیخ الاسلام خویی می‏ پردازیم. شایان ذکر است که همه این نسخه‏ ها در مدرسه نمازی خوی نگهداری می‏شود.

کتابخانه شیخ الاسلام خوی

شیخ الاسلام خویی کتابخانه نفیسی داشته که سال‏ ها عمر خود را صرف جمع‏ آوری نسخه ‏های مهم آن نموده بود. بخشی از کتاب ‏های این کتابخانه موروثی وی بوده و برخی کتاب ‏های وقفی بوده که تولیت آنها با اجداد او بوده و پس از آنها تولیتش به وی رسیده است.

شیخ الاسلام کتاب ‏های کتابخانه خود را در رمضان سال 1230 ق وقف کرده و در برگ اول همه آنها به خط خود و فرزندانش وقف نامه ‏ای نوشته و در زیر همه آنها مهر زده است. برخی از این وقف نامه‏ ها مفصل و برخی کوتاه و مختصر است.

نمونه‏ ای از وقف ‏نامه ‏های وی چنین است: هو. این کتاب مستطاب را وقف شرعی نمودم به اولاد ذکور خود در هر رتبه که باشند؛ یعنی به اولاد ذکور هُم نسلاً بعد نسلٍ، به شرط اینکه موقوفٌ علیه طالب علوم أی علمٍ کان باشد؛ و تولیت آن را مفوّض نمودم به نور چشمی عالم ربانی الشریف الحسینی احمد همشیره‏زاده و دو نفر ولد ذَکَر حی و هما فتح اللَّه الملقب به آقا و علی‏نقی ملقب به حاجی. و شرط آخر وقف این است که هر که از غیر موقوفٌ علیهم بخواهد کتب وقف را ببیند ـ یعنی انتفاعی از آنها ببرد ـ باید در نزد یکی از اصحاب وقف استیفای حظّ خود نماید و به خارج نبرد. و موقوفٌ علیهم اگر بخواهند از کتب به جای دیگر ببرند، باید به اطلاع همدیگر ببرند و به همدیگر قبض بدهند. و لقد کُتب هذا بإذنی و أنا العبد الواقف الأثیم الشریف الحسینی ابراهیم. شهر رمضان 1230.

P . برگ اول نسخه خطی احقاق الحق قاضی نور اللَّه شوشتری، نسخه ش 54 مدرسه نمازی خوی. P

شیخ الاسلام به دلیل وقف کتاب ‏هایش در ماه رمضان آنها را «موقوفات رمضانیه» نامیده است.

بعد از وی نیز فرزندان وی از جمله آقا فتح الله کتاب ‏هایی را بر این کتابخانه وقف کرده‏اند.

پراکنده شدن کتابخانه شیخ الاسلام

کتابخانهشیخ الاسلام پس از وی دچار مشکلات گردید؛ از جمله اینکه برخی از نسخه‏های کتابخانه‏ اش را با از بین بردن علامت وقف فروختند. ما از تعداد این نسخه‏ ها و اینکه به دست چه کسانی این کار انجام گرفته خبر نداریم، ولی در یادداشتی در یکی از این نسخه‏ ها در این مورد چنین آمده است:

«از کتب ورثه آقا ابراهیمِ مرحوم»؛ و در زیر آن مرقوم شده است:

این خط شریف خالی از فائده است؛ زیرا که در ورق ثانی نوشته شده است که من وقف کردم. معلوم است مال ورثه مرحوم مبرور آقا ابراهیم خواهد بود، و لیکن معلوم و مبرهن است که صاحب خط بسیار آدم متدین و امین بوده، از غایت احتیاط توضیحاً مرقوم فرموده‏اند، به خلاف کسی که تولیت آن همه کتب نفیسه را به او سپرده، خط و مهر آن مغفور را حک کرده، در بلاد امصار فروخت؛ و پسرانش هم تبعیت به پدر کرده و ... . فروخته در وجه قند و چای آغپر و لباس زرین‏حاشیه مصرف نمودند ... . هم نمی‏پسندند. با وصف اینکه می‏خورد حق تفوق ندارد، اما به چه رحمتی زحمت این کتب که از قطایع ملوک است تحصیل فرمودند و به چه آسانی ضایع نمودند؟! الها، پروردگارا، هر کسی که به مال وقف خیانت نماید، اسم او را از صفحه روزگار محو فرما! اولادش را به باد فنا بده! ذلیل دنیا و آخرت نما که عبره للناظرین باشد! یکشنبه 18 شعبان 1308.

P . از صفحه اول نسخه خطی ش 544 مدرسه نمازی خوی. P

نسخه‏ های خطی باقی‏ مانده از کتابخانه شیخ الاسلام

علی‏رغم پراکنده شدن نسخه ‏های کتابخانه شیخ الاسلام خویی، از این کتاب ‏های گرانقدر تعداد قابل توجهی باقی مانده که بسیار مغتنم هستند. تعداد این نسخه ‏ها به 125 نسخه می‏رسد و در میان آنها کتاب‏ های بسیار با ارزش و نسخه‏ های منحصر قابل توجهی وجود دارد. چنانچه ذکر شد، این نسخه ‏ها در رمضان 1230 ق وقف شده و در اول همه آنها وقف نامه و مهر شیخ الاسلام به چشم می‏خورد. این نسخه ‏ها هم اکنون در کتابخانه مدرسه نمازی خوی نگهداری می‏شود.

فهرست نسخه‏ های موجود از کتابخانه شیخ الاسلام

در اینجا فهرست نسخه‏ های باقی‏مانده از کتابخانه شیخ الاسلام درج می‏گردد. اگر توفیق خدا یاری کند، در نظر است که کتاب مستقلی برای معرفی این نسخه‏ های خطی نفیس تهیه شود و مشخصات تفصیلی نسخه‏ ها همراه با نمونه تصاویری، در آن کتاب ذکر گردد.

این فهرست به ترتیب الفبایی عنوان کتاب‏ها تنظیم و بعد از آن به ترتیب، نام کتاب، کتاب‏شناسی کوتاه اثر، نوع خط نسخه، نام کاتب و تاریخ و محل کتابت نسخه و در پایان شماره نسخه ذکر شده است. شایان ذکر است که برخی کتاب‏ها دارای چند نسخه هستند که در این گونه موارد ابتدا نام کتاب و مؤلف آن ذکر و در ذیل آن نسخه‏ های آن معرفی شده است.

به مسؤولان فرهنگی اوقاف و مخصوصاً متولیان فرهنگی شهر خوی و استان آذربایجان غربی پیشنهاد می‏شود که امروزه با گسترش علوم و فنون، این آثار گران‏سنگ را در قالب لوح‏های فشرده عرضه نماید تا محققان از این خوان فرهنگی پربار بهره‏مند شوند.

و سوگمندانه باید اعلام کنم که در استان آذربایجان غربی (که بیش از ده شهرستان دارد)، تاکنون غیر از شهر خوی، نسخه‏ های خطی دیگر شهرها شناسایی و معرفی نشده است؛ با وجود آنکه در موزه این شهرستان ‏ها و خصوصا موزه ارومیه ده‏ها نسخه خطی نگهداری می‏شود. امیدوارم که مسؤولان فرهنگی گامی در معرفی این آثار بردارند؛ بعون الله و حسن توفیقه .

پس از توضیحات یاد شده، اینک فهرست نسخه ‏های خطی باقی‏مانده از کتابخانه شیخ الاسلام خوییدرج می‏گردد که عبارتند از:

1- آکام المرجان فی أحکام الجانّ: اعتقادات، عربی، از قاضی بدرالدین محمد بن تقی‏الدین دمشقی شبلی حنفی(769 ق). در مجلسی بحث از جایز بودن ازدواج انسان ‏ها با جنیان پیش می‏آید و سبب می‏شود که مؤلف درباره جن‏ها به تحقیق بپردازد و اخبار و احادیث وارده پیرامون خلقت، کیفیت وجود، وقوع تکلیف و سایر حالات اجنه را در این کتاب در 140 باب بحث کند.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، نسخه تزئینی و نفیس (نسخه ش 214).

2- إحقاق الحق و إزهاق ‏الباطل: اعتقادات، عربی، از قاضی نورالله شوشتری (1019 ق).

نوع خط: نسخ خفی، بی کا، 1070ق در بلده دیاپور هند، با حواشی از فتح‏الله ‏بن محمدرضا شریف حسین خوئی با یک مثنوی از وی در حاشیه صفحه 182 (نسخه ش 54).

3- إحیاء علوم ‏الدین: اخلاق، عربی، از ابوحامد محمد غزالی(505 ق).

- نسخه حاضر شامل ربع اول کتاب است و از آخر افتادگی دارد. نسخ کهن، بی کا، بی تا، با سرفصل‏های شنگرف، صفحات مجدول (نسخه ش 3).

- نسخه حاضر شامل ربع دوم و از کتاب «آداب الأکل» شروع و به کتاب «أخلاق النبوه» ختم می‏شود. نسخ جلی و ترقیمه کتاب افتاده است. وقف نامه محمود بن محمد بن قوخای حنفی با دستخط وی به سال 863 ق، عناوین با خط درشت (نسخه ش 139).

- نسخه حاضر شامل جزء اول (کتاب العلم و قواعد العقائد) است به ضمیمه مولد النبی (صلی الله علیه و آله) (یک برگ) به عربی، آغاز: «أبرز المصطفی إلی ‏الوجود فی شهر ربیع ‏الأول. فسجد کل ملک و کبّر و هلّل، و اهتزّ العرش و قال: قد وُلد الحبیب المفضل. و رقص الکون و کاد من الفرح یتزلل»، نسخ قدیم، عناوین شنگرف، تمکلی به تاریخ 722 ق (نسخه ش 209/2).

- نسخه حاضر، جلد سوم است. نسخ قدیم، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 350).

4- أساس البلاغه: فرهنگ لغت، عربی، از جارالله محمود زمخشری (538 ق). نوع خط: نسخ، عمر بن رمضان السنغر کنتی منتصف شعبان 698 ق، صفحه اول کتاب را فتح‏الله ‏بن محمدرضا 1314 ق نوشته که بعداً به آن ملحق شده است، عناوین فصول شنگرف (نسخه ش 162).

5- إفصاح الکافیه: نحو، عربی، از ؟

مؤلف در این کتاب ابتدا اعراب سوره مبارکه حمد را بیان کرده است؛ سپس به تجزیه و ترکیب کتاب کافیهی ابن حاجب پرداخته است. مؤلف کتابش را برای پسر شیخ احمد بن یوسف السلانیکی به ‏اشاره پدرش تألیف کرده است‏. در کشف‏الظنون در ذیل عنوان کافیه، از کتاب مذکور بدین عبارت «افصاح الکافیه لواحد من علماء الدوله المرادیه» نام برده است

آغاز: «الحمدلله الذی رفع السموات بغیر عماد، و خفض الأرض، و نصب الجبال بجزم القضاء للعباد».

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 1083 ق در مدرسه سلیمان صوباشی در قسطنطنیه (نسخه ش 480).

6- الاستبصار فیما اختلف من الأخبار: حدیث، عربی، از شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی(460 ق)

نوع خط: نسخ جلی، جعفر خداداد شهرکی 1075ق، در حواشی تصحیح شده است. عناوین ابواب شنگرف، در اول تملکِ حسن‏شاه ‏بن ملک اسماعیل اصطهباناتی که قسمتی از کتاب را پیش شیخ صالح بحرانی در جُمادَی ‏الآخره 1098 ق سماعاً تصحیح کرده و بعد از فوت وی در همان سال بقیه را پیش محمد مسیح فسوی تصحیح و آنچه را از وی شنیده با لفظ «استادنا» در حواشی نقل کرده است (نسخه ش 221).

7-الأوائل: متفرقه، عربی، از ابی‏هلال حسن‏ بن عبدالله عسکری (بعد از 395).

نوع خط: نسخ، محمد بن رضی‏الدین ابی‏بکر بن محمد بن صالح الخیاط، 25 محرم 828 ق، اول نسخه تملک معین‏ بن محمد مدعوّ به چلبی، و تملک محمدامین الفسوی، و تملک یوسف ‏بن عبدالعالی الشهیر بـابن الطحال (نسخه ش 471).

8- التأویلات (تأویل الآیات): اخلاق، عربی، از کمال‏الدین عبدالرزاق ‏بن احمد بن ابی‏الغنایم کاشانی(730 ق).

آغاز: الحمدلله الذی جعل مناظرَ کلامه مظاهرَ حسن صفاته‏.

نوع خط: نسخ، تحریر قدیم، عناوین شنگرف (نسخه ش 179)

9- التِّبر المسبوک فی نصایح الملوک (نصیحت نامه): اخلاق، عربی، از: صفی الدین ابوالحسن علی بن مبارک اربلی(قرن 6). ترجمه عربی رساله نصیحه الملوک غزالی که اربلی برای اتابکِ موصل آلب قتلق (595 ق) ترجمه نموده است‏.

آغاز: الحمدلله علی إنعامه ‏.. .قال أبوحامد محمد بن محمد غزالی، و هو یخاطب السلطان محمد بن ملک شاه : اعلم یا سلطانَ ‏العالم‏.

نوع خط: نسخ جلی، بی کا، بی تا، سرلوح مذهّب مرصع با نقش بسمله با جدول مذهّب و مرصع، تمامی صفحات جدول مذهّب، عناوین شنگرف و بعضی موارد مذهّب و قسمتی لاجوردی (نسخه ش 193).

10- التبیان فی إعراب ‏القرآن (إملاء ما منّ به الرحمن فی إعراب القرآن): علوم قرآن، عربی، از ابوالبقاء عبدالله ‏بن حسین عکبری (616 ق).

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 9 شعبان 1112 (نسخه ش 385).

11- التحفه العلیه والآداب العلمیه: متفرقه، عربی، از ابوکثیر علی ‏بن حسن حضرمی ‏مکی شافعی (ق 10). نسخه مهم و منحصری است در سه قسمت بدین تفصیل:

قسمت اوّل: کشکول شامل حالات حضرت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و خلفای راشدین و حضرت حسن ‏بن علی و حسین ‏بن علی (علیه السلام) و حالات برامکه و موضوعات متفرقه دیگر؛

قسمت دوم: با عنوان «الجزء الثانی من سرّ العلوم و الدّرّ المنظوم» که مصنف در آن کتاب تأهیل الغریب شمس‏ الدین محمد بن حسن ‏بن علی نواجی مصری (855 ق) را اقتباس و خلاصه کرده است .؛

قسمت سوم: «فصل فی الأغانی»، در نغمه‏ ها و غناهایی که اهل حجاز و اهل مصر به آن تغنی می ‏کنند شامل پنج نوبت؛ در خاتمه نیز اشعار و مدایحی از معاصرانش و استادانش از شعرای مکه آورده و نیز اشعار و مدایحی را به همراه یک مقامه از خودش انشاد کرده که در سال 934 ق از تألیف آن فارغ شده است‏.

نسخه حاضر نسخه مؤلف بوده و به ‏دستور مرحوم شیخ جابر فاضلی خویی(1401 ق) نسخه‏ای از روی آن جهت مرحوم آیت‏الله العظمی نجفی مرعشی(1411 ق) نویسانیده شده که به شماره 164 در کتابخانه آیت اللّه مرعشی در قم نگهداری می ‏شود.

نوع خط: نسخ، صفحه اول کتیبه با سرلوح مرصع، تمامی صفحات جدول شنگرف، عناوین شنگرف و زنگار، در اول نسخه ابیاتی از عمادالدین یحیی ‏بن ابراهیم ‏بن حجّاف، و در اثنا و اواخر نسخه غزلیاتی از مرحوم محمدرضا بن فتح‏الله ‏بن ابراهیم شریف حسینی خویی با تخلص رضا به خط خودش (نسخه ش 244).

12- التصریح بمضمون التوضیح: نحو، عربی، از شیخ خالد ازهری (905 ق). نوع خط: نسخ خفی، بی کا، 20 شوال 1077ق (نسخه ش 142).

13- التعریفات: عربی، از سید شریف علی ‏بن محمد جرجانی (816 ق). نوع خط: نسخ، مصطفی عبیدالنافع مشهور به علی العمری، جُمادی اولی 1143 ق(نسخه ش 450).

14- ألحان السواجع بین البادی والمراجع: ادبیات، عربی، از صلاح‏الدین خلیل ‏بن ایبک صفدی (749 ق). مؤلف در این کتاب، مکاتبات و مشاعراتی را که بین او و فضلای هم‏عصرش صورت گرفته، به ترتیب حروف معجم نام‏های صاحبان نامه‏ها جمع‏آوری کرده است .

آغاز: الحمدلله الذی جعل البادی أمیراً، و قدر للمراجع أن یکون مأموراً، و خرج منها بحرین یلتقیان منهما لؤلؤاً منظوماً و منثوراً. نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، 11 شوال 1030 ق، در اول نسخه نشان مطالعه ابراهیم اکرمی هست که 12 بیت شعر در بیان مطالعه کتاب انشاد کرده است. تملک اسماعیل چلبی ‏زاده سال 1158 ق و عبدالکریم قطبی و محمد ابوبکر بن ابی‏الحسن الدمیری و محمد بن کمال‏الدین حسینی شامی حنفی و تملک حسن ‏بن عبدالکریم ‏بن محمد بن کمال‏الدین بن حمزه حسینی حنفی دمشقی (نسخه ش 664).

15- الدرر النجفیه من ‏الملتقطات الیوسفیه: عربی، از شیخ یوسف بحرانی (1182 ق).

آغاز: الحمدلله الذی هدی ابصار بصائرنا بانوار الولایه المحمدیه.

نوع خط: نسخ خفی، بی کا، بی تا، با حواشی از فتح‏ الله بن ابراهیم شریف حسین خوئی، نوشته شده در تبریز سال 1239 ق (نسخه ش 13/1).

16- الروضه البهیه فی ‏شرح اللمعه الدمشقیه: فقه، عربی، از شهید ثانی زین ‏الدین ‏بن علی عاملی (966 ق).

نوع خط: نسخ، حاجی میرزا محمدمهدی گلپایگانی 1113 ق، با حواشی از جم به لفظ «جم مد ظله العالی»، مقابله و تصحیح شده و علامت بلاغ در آخر نسخه موجود است (نسخه ش 240).

نوع خط: نسخ، محمدمهدی گلپایگانی 1114، با حواشی از جم به لفظ «جم مدظل ه‏العالی»،(نسخه ش 241)

17- السامی فی ‏الأسامی: فرهنگ عربی به فارسی، از ابوالفضل احمدبن محمد میدانی نیشابوری (518 ق).

آغاز: الحمدللّه الذی لا یتم أمر دون حمده‏.

نوع خط: نسخ، کاتب رساله اول محمد بن عبدالله ‏بن محمد الفرشهری 667 ق در شهر فرشهر، عناوین فصول شنگرف با خط درشت، اول نسخه تملک عبدالفتاح الشیخ ابراهیمی قیصری و تملک محمود شاهد و تملک ابراهیم‏ بن محمد الحسینی الشامی 1109 ق و تملک یعقوب بن یوسف بن کلب علی 704 ق و در آخر نشان مطالعه زکریا بن حسین ‏بن عمر (نسخه ش 204/1).

18- الشهاب ‏المضیء بأنوار التنزیل و السراج المنیر بأسرار التأویل: تفسیر، عربی، از شیخ ابی‏ الزهد محمد بن محمد اللقیمی الدمیاطی الشافعی(قرن 12 ق).

حاشیه مفصلی است بر أنوار التنزیل بیضاوی با عناوین «قوله، قوله» در دو جلد بزرگ‏. مؤلف از سال 1087 تا 1117 ق مشغول تدوین و تنظیم این کتاب بوده و آن را در سال 1118 به ‏اتمام رسانیده و در آن خلاصه تمامی شروح و حواشی تفسیر أنوار التنزیل را درج نموده است‏. وی نسخه حاضر و نسخه بعدی را برای خودش نویسانیده و آنها را تصحیح کرده و حواشی جدیدی بر آنها افزوده است‏.

- نسخه حاضر جلد اوّل تفسیر و از سوره حمد تا اوّل سوره کهف را شامل است. در پایان نسخه شرح‏ حال مؤلف و اساتیدش در چهار صفحه آمده که در محرم 1119 ق تحریر شده است‏.

آغاز: الحمدلله الذی أطلع فی سماء النبوه سراجاً لامعاً و قمراً منیراً، و أخرج من کِمام ‏الرساله تمراً یانعاً.

نوع خط: نسخ، محمد بن عبدالجلیل 21 رمضان 1118 ق، با حواشی از مؤلف به خط خودش، در اول نسخه قصیده‏ای از الشریف محمد ابوالحسن سدیدی المحلی الشافعی الأزهری به خط خودش در مدح مؤلف به عربی در 18 بیت با قافیه الف، در آخر نسخه ایضاً قصیده‏ای از وی در 22 بیت مختوم به الف در مدح مؤلف و حاشیه ‏اش، در صفحه دوّم «هذا الجزء الأول من نسخه المؤلف تغمده الله تعالی برحمته و أسکنه فسیح جنته»، در اولش مُهر مربعی «عبده عبدالغفار 1253 ق» (نسخه ش 466).

-نسخه حاضر جلد دوم و از سوره کهف تا آخر را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، محمد بن عبدالجلیل، یوم عید الاضحی 1118 ق، با حواشی از مؤلف به خط خودش، در اول نسخه: «هذا الجزء الثانی من نسخه المؤلف تغمده الله تعالی برحمته و أسکنه فسیح جنته آمین»، در آخر نسخه 2 صفحه در وصایای ابن عربی و 4 بیت از شریف ابوالحسن سدیدی که در 1146 ق به خط خودش نوشته است. در اول نسخه دو قصیده از علامه علی البوتیجی الشافعی هر کدام در 8 بیت، اولی مختوم به قافیه الف، دومی مختوم به قافیه یاء (نسخه ش 467).

19- الصحیفه السجادیه: دعا، عربی، ازامام زین ‏العابدین علیه السلام (95 ـ 38 ق).

نوع خط: نسخ جلی، قسمتی از صفحات جدول مذهّب مرصع، تمامی عبارات مشکول و معرب، ترجمه فارسی ادعیه در لابلای سطور با شنگرف، عناوین ادعیه مذهّب، در حواشی تصحیح شده است، به ضمیمه حدیث کساء به خط فتح‏ الله‏ بن محمدرضا بن فتح ‏الله ‏بن ابراهیم شریف حسینی اول رمضان 1311 ق، به ضمیمه دو صفحه به فارسی در آداب دعا و موانع استجابت آن، آغازش: «اما بیان شرایط ضروریه دعا که قبل ‏از دعا و بعد از آن و در اثنای آن بجا باید آورد چهارده است: اول بر طهارت‏بودن، دوم رو به قبله نشستن، سوم با اخلاص خواندن... » (نسخه ش 210).

20- القاموس المحیط و القابوس الوسیط: فرهنگ عربی به عربی، از مجدالدین محمد بن یعقوب ‏بن محمد فیروزآبادی(817 ق).

نسخه حاضر از باب عین تا آخر کتاب را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، تمامی کتاب معرب و با خط درشت، عناوین لغات شنگرف، علامت مقابله و تصحیح در بخش‏هایی از کتاب موجود است، در اول کتاب تملک عمر بن عبدالغنی و حاج غنی‏زاده فی طرطوس 804 ق، و تملک در سنه 1135 ق با مهر «یا ذا شفیع مصطفی مصطفی» و تملک محمد بن احمد الابیاری و عبدالرحمان ‏بن رامی انوریه (نسخه ش 158).

21- القواعد والفوائد: فقه، عربی، از شهید اول محمد بن مکّی عاملی(786 ق).

نسخه حاضر از آخر افتادگی دارد.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، در حواشی مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 301).

22- الکافی (اصول، فروع و روضه): حدیث، عربی، از ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(328 ق).

نسخه حاضر مشتمل بر تمام کتاب کافی(اصول، فروع، روضه) است.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، ابوطالب ‏بن محمد 1073 ق، با حواشی از ملا محمدباقر مجلسی به لفظ «مدّ ظلّه ‏العالی» مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 683).

23- الکشاف عن حقائق غوامض ‏التنزیل: تفسیر، عربی، از جارالله محمود بن عمر زمخشری (538 ق).

- نسخه حاضر از اول تفسیر سوره صاد تا آخر کتاب را شامل است‏.

آغاز: الحمدلله الذی أنزل القرآن کلاماً منظماً مؤلفاً.

نسخ جلی، فهرست کتاب در اوّل، بعضی عناوین شنگرف، در آخر یک رباعی از واعظ عبدالرحمان در وصف کتاب کشاف (نسخه ش 80).

- نسخه حاضر از اول کتاب تا آخر سوره یوسف(علیه السلام) را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، معرب، آیات و عناوین شنگرف، اولش تملک با مهر کروی «الله کفی لمرام مصطفی» و تملک سید احمد بن سید ابراهیم الالارندی 1036 ق با مهر بیضوی «احمد این بنده از آنی که جهان بنده اوست» و مهر بیضوی «خاک بودی کاشکی در راه ایزد احمدی» (نسخه ش 661).

24- الکشف علی الکشاف: تفسیر، عربی، از عمر بن عبدالرحمان فارسی(سراج) (قرن هشتم). نوع خط: نسخ، از روی بیاض مؤلف کتابت شده است، سرفصل‏ ها شنگرف، تملک شریف محمد بن سید علی (نسخه ش 72).

25- الکلیات (کلیات العلوم): فرهنگ، عربی، از ابو‏البقاء بن شریف موسی حسینی الکفوی الحنفی(1095 ق).

آغاز: خیر منطوق به أمام کل مقال و أفضل مصدر به کل کتاب‏.

نوع خط: نسخ، عثمان ‏بن محمد قارصی 1083 ق به جهت یاسین جی‏زاده، صفحه اول سرلوح با کتیبه مذهّب مرصع با نقش گل و بوته و دایره کوچک مذهّب بین کلمات، کلیه صفحات جدول شنگرف، عناوین فصول و لغات شنگرف، تملک سید عبدالوهاب شیخ ی‏زاده با مهر دایره‏ای «سالک راه صواب عبدالوهاب» (نسخه ش 216).

26- اللباب فی‏علوم الکتاب(تفسیر ابن عادل): تفسیر، عربی، از ابوحفص عمر بن علی ‏بن عادل الدمشقی، ابن عادل (بعد از 880 ق).

نسخه حاضر تفسیر سوره انعام را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، سرفصل‏ها شنگرف، ذی‏قعده 970 ق، در اوّل کتاب تملک محمد المذکور بـ إمام‏زاده و شیخ علی و عبدالحی الشهیر بـکرامت ‏الله ‏زاده 1100 ق، و مهر بیضوی با سجع «من متملکات الحاج مصطفی صدقی غُفر له» و مهر کروی «ما شاء الله لا قوه إلا بالله»، در حواشی مقابله و تصحیح شده است، صفحات جدول‏ دار مرصع (نسخه ش 129).

27- المثلثات یا مثلث قطرب: لغت، عربی، از ابوعلی عبدالله (محمد) بن مستنیر بصری نحوی لغوی ملقب به قطرب (206 ق).

آغاز: هذا کتاب المثلث، و هو اسم تراه فی الکتابه صوره واحده و هو ینصرف علی ثلثه معان؛ فمنه: السَّلام، السِّلام، السُّلام‏.

انجام: الاَمه، الإِمه، الاُمه. العَمره، العِمره، العُمره.(نسخه ش 204/2).

28- المزامیر(زبور داود علیه السلام): عربی، این کتاب ترجمه عربی زبور داوود علیه السلام است که در زمان مأمون خلیفه عباسی(198 ق) به ‏دستور وی از عبری به عربی برگردانده شده و حضرت امام رضا (علیه السلام) آن را تأیید کرده است‏. سند کتاب که در اول آن آمده بدین قرار است: بسم ‏الله ‏الرحمن ‏الرحیم. قال: حدّثنی الحسن ‏الکوفی قال: حدّثنی محمد بن عیسی قال: حدّثنی النوفلی الهاشمی محمد بن عبدالله قال: جمع المأمون مائتی رجل من علماء المسلمین و رئیس ا الیهود والنصاری. فأخذ علیهم العهد والمیثاق علی أن تحوّلوا له التوریه والإنجیل والزبور من ‏لغه العبرانیه حرفاً بحرف، ویستعینوا فی ذلک بالرضا علی ‏بن موسی علیه ‏وآله ‏السلام. و کان من أعلم الناس بالتوریه والإنجیل والزبور والفرقان. و کان فیهم المازنی وکان عالماً بذلک‏. وهذه زبور داود علیه السلام و صلّی ‏الله علی محمد و آله فسّروه و نقلوه إلی لغه العربیه حرفاً بحرفٍ لم‏یزیدوا ولم ینقصوا ولم آلوا جهداً. فلمّا فرغوا منه، عُرض علَی ‏الرضا علی ‏بن موسی (علیه السلام) فرضِیه‏. المزمور الأول من ذلک فی ‏المسکین والیتیم‏....

نوع خط: نسخ جلی، عبدالله بن سنجر، 706 ق، عناوین مزمورات شنگرف، دو بار مقابله و تصحیح شده و در صفحه آخر آمده: «بلغ المقابله و صح» و همانطور «و قوبل ثانیاً فصح»، تملک محمد کتبروی حنفی سال 1037 ق، و تملک عمر بن محمد المارینی و تملک أبی‏حفص عمر العباسی در آخر نسخه (نسخه ش 77).

29- المعجم فیما استعجم: جغرافیا، عربی، از ابوعبید عبدالله ‏بن عبدالعزیز بن محمد بکری (487-401 ق). دایره المعارفی است از اسامی اماکنی که عمدتاً عربی‏اند و عرفاً غلط تلفظ می‏شوند. وی کتابش را به‏ ترتیب حروف الفبای نام اماکن و بلاد و قری و امصار تنظیم کرده و بعد از ذکر نام هر بلد، ابتدا محدوده و چهارچوب جغرافیایی آن را ذکر و سپس شعری از شعرای عرب را که نام بلد مورد بحث در آن آمده به عنوان استشهاد می‏آورد. جمیع ابواب کتاب 748 باب است. عنوان این کتاب در زندگی ‏نامه علمی دانشمندان اسلامی مُعجَم ما استَعجَم ذکر شده، لکن در نسخه حاضر آن‏چنان است که ذکر شد. این کتاب در سال 1876 میلادی توسط وستنفلد در پاریس به طبع رسیده است (ر.ک: زندگی ‏نامه علمی دانشمندان اسلامی، بخش اول، ص 289، و معجم مطبوعات العربیه سرکیس ص 579).

آغاز: هذا کتاب ذکرت فیه جمله ما ورد من ‏الحدیث و الأخبار و التواریخ و الأشعار من ‏المنازل و الدیار و القُری و الأمصار و الجبال و الآثار و المیاه و الدّرارات‏.

نوع خط: نسخ جلی، قرن 9، تملک ابی ‏بکر بن رستم شروانی و مختار احمد المدرّس بمدرسه ایاصوفیه، عناوین فصل‏ها شنگرف (نسخه ش 91).

30- المفاحص فی‏الحکمه الإلهیه المحتویه علی علم الحروف علی نهج غریب: علوم غریبه، عربی، از صائن الدین علی‏ بن محمد بن محمد ترکه اصفهانی (835 ق).

آغاز: الحمد لله الذی أعدّ عدید عباده لفهم کمال مراده‏.

نوع خط: نسخ جلی، بی کا، در زمان حیات مؤلف (قبل از 835 ق) کتابت شده، عناوین شنگرف، صفحات موریانه ‏خورده، با مهر بیضوی «الراجی لعفو الله عبدالله 1141 ق» (نسخه ش 121).

31- المفراح فی ‏شرح مُراح الأرواح: صرف، عربی، از ملاحسن پاشا بن علاءالدین الأسود. نوع خط: نسخ، بی کا، 14 ذیحجه 940 ق (نسخه ش 500).

32- المُنصف من ‏الکلام علی مغنی ابن هشام: ادبیات، عربی، از ابوالعباس تقی ‏الدین احمد بن محمد بن محمد بن حسن‏ بن علی ‏بن یحیی ‏بن محمد بن خلف‏الله ‏بن خلیفه الشُّمُنی(872-801 ق).

آغاز: الحمد لله الذی خصّ کتابه بعدم المعارضه و بالإعجاز.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا (نسخه ش 138).

33- الوافی: حدیث، عربی، از ملا محسن فیض‏ بن مرتضی کاشانی(1091 ق). نسخه حاضر از اوّل باب زکاه تا آخر کتاب العتق را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه (نسخه ش 388).

34- الوافیه فی شرح الکافیه: نحو، عربی، از رکن‏ الدین حسن ‏بن محمد بن شرفشاه استرآبادی (717ق).

آغاز: أحمد اللّه علی عظمه جلاله حمدَ غریق بمطالعه جماله‏.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اول نسخه تملک محمدامین بن محمد صافی با مهر بیضوی «هدایت ازلی‏... محمد باد» و تملک جعفر بن عبدالله با مهر مکعبی «لطف الهی گر بود... جعفر» (نسخه ش 481).

35- الوجیزه فی الفقه یا زبده الدلیل: فقه، عربی، از سیدعبدالله ‏بن محمدرضا شبّر (1242 ق). نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 645).

36- الوسائل إلی النجاه: اصول، عربی، از سید مجاهد محمد بن علی طباطبائی اصفهانی(1242ق). عنوان کتاب به صورت‏های زیر: «الوسائل إلی‏ النجاه»، «الوسائل الحائریه»، «وسائل الأصول»، «الوسائل إلی معرفه أصول المسائل» نیز ذکر شده است‏.

آغاز: الحمد لله رب ‏العالمین ... اِعلم أن أقوی الأدله علی ‏الوضع تنصیص الواضع‏.

نوع خط: نسخ خفی، جای عناوین کتاب دوم خالی مانده است، با حواشی از فتح‏ الله بن ابراهیم شریف حسین خوئی، نوشته شده در تبریز سال 1239 ق، مهر بیضوی «عبده الراجی محمدصادق» در اوّل کتاب (نسخه ش 13/2).

37- أنوار التنزیل و أسرار التأویل(تفسیر بیضاوی): تفسیر، عربی، از قاضی ناصرالدین عبدالله‏ بن عمر بیضاوی(685 یا 692ق).

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، آیات با شنگرف و معرب، فهرست سور در اوّل نسخه، تملک مصطفی، با حواشی از خواجه، شیخ‏ زاده و طیبی (نسخه ش 188).

38- إیضاح سقط الزند: ادبیات، عربی، از ابوزکریا یحیی ‏بن علی معروف به خطیب تبریزی(502 ق).

آغاز: الحمد لله حمد الشاکرین، و صلواته علی سیدنا محمد النبی و آله ‏الطاهرین. و بعد، فإنی لمّا حضرتُ أبا العلاء أحمدَ بنَ عبدالله‏... قرأت علیه کثیراً من کتب اللغه.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، اشعار شنگرف و معرب، حمیدالدین ‏بن عمر شافعی هفتم محرم 957 ق به دستور احمد شبلی‏ بن حسن شبلی، مقابله و در حواشی تصحیح شده است‏. اولش تملک درویش حشمت مولوی و سیدابوالمواهب احمد المعروف بالعرضی (نسخه ش 575).

39- تحفه الغریب فی ‏الکلام علی مغنی ‏اللبیب: ادبیات، عربی، از بدرالدین محمد بن عمر دمامینی (828 ق).

آغاز: الحمد لله الذی منح من لسان العرب الأیادی الحسنه.

انجام: والتحیات واصله إلیه و إلیهم و السّلام‏.

نوع خط: نسخ، درویش عبدالنبی مولوی امام جماعت تکیه علی ‏پاشا بن علوان در شهر حلب از برای شیخ ابراهیم پسر شیخ صلاح‏الدین، 1043 ق، عناوین و سرفصل‏ها شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه، مقابله و تصحیح شده است، تملک احمد بن حسین ‏بن احمد شهاب سال 1176 ق (نسخه ش 10).

40- تفسیر ابن عباس: تفسیر، عربی، از عبدالله ‏بن عباس ‏بن عبدالمطّلب معروف به ابن عباس(68 ق). نوع خط: نسخ، حاج احمد بن شیخ یوسف در سوم ربیع‏الثانی 1165 ق، برای خزانه کتابخانه یکی از سلاطین، صفحه اوّل با سرلوح و کتیبه مذهّب مرصع، تمامی صفحات جدول‏دار، عناوین فصول و آیات شنگرف (نسخه ش 165).

41- تفسیر الجلالین: تفسیر، عربی، مؤلف: جلال‏الدین عبدالرحمان سیوطی (910 ق) و جلال‏الدین محمد محلّی شافعی(864 ق)

نسخه حاضر از اول تا آخر را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، تمامی صفحات جدول‏دار، آیات شنگرف، عیسی در اول ذی‏قعده 1136 ق، در سال 1139 مقابله و تصحیح شده است (نسخه ش 662).

42- تمهید القواعد الأصولیه و العربیه لتفریع الأحکام الشرعیه: فقه، عربی، از شهید ثانی زین‏الدین ‏بن علی عاملی (شهادت 966 ق).

آغاز: الحمد لله ‏الذی وفّق نا لتمهید قواعد الأحکام ‏الشرعیه.

نسخ جلی، علاءالدین حسین ‏بن محمد حسینی، با مهر بیضوی وی «علاءالدین ‏بن محمد» و تملک وی به تاریخ 1105ق، عناوین و سرفصل ‏ها شنگرف، در حواشی تصحیح شده با علامت بلاغ در ابتدای قاعده 190، وقف علی‏اکبر چورسی به تولیت عبدالرسول حسینی تبریزی، مهر بیضوی «سلام علی إبراهیم» در اول کتاب (نسخه ش 23).

43- تهذیب ‏الأحکام: حدیث، عربی، از شیخ ‏الطائفه محمد بن حسن طوسی (460 ق).

- نسخه حاضر از باب أنساب النبی (صلی الله علیه و آله) تا آخر نکاح را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، 1117 ق، بعضی علائم و عناوین ابواب شنگرف، علامت بلاغ در آخر کتاب موجود است (نسخه ش 199).

- نسخه حاضر از کتاب صوم تا آخر کتاب حج را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، لطف‏الله، 1100 ق، خط سرخ بالای بعضی عبارات، معرب، به وسیله کاتب در نزد استادش محمدرضا بن صفی‏قلی تبریزی که نسخه‏ اش را با جمیع نسخ موجوده در اصفهان سماعاً و قرائهً و مقابلهً نزد محمدباقر مجلسی تصحیح کرده بود، مقابلهً و قرائهً و سماعاً تصحیح شده و علامت مقابله و سماع در آخر کتاب موجود است، تملک محمد بن محمدامین 1114 ق(نسخه ش 217).

- نسخه حاضر جلد دوم و از کتاب زکاه تا قسمت‏هایی از کتاب جهاد را شامل است.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، با حواشی از «م ق ر سلّمه ‏الله» (نسخه ش 743).

44- جامع ‏الأصول فی أحادیث الرسول: حدیث، عربی، از مجدالدین مبارک بن محمد بن محمد بن معروف به ابن اثیر جَزَری(605 ق).

نسخه حاضر از اول کتاب تا الکتاب الثانی من حرف الجیم فی الجدال والمِراء را شامل است‏.

آغاز: الحمد لله الذی أوضح لمعالم الإسلام سبیلاً، و جعل السنه علی الأحکام دلیلاً، و بعث لمناهج الهدایه رسولاً. مهّد لمشارع الشرائع وصولاً.

انجام نسخه: أخرجه أبوداوود أیضاً عن أبی‏هریره أن رجلاً کان یسُبّ أبابکر. و ساق نحوَه ترجَمه الأبواب التی أوّلها الجیم، ولم ترِد فی حرف الجیم‏... تمّ ‏الجزء الأول من کتاب جامع الأصول، و یتلوه فی الجزء الثانی شرح غریب الجیم‏.

نوع خط: نسخ، عناوین ابواب و فصول شنگرف، رموز کتب با شنگرف در حواشی و در زیر آن نام راوی حدیث، اول نسخه تملکی به تاریخ سنه 733 ق، و تملک محمد بن رضی‏الدین هروی با مهر بیضوی «یضیء بالله نفسی عبده محمد مهدی 1118ق» و مهر بیضوی «تلک الجنه التی نورث من عبادنا من کان تَقیاً» (نسخه ش 228).

45- جوامع‏ الجامع: تفسیر، عربی، از ابوعلی فضل ‏بن حسن طبرسی (548 ق). نسخه حاضر از ابتدا تا آخر سوره کهف را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، ملا قدیر بن مرحوم حاجی‏زاده، 7 ربیع‏الثانی 1116 ق، علامت مقابله و بلاغ در تمامی کتاب موجود است، آیات معرب و خط شنگرف بر فوق آنها، مهر مربعی «المتوکِّل علی الله الغنی عبدُه محمدحسین الحسینی» در اوّل کتاب (نسخه ش 172).

46- حاشیه الفوائد الضیائیه: نحو، عربی، از عصام‏الدین ابراهیم ‏بن محمد بن عربشاه اسفراینی(943 ق).

آغاز: یا هادیاً لسالک مسالک محامدک، و یا سامعاً لجامع مسائل حامدک، اهدنا الصراط المستقیم هدایه کافیه لتسهیل‏...

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف (نسخه ش 558).

47- حاشیه الکافی: حدیث، عربی، از میرداماد محمدباقر بن محمد حسینی استرآبادی(1040 ق).

آغاز: قوله: المحمود لنعمته المعبود لقدرته؛ لمّا کان إنعامه باعثاً لأن یحمد.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، اولش «امانت آقا زین‏العابدین‏ بن حاج محمدرضا امامی» و «قد وقفتُ هذه النسخه‏.. کما وقف والدی الماجدُ کتباً عدیده هکذا. و کان ذلک فی 14 رمضان 1124 و أنا ابن حاجی عسکر خادم العلماء محمدرضا» با مهر مربعی «أفوّض أمری إلی ‏الله محمدرضا 1116» و در زیرش نوشته شده: «هذا من الکتب الموروثه التولیه حینیه قد وقفت ثانیاً... سیدابراهیم شریف حسینی رمضان 1230» (نسخه ش 492).

48- حاشیه الکشاف: تفسیر، عربی، از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی (792 ق).

آغاز: الحمد لله الذی أنزل علی عبده ‏الکتاب و لم یجعل له عوجاً.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، سرفصل‏ها شنگرف، تملک اسماعیل‏ بن جلیل‏ بن احمد بن رمضان‏ بن محمد بن علی سال 1124 ق و تملک محمد بن شیخ داوود بازلی (نسخه ش 71).

49- حاشیه الکشاف (فتوح‏ الغیب فی‏ الکشف عن قناع ‏الریب): تفسیر، عربی، از شرف‏الدین حسین‏ بن محمد بن عبدالله طیبی(743ق).

نسخه حاضر از سوره اعراف یا اول سوره احزاب را شامل است‏.

آغاز: الحمدلله الذی علم ‏القرآن و خلق ‏الإنسان، علّمه ‏البیان.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، سرفصل ‏ها شنگرف (نسخه ش 69). نسخه حاضر از اول کتاب تا نصف سوره نساء را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، تملک عبدالغنی‏ بن محمد سال 1007 ق و محمد الحافظ البرسی (نسخه ش 70).

50- حاشیه أنوار التنزیل: تفسیر، عربی، از مصلح‏الدین مصطفی‏ بن ابراهیم ‏الرومی الحنفی، ابن تمجید (قرن 9 ق).

- نسخه حاضر از اوّل سوره کهف تا آیه 35 سوره نور را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، سرفصل‏ها شنگرف، تملک الشیخ الحاج عمر بن الشیخ عیسی المذکِّر بجامع حضرت شیخ وفا (قُدِّس سرُّه المصفّا)، با مهر بیضوی «أ لیس الله بکافٍ عبدَه عمر بن عیسی»، تملک مصطفی زین‏الدین‏ بن موسی‏... السلطان بایزید التعطیر سنه 1131 با مهر مکعبی «مصطفی»، قسمت‏هایی از سوره کهف و تمامی سوره مریم از وسط افتاده است (نسخه ش 130).

- نسخه حاضر از ابتدا تا آیه 184 سوره بقره را شامل است‏.

آغاز: الحمد لله المکمّل لکل خیر، و المیسّر لکل سُؤل‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، در اولش تملک ابراهیم مدرس با مهر مکعبی «آستان کعبه شاه کریم باد یا رب مقام ابراهیم» (نسخه ش 176).

51- حاشیه انوار التنزیل: تفسیر، عربی، از عصام‏الدین ابراهیم‏ بن محمد بن عرب شاه سمرقندی(951 ق).

آغاز: الحمد لله الذی عم بارفاد ارشاد الفرقان کل انسان ...

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین و بعضی علائم شنگرف، سرلوح مذهّب با جدول مذهّب، تملک علی‏ بن احمد مشهور به خواجه‏زاده (نسخه ش 178).

52- حاشیه شرح مختصر الأصول عضدی: اصول، عربی، از سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی(793ق).

آغاز: الحمد لله الذی وفّقنا للوصول إلی منتهی أصول الشریعه الغرّاء.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، تملک علی‏ بن احمد مشهور به خواجه‏زاده (نسخه ش 159).

53- حاشیه لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار: منطق، عربی، از میر سیدشریف علی‏ بن محمد جرجانی(816 ق).

آغاز: قال وحید زمانه ـ تغمده‏ الله بغفرانه ـ : الحمد لله فیاض ذوارف العوارف، الفیاض الوهّاب‏.

نوع خط: نسخ، شیخ محمد سعید نوری نطنزی 26 شوال 1096 ق به دستور علی‏رضا قمی، در حواشی مقابله و تصحیح شده است، با حواشی از ملا جلال، داود، ملا شمسا گیلانی، معینی، ملا میرزاجان و خود مؤلف، اول نسخه مهر بیضوی کاتب با سجع «عبده محمدسعید 1123» (نسخه ش 463).

54- حیاه الحَیوان الکبری: متفرقه، عربی، از: کمال‏الدین محمد بن موسی دمیری شافعی مصری (808 ق).

آغاز: الحمد لله الذی شرّف نوع‏الإنسان بالأصغرین القلب واللسان.

نوع خط: نسخ، محمد ابوالفتح‏ بن داود بن محمد مقدسی منشأً و بلداً الأشعری عقیدهً القادری نسباً، از 15 صفر 903 تا 19 ربیع‏الثانی همان سال در زاویه کبیره معروف به شهابیه در شهر مرقیله از قرمان، در صفحه اوّل کتاب عنوان کتاب و ترجمه مؤلف، «قوبل علی نسخه المصنف رحمه ‏الله تعالی» و تملک عبدالرحمان‏ بن حسن القاضی با مهر بیضوی «الراجی عونَ المستعانِ الفقیرُ عبدالرحمان» و مهر کروی «الله کفی بمرام مصطفی 1208» (نسخه ش 136).

55- خلاصه الأقوال فی معرفه الرجال: رجال، عربی، از علامه حلی حسن‏ بن یوسف‏ بن مطهر(726 ق).

آغاز: الحمد لله مرشد عباده إلی سبیل السداد، و هادیهم إلی طریق الأنفع فی المعاش و المعاد.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، کیقباد بن حاج علی بحرآبادی 15 جمادی‏الأولی 960 ق، قسمت آخر نونویس شده است (نسخه ش 646).

56- روضه الأخیار المنتخب من ربیع الأبرار: متفرقه، عربی، از محیی‏الدین محمد بن الخطیب قاسم ‏بن یعقوب رومی(983 ق). منتخبی است از کتاب ربیع ‏الأبرار و نصوص الأخبار زمخشری (538 ق) در پنجاه باب، که در 17 شعبان 983 ق تألیف شده است‏.

آغاز: نحمدک اللهم علی ما علّمتَنا من ‏البیان، و ألهمتَنا من ‏التِّبیان.

نوع خط: نسخ، محمد حجازی الأشفینی الشافعی در 17 رمضان 1005 ق، عناوین شنگرف، تمامی صفحات جدول شنگرف، فهرست کتاب در اول نسخه و همچنین تملک حسن‏ بن علی الشهیر به رضا با مهر مکعبی «حسن رضا» و تملک ابوبکر افندی القاضی بمدینه باباطاغی و تملک شیخ ابراهیم باباطاغی با مهر مکعبی ناخوانا و تملک صالح مصطفی (نسخه ش 491).

57- زهر الکِمام فی قصه یوسف: قصه، عربی، از ابوعلی عمر بن ابواسحاق ابراهیم انصاری اوسی خزرجی. مؤلف در این کتاب داستان حضرت یوسف را از قرآن طی هفده مجلس شرح و تفسیر کرده که در لابه لای آن، حکایات و اشعار عربی زیادی آورده است‏.

آغاز: قال الشیخ الإمام الأوحد المذکِّر أبوعلی عمر بن الشیخ الأجلّ أبوأسحاق أبراهیم الأنصاری الأوسی ـ رحمه‏الله تعالی ـ : الحمد لله کثیراً و صلّی‏ الله علی سیدنا محمد الذی للناس کافه بشیراً و نذیراً.

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، احمد بن عمر بن محمد بن یحیی الذهبی در 11 شعبان 745 ق(نسخه ش 703).

58- سفینه الراغب و دفینه المطالب: متفرقه، عربی، از محمد راغب پاشا وزیر الرومی معروف به راغب افندی (1176 ق).

کشکولی مانند کشکول شیخ بهایی که مؤلف در آن مطالب متنوعی را جمع‏آوری کرده است. شامل چندین رساله و مسائل و بحث‏های گوناگون؛ مانند بحث اسم و مقولات عشر و حضرات خمس و غیره. این کتاب از کشکول‏های نفیسی است که مورد رغبت علما با اختلاف مشارب و تباین اذواقشان قرار گرفته است‏.

آغاز: الحمد لله الذی بوجوب وجوده انقطع تسلسل سلسله الحاجات‏.

نوع خط: نستعلیق، احمد نزهت الحلبی أصلاً و البغدادی نشواً الذی کان مهردار مؤلف هذا الأثر، 19 ذیقعده 1179، در قسطنطنیه، فهرست کتاب در اول نسخه با جدول مذهّب و شماره صفحات شنگرف، در اول نسخه نوشته شده:

سفینه راغب پاشا وزیر است. کتاب خیلی خوبی است و از موقوفات جدّم آقا ابراهیم است (قدس سره)، . دزدیده بودند که علامت وقف را محو کرده بفروشند. خداوند پدر آقا شیخعلی پیشنماز را رحمت نماید که به دست آورده، نزد داعی فرستاده بود. اوراق بی‏شیرازه شده بود. به صحاف دادم. اصلاح کرده، ولی از جهتی افساد نموده است؛ زیرا که در چند جا اوراق را از محل اصلی خود تغییر داده؛ چنانچه داعی نوشته‏ام خواستم بدهم دوباره شیرازه بُری نماید، ترسیدم بدتر شود؛ لهذا دست نزدم‏. فتح‏الله‏ بن محمدرضا بن شیخ الاسلام (قدس سره). صفحه اول کتیبه با سرلوح مذهّب مرصع، تمامی صفحات حواشی مذهّب، عناوین شنگرف (نسخه ش 245).

59- شرح الشافیه: صرف، عربی، از ؟ شرحی است مزجی و مبسوط بر شافیهی ابن ‏حاجب (646 ق).

آغاز: قال الشیخ‏.. ابن حاجب: التصریف علم بأصول یعرف بها أصول أبنیه الکلم التی لیست بإعراب. قال: لایمکن حدُّ نوع من العلم إلا باعتبار؛ فلذلک قیل علم بأصول، و إنما قال أحوال ولم یقل..‏.

انجام: أما بلی، فلقوّه إمالتها؛ لکونها یستعمل غالباً. و أما حتی، فَلِحملها علی إلی؛ لأنها بمعناها الأصلی فی الغایه. تمّ‏.

نوع خط: نسخ، بی کا، بی تا، عناوین شنگرف، خط شنگرف بالای عبارات متن، اولش تملک محمد بن ابراهیم الطربزونی المدرِّس به مدرسه سهیل (نسخه ش 566).

60- شرح‏ الکافیه: نحو، عربی، از نجم‏الائمه محمد بن حسن استرآبادی مشهور به رضی‏الدین (686 ق).

آغاز: الحمد لله الذی جلّت آلاؤه عن أن تحاط بِعَدٍّ.

نوع خط: نسخ جلی، بی کا، 823 ق، عناوین و بعضی علائم شنگرف، فهرست کتاب در برگ اوّل، در صفحه اوّل کتیبه و شمسه مذهّب مرصع با عنوان کتاب و نام مؤلف به خط نسخ کور نشده (نسخه ش 90).

61- شرح شافیه (شرح نظام): صرف، عربی، از نظام‏الدین حسن‏ بن محمد قمی نیشابوری معروف به نظام اعرج (728 ق).

آغاز: أحمدک اللهم علی أن وفّقتَنی لصرف رَیعان الشباب فی اقتناء العلوم والآداب .

نوع خط: نسخ جلی، محمد بن قطب الطبیب، 22 صفر 828 ق، عناوین شنگرف و بعضی زرنیخ، تملک حسن المدرس به مدینه بروسه با مهر کروی وی «عبده حسن حافظ» (نسخه ش 147).

62- شرح فصوص الحکم: اخلاق، عربی، از شیخ داود بن محمود قیصری (751 ق).

آغاز: الحمد لله الذی عین ‏الأعیان بفیضه ‏الأقدس الأقدم‏.

نسخ بد خط، تحریر بد، عبارات متن شنگرف، فهرست کتاب به صورت مجدول در اول نسخه، تملک در 19 ذی‏حجه 1156 ق، تملک شیخ مصطفی‏ بن شیخ علی کفوی با مهر بیضوی «مصطفی» (نسخه ش 212).

63- شرح مقامات الحریری: ادب، عربی، از ابوالعباس احمد بن عبدالمؤمن‏ بن موسی‏ بن القیسی الشِّرّیشی الأندلسی (619 ق). شرح مهمی است بر مقامات ابومحمد قاسم بن علی حریری (516 ق). نسخه حاضر سِفر ثانی و از مقامه 13 تا اول مقامه 26 را شامل است‏.

آغاز نسخه: شرح المقامه الثالثه عشره الزورائیه: ندوت: خرجت. یقال: نَدَتِ الإبلُ تندو، إذا خرجت من ‏المشرب ترعی فیما قرب منه، و هو الذی قصد.

انجام نسخه: عندی فدیتُک راءاتٌ ثمانیهٌ/اُلقی بها الحَرَّ إن وافی و إن بردا/ رِقٌّ و رَوحٌ و رَیحانٌ و ریقُ رَشاً/وَ رفرفٌ و رِیاضٌ ناعمٌ و رَدا. و لم یذکر أبیک تمیم تمّ شرح المقامه الخامسه والعشرین، و بتمامها تمّ الجزء الثانی من شرح المقامات‏.

نوع خط: نسخ کهن، بی کا، بی تا، عناوین مقامات و بعضی عناوین شنگرف، در اول نسخه تملک حاج یعقوب نجاشی در سال 789 ق و تملک عبدالرحیم حبشی‏زاده و فیض‏الله المفتی 1115 ق و نجم‏الدین‏ بن احمد کُتُبی و مطالعه محمد بن عبدالمؤمن 912 ق و تملک شیخ ابراهیم عجمی و تملک محمد بن محمد القوصوی 944 ق و مهر کروی بزرگ «الحمد لله الذی هدانا لوقف هذا الکتاب‏...» و آخرش تملک حسن‏ بن صالح ‏الحلبی الأزهری الأشعری (نسخه ش 246).

64- شرح نهج ‏البلاغه: حدیث، عربی، از عبدالرحمان‏ بن محمد بن ابراهیم العتایقی الحلی(قرن 8 ق). شرحی است مفصل در چندین جلد. مؤلف با استفاده از شرح ابن ابی‏الحدید معتزلی، شرح ابن میثم بحرانی، شرح قطب‏الدین الکیدری و شرح قاضی عبدالجبار با اضافاتی و تحقیقاتی از خودش اقدام به شرح حاضر کرده است‏. ابتدا الفاظ و معانی کلمات حضرت را گزارش کرده؛ سپس مورد و شأن نزول خطبه یا کتاب را بیان کرده و در آخر مطالب مربوط به آن را آورده است‏. نسخه حاضر جلد سوم کتاب بوده و از خطبه 134 «و من کلام له (علیه السلام) و قد شاوره فی الخروج إلی غزو الروم» تا آخر کتاب 27 «و من وصیته إلی محمد بن أبی‏بکر حین قلّده مصرَ» را شامل است. مؤلف تألیف این جزء را در سال 780 ق به پایان رسانده است. در آخر کتاب دستخط مؤلف بدین عبارت «بلغ قرائهً و أنهاه‏... وفّقه الله لمراضیه؛ و ذلک فی مجالسَ متعددهٍ آخرها یوم عشرین رمضان المبارک سنه ست و ثمانین و سبعمئه. و کتب جامع ‏الکتاب‏... عبدالرحمان‏ بن محمد بن إبراهیم العتایقی».

آغاز نسخه: و من کلام له (علیه السلام) وقد شاوره عمر فی الخروج إلی غزوه الروم: و قد توکَّل اللهُ لأهل هذا الدّینِ بإعمار الحوزه و سَتر العوره... أقول: توکَّلَ: صار وکیلاً؛ ویروی: و قد تکفّلَ؛ أی: صار کفیلاً. و الحوزه: الناحیه، و حوزه الملِک: بیضته. و هذا الکلام قاله (علیه السلام) له حین خرج قیصرُ الروم من جماهیر أهلها إلی حرب المسلمین

نوع خط: نسخ، عناوین شنگرف، علی‏ بن محمد بن محمد بن علی جمادی ‏الاولی 786 ق، پیش مؤلف قرائهً مقابله و تصحیح شده است، در اول نسخه زندگی‏نامه شارح به قلم حضرت آیت‏اللّه سیدشهاب‏الدین نجفی مرعشی آمده که در ذی‏حجه 1370 ق در قم هنگام ملاحظه نسخه در دو صفحه مرقوم فرمودند، و تملک کمال‏الدین عبدالله جرجانی، و دستخط محمد بن رمضان الدجیلی و محمد بن احمد بن مصنفک الحائری، و حسام‏الدین‏ بن عزیزالدین‏ بن عذاقه الغروی با مهر کروی «عبده حسام‏الدین‏ بن عذاقه» و مهر مربعی «لا إله إلا الله الملک الحق المبین، بن محمد» و مهر کروی بزرگ «الله حسبی و أنا أفتر عبداً... عضدالشریعه المضی مسعود حسینی حسنی سنه‏...» و در زیر آن نوشته شده: «انتقل بالإرث عنه رحمه الله تعالی علیه. حرّره ابن عضدالدین مسعود محمدعلی» با مهر مکعبی «محمد و علی خیر البشر 1021» و تملک الشیخ محمد بن ابراهیم الشهیر بالصوافی سنه 888 ق و دستخط عبدالحسین‏ بن سلطان حسین الموسوی و تملک عبدالله‏ بن عبدالغفار الطبسی با مهر بیضوی «قال إنی عبدالله» (نسخه ش 381).

65- شرح نهج البلاغه: حدیث، عربی، از عزالدین عبدالحمید بن هبهالله بن ابی‏الحدید معتزلی (655 ق). نسخه حاضر از اول تا جلد ششم را شامل است‏.

نوع خط: نسخ جلی، تاریخ کتابت در آخر جزء خامس 1087 ق، در اول نسخه نوشته شده: «حیف و صد حیف که این کتاب با حسن خطی که دارد غلط زیاد دارد»، در اول نسخه «امانت نزد محمد المدعوّ بصدر» و تملک رضی‏الدین‏ بن محمد بن حیدر حسینی، 21 سطر، 24/5×18 سانتی‏متر )نسخه ش 120(.66- شرف الإنسان: اخلاق، تركی، از محمود بن عثمان‏ بن الیاس حلبی معروف به لامعی حلبی)938 یا 940 ق(. در یك مقدمه و چندین مجلس آداب و اخلاق را از زبان حیوانات به‏ صورت داستان بیان می‏كند و در اثنا به‏مناسبت، اشعاری و قطعاتی به عربی و فارسی و تركی از خودش و دیگران می‏آورد. مؤلف كتابش را به سلطان سلیم ثانی عثمانی )974-926 ق( تقدیم كرده و از تألیف آن در سن 55 سالگی در سال 933 فارغ شده است.

آغاز: بسم‏ الله ‏الرحمن الرحیم/ فاتحه گنج كلام قدیم. هذا كتابنا ینطق علیكم بالحق إنا كنا نستنسخ ما كنتم تعملون. اَجناس سپاس خورشیداقتباس و گردون‏اساس و انجم‏قیاس كه مقیاس عقل حواس جن و ناسدن خارجه دور.

نوع خط: نسخ، محمد، جمادی ‏الاخره 1002 ق)نسخه ش 312(.

67- صحاح ‏اللغه: لغت عربی به عربی، از ابونصر اسماعیل‏ بن حمّاد جوهری )393 ق(.

- نسخه حاضر از اول كتاب تا آخر باب ضاد را شامل است‏.

آغاز: قال الشیخ أبو نصر... الحمد لله شكراً علی نواله، و الصلوه علی محمد و آله. أما بعد، فإنی قد أودعت فی هذا الكتاب ما صحّ عندی‏.

نوع خط: نسخ، عناوین لغات و فصول شنگرف، هارون‏ بن احمد الشیرینی، 898 ق، اولش مهر كروی »علی ‏الله فی كل الأمور توكلی/و بالمصطفی الهادی الشفیع توسُّلی 1174« )نسخه ش 687(.- نسخه حاضر از باب طاء تا آخر كتاب را شامل است‏.

نوع خط: نسخ، عنوان لغات و فصول شنگرف، هارون‏ بن احمد الشیرینی، 898 ق )نسخه ش 688(.68- طِراز الحُلّه و شفاء الغُلّه: بدیع، عربی، از شهاب‏الدین احمد بن یوسف اندلسی بصیر نحوی)779 ق(.شرحی است بر قصیده میمیه شمس‏الدین محمد بن جابر اندلسی )780 ق(، این قصیده در 177 بیت است و ناظم آن را در مدح حضرت پیامبر)صلی الله و علیه و آله( سروده و مسائل علم بدیع را در آن درج كرده است‏. ناظم نام قصیده را »حُلّه السّری فی مدح خیر الوری« گذاشته، لكن در نسخه حاضر »حُلّه الوفا فی مدح خیر الوری« نوشته شده است )كشف‏ الظنون ج1، ص 688 و هدیه العارفین، ج2، ص 82(.آغاز قصیده:

یقول صَحبی و سُفن‏ العیش خایضهٌ/بحرَ الشراب و عینُ ‏القیظ لم تَنَم

یمِّم بنَا البحر إنّ الرّكبَ فی ‏ظمإٍ/فقلتُ: سیروا فهذا البحر مِن أمم

آغاز شرح: قال شیخنا الإمام العلامه شهاب‏الدین أبو‏جعفر أحمد بن یوسف‏... الأندلسی الغرناطی ـ فسح الله فی ‏مدّته ـ الحمد لله البدیع الأفعال الرفیع عن ‏الأمثال جاعل الفصاحه أحسن ‏الحال‏. نوع خط: نسخ، محمد بن محمد بن سالم ‏الحسبانی الشافعی )883 ق(، متن اشعار با شنگرف، با حواشی از ملا فتح‏الله، و در اول نسخه تملك‏های ابی‏بكر رستم ‏بن احمد الشروانی، میر محمداسعد، محمد فخرالدین ‏بن عبدالله طرابلسی سال 1013 ق، هبهالله ‏بن محمد افندی، حاج محمد بن الأمیر الحاج، محمد الخطیب بالجامع المنصوری بطرابلس )نسخه ش 24(.

ادامه در شماره بعدی.

پانویس