برآستان جانان

حسن پویا

چکيده

نگاهي تاريخي و موشکافانه به واقفان به ويژه واقفان حرم رضوي، از مواردي است که به صورت تخصصي، کمتر به آن پرداخته شده است. کتاب «مشاهير مدفون در حرم رضوي» که در 5 جلد تدوين شده و در جلد سوم با زير عنوان «صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي»، تنها به واقفان و صاحب منصبان مدفون در بارگاه رضوي پرداخته است. کاري است، در جاي خود منحصر به فرد و مستند و قابل استفاده. اين مقاله به جهت پرداختن به موضوع وقف، به معرفي جلد سوم اين مجموعه پرداخته و آن را با مقدمه‏اي تاريخي درباره وقف آغاز و با گزارشي از واقفان مشهور و غير مشهور آستان قدس رضوي به پايان برده‏ايم. در اين بين به مناسبت، به مناصب برخي افراد و خصوصيات آنان نيز اشاره‏اي گذرا شده است، که در بعضي موارد از جنبه تاريخي و شخصيت‏شناسي قابل بهره مندي است. کليد واژه‏ها وقف، واقفان، موقوفات، آستان قدس رضوي، شخصيت‏ها، مشاهير و صاحب منصبان

مقدمه

يکي از جمله مباحث و مسائلي که از ديرباز مورد توجّه مسلمانان بوده، مسأله وقف مي‏باشد. عالمان ديني و بزرگان انديشه و قلم و صاحبان مال و ثروت، هر کدام به نوعي و به تناسب رشته و انديشه خود، به اين مهم توجّه کرده‏اند. مباحث فقهي و انديشه‏اي وقف در ميان عالمان و اهل انديشه مطرح بوده و در کتب فقهي و ساير کتاب‏ها بدان پرداخته‏اند و آن را از زواياي مختلف مورد بررسي و کنکاش قرار داده‏اند. فقيهان، کتابي را در مباحث فقهي گشوده و آن را «کتاب الوقف» نام نهاده و پيرامون اين مسأله مباحث فقهي را مطرح کرده‏اند. مباحث اجتماعي وقف و واقفان و تأثيرات فراوان آن در جامعه توسط برخي ديگر از دانشمندان عرصه مباحث اجتماعي مورد توجّه قرار گرفته و بحث شده است. برخي مورخان نيز با نگاهي تاريخي و تأثيرات آن در تاريخ مردمان، بدان پرداخته و اين مسأله را به بررسي نشسته‏اند. البتّه اين مسأله اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه در ميان امت‏هاي مختلف با نام‏هاي گوناگون مطرح بوده و هست و همه مردم در سرزمين‏هاي مختلف به اين نکته توجّه داشته و فعاليت‏هاي عام المنفعه‏اي را به انجام مي‏رسانده‏اند و اکنون نيز اين مسأله مورد توجّه ملل مختلف مي‏باشد و در اين مسير طرح‏هاي عظيمي براي منافع ملت‏ها توسط افراد خيّر و مردم دوست، با نام‏هاي مختلف به انجام مي‏رسد. از جمله مي‏توان مؤسسات خيريه فراواني را نام برد که اکنون در سرتاسر جهان براي گروه‏ها و افراد مختلف در سنين گوناگون، فعاليت‏هاي عامّ انجام مي‏دهند که با عناوين گوناگون، به مسأله وقف برمي‏گردد. اين مسأله، اختصاص به ظهور اسلام و مسلمانان نيز ندارد، بلکه قبل از اسلام نيز مطرح بوده و با ظهور مکتب اسلام، عموميت بيشتري يافته و در عصر پيامبر اکرم(صلي الله عليه و آله) رشد قابل توجّه از خود نشان داده و سهم بزرگي در ميان امّت اسلامي يافته است، به ويژه آنکه اين عمل به عنوان، فعاليتي عبادي و با قصد تقرب انجام مي‏گرفته است. اکنون اشاره‏اي گذرا بر اين مسأله در طول تاريخ خواهيم داشت.

کتاب مشاهير مدفون در حرم رضوي

بعد از اين مقدمه کوتاه نگاهي خواهيم داشت به کتابي که درصدد معرفي آن هستيم. اين کتاب با عنوان «مشاهير مدفون در حرم رضوي» در 5 جلد تدوين شده است. اين مجموعه زير نظر جناب آقاي غلامرضا جلالي، مدير گروه تراجم و انساب بنياد پژوهش‏هاي اسلامي آستان قدس رضوي و با همياري محققان و پژوهشگران ارجمند آن مرکز، به سامان رسيده است. در اين گروه دو پروژه ديگر با عنوان «مشاهير مدفون در مشهد و حومه» و نيز «مزارات شهرستان مشهد» تهيه و تقديم علاقه‏مندان شده است. در جلد اوّل اين مجموعه، مقدمه کوتاهي با عنوان «درآمد» از رياست محترم بنياد پژوهش‏هاي آستان قدس رضوي، به چاپ رسيده و در جلد دوم و پنجم نيز يادداشتي در دو صفحه از جناب آقاي غلامرضا جلالي مديرگروه تراجم و انساب که مديريت پروژه را نيز به عهده دارند، به چاپ رسيده است. در مقدمه کوتاه رياست بنياد پژوهش‏ها، حجت الاسلام والمسلمين آقاي علي اکبر الهي خراساني، به خاکسپاري مردگان، نگاهي تاريخي انداخته شده و به ارزش معنوي آن توجّه گرديده است، که از دفن هابيل به دست قابيل و تا عصر کنوني، در جوامع مختلف بشري، توجّه و احترام به اين امر بوده است. سپس نگاهي به ابواب فقهي اين موضوع در فقه اسلامي انداخته‏اند و به ابواب مختلف و فراوان آن اشاره نموده و آن را نشان از اهميت موضوع گرفته‏اند. احترام به قبور مسلمانان، شهيدان، اولياء و بزرگان جنبه ديگري است که در اين مقدمه به آن اشاره شده، و توجّه مسلمانان به حضور بر سر قبور، به پيروي از پيامبر اکرم (ص) و سفارش آن حضرت نکته ديگري است که نويسنده ارجمند به آن پرداخته است. از آنجا که زيارت قبور سنت اسلامي بوده، مزارات و مشاهد مشرفه، از احترام خاصّي برخوردار گرديده. بدينسان توجّه مسلمانان به اينکه در کجا و کدام محل مدفون شوند بيشتر شده، تا آنجا که در وصيت نامه‏هاي بسياري از بزرگان و افراد به آن پرداخته شده. از اين رو کتاب حاضر که با عنوان «مشاهير مدفون در حرم رضوي» مزيّن گرديده، از اهميت خاصّي برخوردار است، زيرا در اين مجموعه از شخصيت‏هاي بزرگي از عالمان، صاحب منصبان، واقفان، رجال سياسي، اجتماعي و شاعران، هنرمندان و... نام برده شده، که در کنار اين بارگاه عظيم آرميده‏اند. جناب آقاي علي اکبر الهي خراساني، نيز در خاتمه مقدمه اين نکته را يادآور شده‏اند که: از آنجا که عالمان و انديشمندان و هنرمندان الگوهاي يک جامعه هستند و بايسته است ياد و آثارشان در ميان مردم زنده بماند تا نسل‏هاي بعد جايگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشي نسپارند، بنياد پژوهش‏هاي آستان قدس رضوي همراه با خدمات ديگر فرهنگي و اسلامي خود چند سال پيش تصميم گرفت مزارات خراسان را که در گوشه و کنار شهرها و روستاهاي دور افتادة اين استان پهناور پراکنده هستند، شناسايي کند و به معرفي آنها بپردازد. چنانکه اشارت رفت جناب آقاي جلالي نيز، دو يادداشت کوتاه در دو جلد جداگانه دارند که به آنها اشاره مي‏کنيم. در يادداشت اوّل در جلد دوم اشاره‏اي به تاريخ شروع اين کار بزرگ دارند که از سال 1380 شمسي آغاز شده و پس از 5 سال به ثمر نشسته است و در طي اين زمان 1200 شخصيت ديني، علمي، سياسي، هنري و... از سده چهارم تا عصر حاضر که در حريم حرم رضوي دفن شده‏اند شناسايي گرديده‏اند، که در پنج جلد با عناوين ذيل تدوين يافته است: جلد اوّل: عالمان ديني جلد دوم: شاعران، هنرمندان و دانشوران جلد سوم: صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي جلد چهارم: رجال سياسي، اجتماعي و نظامي جلد پنجم: اعلام و اسناد و نمايه‏ها ايشان در اين يادداشت پس از معرفي دو پروژه ديگر با عنوان «مشاهير مدفون در شهرستان مشهد» و «مزارات شهرستان مشهد» جهت شناسايي مزار امام زادگان و عارفان و حکيمان و بزرگان سادات به اين نکته مي‏پردازند که در جلد دوم 174 چهره ادبي و هنري و علمي معرفي شده‏اند و از 162 منبع و بسياري اسناد و روزنامه‏ ها و مجلات بهره برده‏اند. و در پايان از همکاران اين مجموعه سپاسگزاري نموده‏اند. در جلد پنجم اين مجموعه نيز به عنوان آخرين جلد، مقدمه دو صفحه‏اي با عنوان «درآمد» نگاشته و يادآور شده‏اند که در اين مجموعه 921 تن از عالمان، شعرا، هنرمندان، صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي، رجال سياسي، اجتماعي و نظامي مدفون در حرم مطهر حضرت رضا(ع)، در هزاره گذشته، معرفي شده‏اند. اتفاقي مبارک، که براي نخستين بار با تلاش بي وقفه ده تن از فرهيختگان بنياد پژوهش‏هاي آستان قدس به سامان رسيده است. اين کار با استخراج نمايه اشخاص، مکانها و پيوست اسناد و تصاوير، پس از 8 سال نهايي و در اختيار علاقمندان گذاشته شده است. جناب آقاي غلامرضا جلالي اين کار را يکي از برکات انقلاب اسلامي و با چشم اميد به امدادهاي الهي و روح پاک و مطهر امام رضا(ع) دانسته‏اند و از همه دست اندرکاران اين فعاليت ارزشمند تقدير نموده‏اند. همينجا يادآور مي‏شوم که جلد پنجم با عنوان «اعلام و اسناد» در 500 صفحه به سامان رسيده و در بردارنده نمايه اشخاص در 120 صفحه، نمايه مکانها در 60 صفحه و نمايه تصاوير در 5 بخش:

الف) صاحب منصبان؛

ب) دولتمردان ؛

ج) عالمان ديني؛

د) دانشوران و

ه) هنرمندان است.

و نمايه اسناد در 11 بخش:

الف) اجازه نامه‏ها؛

ب) اسناد علمي و فرهنگي؛

ج) تقديرنامه‏ها؛

د) اسناد سيادت و شجره نامه؛

هـ) اسناد دفن؛،

و) فتاوي؛

ز) اسناد موقوفات؛

ح) اعلاميه‏ها، گزارش‏ها و تلگراف‏هاي سياسي؛

ت) احکام، فرامين و مکاتبات؛

ي) اسناد مالي و

ک) دست نوشته‏ها، مي‏باشد. بخش تصاوير، اسناد، دست نوشته‏ها، وقف نامه ‏ها، اعلاميه و تلگراف‏هاي سياسي و... به لحاظ دسترسي بنياد پژوهش‏ها به منابع ارزشمند و فاخر، از بخش‏هاي ديدني و قابل بهره مندي فراواني است، زيرا برخي از عکسها و اسناد و وقف نامه‏ ها منحصر به فرد است و قابل دسترسي براي همگان نبوده و نيست و به جهت تاريخي بسيار سودمند مي‏باشد. نگاهي به اين اسناد و مدارک و تصاوير وقف نامه نشان دهنده تاريخ ارزشمند ديني و انقلابي ماست که از ابعاد مختلف قابل دقت و تأمل است، زيرا در برخي از آنها اطلاعات تاريخي ودر برخي جنبة ديني ودر برخي نمادهاي ظهور و بروز انقلاب اسلامي به خوبي مشهود است و نشان از توجه و حضور جدي شخصيت‌هاي مختلف در زمينه‌هاي گوناگون دارد. متأسفانه در اين جلد ارزشمند و تاريخي، نه در ابتدا و نه در انتهاي کتاب، هيچ گونه فهرستي حتي از سرفصلهاي ارائه شده در متن، براي دسترسي آسان و پي بردن به محتواي ارزشمند کتاب وجود ندارد. و صفحات هر کدام از عناوين مشخص نشده است، که نکته تعجب برانگيز از مرکزي عظيم و با تجربه است. اميد است در چاپ‏هاي بعدي اين نقص برطرف گردد.

مشاهير مدفون در حرم رضوي جلد سوم، صاحب منصبان و واقفان

اين جلد در 304 صفحه سامان يافته و ابتدا فهرست مطالب در 10 صفحه، که شامل عناوين اشخاص، به ترتيب حروف الفبا، چنانکه در کتاب آمده است، مي‏باشد. فهرست منابع شامل: کتاب‏ها، اسناد، مصاحبه‏ها، مجلات و روزنامه‏ها نيز در آخر کتاب، در 14 صفحه آمده است. با نگاهي گذرا به چند نکته اشاره مي‏کنم:

اوّل: بسياري از معرفي‏ها همراه با عکسي از شخص مورد معرفي آمده و در ابتداي هر کدام به نام و نام خانوادگي و نام پدر اشاره شده است. ترتيب کتاب نيز از روي نام خانوادگي به صورت الفبايي تدوين يافته است.

دوم: بيشترين معرفي‏ها از چند صفحه انگشت شمار تجاوز نمي‏کند و دورنمايي کلّي از زندگي و خصوصيات فردي و اجتماعي شخص مورد معرفي، به انسان مي‏دهد.

سوم: در پايان هر معرفي، منابع استفاده شده به صورت کامل و نام نويسنده نيز آمده است.

چهارم: در مجموع 128 نفر در اين کتاب معرفي شده‏اند و در ابتداي هر معرفي بالاي عکس شخص شماره، نام خانوادگي ـ نام و تاريخ تولد و وفات نامبرده نيز آمده است.

پنجم: در صورت لزوم موارد ارجاعي به اشخاص ديگر و يا جلدهاي ديگر ارجاع شده و با فلش مشخص گرديده است.

ششم: عناوين فراواني در اين کتاب به چشم مي‏خورد که در گذشته براي صاحب منصبان آستان حضرت رضا(ع) بوده و در عصر حاضر برخي از آنها منسوخ شده و يا بسيار کمرنگ شده‏اند و يا احتمالاً تغيير يافته‏اند. در اينجا براي آشنايي و اطلاع بيشتر خوانندگان مشتاق، برخي از عناويني را که در اين کتاب به مناسبت از آنها نام برده شده، يادآور مي‏شوم: خادمي ضريح، نايب التوليه، رئيس تشريفات، توليت آستان قدس، متولي آستان قدس، وزير اوّل آستان قدس، تذهيب کار و جلدساز، معمار آستانه، کتابدار آستانه، مقام استيفاي موقوفات ايران، متولي موقوفات، سرکشيک، نقابت اصناف، وکالت سرکار آستانه، دربان باشي کل، طغرنويس، نقاش گل و بوته، مشرفي، نويسندگي، کشيک نويسي، ناظر کل، رئيس دفترخانه مقدسه، سروري سادات عظام و توليت، خطاط و منشي، نويسنده قباله جات شرعيه، ناظر، ناظم ضريح مطهر، تحويلداري آستان قدس، نظارت، مشرفي کارخانجات خدام و زوار، فراش، خادم، حسابدان، مشرف روشنايي حرم، بازرس آستانه، صاحب نسق آستانه، خادم باشي، مهرداري، مستوفي کل آستان و... . از آنجا که جلد سوم اين مجموعه به صاحب منصبان و واقفان، توأمان پرداخته شده و در بسياري از موارد قابل تفکيک نبوده‏اند و اکثر صاحبان منصبان خود از واقفان بنام و مشهور بوده‏اند، لذا براي معرفي افراد صاحب نام و داراي موقوفات فراوان و يا موقوفات خاص، مجبور به گزينش و معرفي برخي از آنان هستيم.

واقفان مشهور و بنام

>1. آقاي علي اکبر بجستاني مقدم

>2. سيد جلال الدين تهراني

>3. ابوطالب رضوي

>4. فخر الدين شادمان

>5. فتحعلي خان صاحب ديوان

>6. محمدتقي ميرزا قاجار

>7. مهدي قلي ميرزا قاجار

>8. اللّه‏ وردي خان گرجي

>9. عبدالحسين معاون

>10. حسين آقا ملک

>11. عبدالحميد مولوي

>12. مهدي قلي بيگ ميرآخورباشي

>خاتمه 1. آقاي علي اکبر بجستاني مقدم واقف برجسته و خادم نيکوکار آستان قدس، اولين موقوفه وي يک باب دبيرستان به نام قطب الدين حيدر در شهرستان تربت حيدريه است. وي 72 مدرسه به نام 72 تن از شهداي کربلا در مناطق مختلف تهران و ساير شهرستانها وقف کرده است. علاوه بر آن، ساخت مجتمع فرهنگي آموزشي در شهر بجستان، خوابگاه دانشجويي براي دانشجويان دانشگاه صنعتي شريف، راه سازي و پل سازي در سراسر کشور و... از فعاليت‏هاي عام المنفعه و خداپسندانه و از موقوفات اين مرد شريف مي‏باشد. وي در سال 1366 کارخانجات شرکت بناي سبک (هبلکس) و تعدادي ديگر از بناهاي خود را در تهران و شهرهاي شمال وقف آستان قدس رضوي نمود تا از درآمد آنها جهت ترويج امور فرهنگي استفاده شود. 2. سيد جلال الدين تهراني استاندار خراسان و نايب توليت آستان قدس رضوي، سناتور، منجم، نويسنده، استاد دانشگاه، وزير پست و تلگراف، وزير دربار و رئيس شوراي سلطنتي. وي علاقه شديدي به علوم نجوم و رياضيات داشت تا آنجا که معروف به «سيد جلال الدين منجم» شده بود و در منزلش رصدخانه‏اي داير کرده بود. از ايشان تحقيقات نجومي ارزشمندي منتشر شده است. از جمله: تصحيح و تحقيق چهار مقاله عروضي سمرقندي، تأليف کتاب تاريخ علم نجوم در اسلام و صور فلکي و تاريخ معرفت ملل قديمه، ترجمه کتاب هيأت فلاماريون و... تهراني علاوه بر فعاليت‏هاي علمي و تحقيقاتي که مورد علاقه وي بود، فعاليت‏هاي اجتماعي ماندگاري نيز از خود بجاي نهاده است از جمله: تأسيس بناي بيمارستان امام رضا(عليه السلام)، توسعه باغ ملک آباد، پوشش کاشي‏هاي هفت رنگ داخل ايوان سر در حرم امام رضا(عليه السلام) و... سيد جلال الدين تهراني، به عتيقه جات و کتب خطي علاقه داشت و آنها را جمع آوري مي‌کرد، از اين رو منزل مسکوني و تمام اثاث و عتيقه جات و از جمله کتابخانه شخصي اش را با 383 نسخه خطي و 3450 نسخه چاپي وقف آستان قدس رضوي کرد. دستگاه‏هاي نجومي و اخترشناسي خودش را نيز وقف دانشگاه تهران نمود. 3. ابوطالب رضوي سادات رضوي خاندان بزرگي هستند که همه آنان از صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوي به شمار مي‏آيند. گستره وجودي اين خاندان از حدود سال‏هاي 920 ق آغاز مي‏شود و تاکنون ادامه دارد. آقاي ابوطالب رضوي، واقف اوليه موقوفات سادات رضوي مشهد است. وي متولي حرم مطهر و از بزرگان علما و سادات و نقبا به شمار مي‏آيد. نسب آنان به امام جواد(عليه السلام) از طريق عبد اللّه‏ احمد نقيب مي‏رسد. وي املاکش را بر اولاد ذکور خويش وقف نموده و در کتاب «سيماي وقف در خراسان» از او به عنوان واقف اوليه سادات رضوي نام برده شده است. جناب ميرزا محمدعلي رضوي از اين خاندان بزرگ است، که منصب وزارت اوّل آستان قدس همراه با صدارت ايالت خراسان را از سال 1314 ق به عهده داشت. همچنين نقابت سلسله رضوي و توليت موقوفات اجدادي را انجام مي‏داد و کليه معاملات و محاسبات و حوالجات آستان قدس با نظارت و امضاي وي صورت مي‏گرفت. ايشان کتابخانه شخصي خودش را وقف کتابخانه حرم مطهر رضوي کرد. از ديگر کارهاي خير او، تأمين هزينه مالي تعمير حرم مطهر بعد از حمله روس‏ها و تعمير و آيينه کاري دار الضيافه، وقف سه روستاي نهرآباد، عباس آباد و پري آباد به مسجد گوهرشاد و احداث قناتي که آب آن با لوله کشي به مسجد گوهرشاد منتقل مي‏شد، پرداخت قرض‏هاي آستان قدس از اموال شخصي و تعمير بقعه موسي مبرقع، (جد سادات رضوي در قم) و ايجاد صحن براي آن از ديگر فعاليت‏هاي خيرخواهانه ايشان است. 4. فخر الدين شادمان استاد دانشگاه، نويسنده و مترجم توانا، نايب التوليه آستان قدس رضوي و استاندار خراسان در 1334 تا 1338. علاوه بر آن عضو فرهنگستان ايران و عضو شوراي عالي فرهنگ، عضو هيأت امناي کتابخانه سلطنتي و انجمن ايراني فلسفه و علوم انساني و نيز مدرس فارسي، فرانسه، انگليسي و تاريخ در مدارس مختلف بود. شادمان پس از استعفا از نيابت توليت آستان قدس از سياست دوري گزيد و براي مطالعات علمي يکسال به دانشگاه هاروارد رفت و پس از بازگشت به عنوان شخصيت ادبي و اهل علم و ادب در مقام استادي به تدريس در دانشگاه تهران پرداخت. وي شخصيتي معنوي و روحاني داشت، چنانکه در مقدمه کتاب «راهنماي آستان قدس» نوشتة جناب آقاي مؤتمن درباره آستان قدس رضوي، نوشته است: خوشا حالت خوب آشنايي با عالم حقايق و معاني با عالمي منور به فروغ اميد پرور ايمان و مزيّن به جلوه‏هاي روح نواز عرفان، منزه از آنچه بد است و زشت و ناپاک. مشمول عنايت خداست آن که با آستان قدس آشناست. آشنايي، مقدمه شناختن است. و هر کس بشناسد اين دستگاه مکرم معظم را، اين بارگاه جلال و کبريا را، عالمي مشاهده خواهد کرد سراسر لطف و صفا و روشنايي... . دولت پاينده، دولت آستان قدس است که قرنها در مقابل حوادث گوناگون همچنان محکم بنياد و فيض بخش برقرار مانده است... برکت و سعادت نصيب اين گوشه از روي زمين است که حرم شريفش، مقصد صاحبدلان و پناهگاه حاجتمندان، زيارتگاهي که بَدان و گناهکاران هم پشيمان و عذرخواه و آمرزش طلب به آن روي مي‏آورند. ايشان خدمات فراواني به آستان قدس رضوي کرده است از جمله: احداث دار السرور، تزيين دارالسلام، آيينه کاري دارالسيادة، ساخت ضريح طلا و نقره، پرداخت دو ميليون تومان بدهي آستان قدس، خريد املاکي براي آستانه نزديک شهر فريمان... وي علاوه بر اينها توجه خاصي به خدّام داشت، و نيز هر شب بيش از دو ساعت در حرم مطهر و رواق‏ها گردش مي‏کرد و زوّار مستمند را در مهمانسرا اطعام مي‏کرد و خرج مراجعت به وطن آنها را نيز تأمين مي‏نمود. از وي آثار خوبي بر جاي مانده از جمله: در راه هند، روابط ايران و هند، تسخير تمدن فرنگي، تاريکي و روشنايي، حکايتي و اشارتي و... . او معتقد بود که بايد در برابر تمدن‏هاي غربي سدي ساخت تا بتوان از آب آن سد به اندازه مورد نياز استفاده نيکو کرد و اين کار با مطالعه کافي، شدني است. اگر اين کار نشود، تمدن غرب مانند سيلابي وحشتناک ما را غرق خواهد کرد. 5. فتحعلي خان صاحب ديوان وي از رجال سياسي مشهور عصر قاجار و متولي آستان قدس بود. صاحب ديوان از صاحب منصبان بزرگ آن دوره به شمار مي‏آيد و فعاليت عمراني بسياري را در استان‏هاي مختلف انجام داده است. از ايشان موقوفه‏هاي مهمّي براي آستان قدس رضوي باقي مانده که اين همه در کنار فعاليت‏هاي مؤثر و ارزشمند او در دوران تولي آستان قدس است. از جمله موقوفات وي: يک باب تيمچه، دوازده دربند دکان در حاشيه خيابان چهارباغ مشهد، يک ثلث از يک کاروانسرا، سه ربع از مزرعه انابد، از روستاهاي کاشمر و جزو شهرستان بردسکن. اين موقوفات بر اساس وقفنامه صاحب ديوان، به 781 سهم تقسيم و به مصارف مختلف آستان قدس از جمله: روشنايي ضريح، جشن و اطعام در روز سوم شعبان، روضه خواني دهه محرم، حق الارض تيمچه و دکاکين، حق النظاره و... مي‏رسد. 6. محمدتقي ميرزا قاجار استاندار و متولي آستان قدس سال 1293، وي در سال 1301 تعدادي کتاب را وقف کتابخانه آستان قدس نمود. درآمد قنات رکينه (که از هزينه خود احداث کرده بود) را براي روشنايي دو عدد چهل چراغ که خود در حرم آويخته بود، وقف کرد. وي نيز کاروانسرايي را در فاصله 48 کيلومتري قوچان با هزينه شخصي خود از نو ساخت. از ديگر موقوفات وي، شش دانگ تيمچه بلور فروشان مي‏باشد. 7. مهدي قلي ميرزا قاجار متولي باشي آستان قدس و واقف اموال غير منقول براي طلاب علوم ديني. مهدي قلي ميرزا در رجب سال 1321 مغازه‏هايي را در يکي از راهروهاي صحن عتيق ساخته و اعيان آن را وقف بر لباس زوار و طلاب علوم ديني قرار داد. همچنين در ربيع الاول 1322، اعيان بازارچه شماع خانه را، به خرج خود ساخت و وقف بر حق التوليه و تعزيه و روشنايي شب وفات صديقه طاهره(س) و تعزيه روشنايي شب وفات حضرت رضا(ع) کرد و مازاد آن به اعراب نجفي و بحريني اختصاص داده شد. 8. اللّه‏ وردي خان گرجي سپهسالار ايران و حاکم فارس در عهد شاه عباس اوّل صفوي و از واقفان املاک به حرم مطهر رضوي است. وي از ارامنه گرجستان بود که در جواني چند بار به عنوان برده فروخته شده بود و در زمره غلامان شاه طهماسب درآمد و به اسلام گرويد. از آنجا که فردي جسور، صاحب نظر و فداکار بود به مقام خاني رسيد و فرماندهي غلامان خاصه شاه را از آن خود کرد. اللّه‏ وردي خان در نبردهاي مختلفي شرکت کرد و از خود رشادت‏هاي فراواني را نشان داد. اللّه‏ وردي خان اقدامات ارزشمندي در جهات مختلف انجام داد. «سيلوا فيگوئروا» در راه عبور از شيراز به توصيف فعاليت‏هاي وي پرداخته و به هنگام ياد کرد از پلها، کاروانسراها و کاخ‏هاي با شکوه مي‏نويسد: باني اين پلها اللّه‏ وردي خان است، چنانکه هرچيز خوب و عظيم ديگر که در سراسر ايالت فارس ايجاد گرديده است مرهون خدمات اين مرد بزرگ است. مهمترين موقوفات اللّه‏ وردي خان عبارتند از:

الف) وقف موقوفاتي در سال 996 شامل يک کاروانسرا و چند مغازه و يک رشته قنات، مزرعه نمدان تبادکان، سه زوج از ده زوج مزرعه رفيقان ارداک مشهد و نصف مزرعه شوراب گوارشک بر فقراي مجاورين مشهد و زوار حرم مطهر رضوي.

ب) بازار لار، که در آن روزگار از زيباترين و فاخرترين بناهاي قاره آسيا بوده است.

ج) گنبد اللّه‏ وردي خان، داراي بناي هشت ضلعي، مرتفع و استوار و داراي زيباترين نمونه‏هاي کاشيکاري دوره صفويه، در ضلع شمال شرقي حرم مطهر امام رضا(عليه السلام).

د) پل اللّه‏ وردي خان (سي و سه پل)، از زيباترين بناهاي تاريخي جهان و داراي 33 چشمه طاق.

هـ) مدرسه خان، از ديگر اقدامات اللّه‏ وردي خان ساخت اين مدرسه در شيراز است، که ملاصدرا پس از دوران طولاني انزوا به شيراز رفت و در آنجا به تدريس پرداخت. 9. عبدالحسين معاون شغل اصلي وي کشاورزي بود، به همين مناسبت اداره املاک کشاورزي آستان قدس را به عهده گرفت. وي در پي بيماري سخت به سوئيس رفت و نذر کرد اگر بهبود يابد يک ساعت بزرگ براي حرم مطهر امام رضا(عليه السلام) بخرد. پس از معالجه به نذر خود وفا کرد و ساعت بزرگي را که نام خودش روي آن توسط کارخانه حک شده و وزن آن 5 تن بود، به قيمت 84 هزار تومان خريداري و آن را وقف آستان قدس کرد. اين ساعت چهاروجهي که از فاصله دور عقربه هاي آن ديده مي شد بالاي ايوان سردر صحن عتيق نصب شد. از ديگر موقوفات وي، وقف خانه شخصي خود براي مدرسه در خواف بود. وي به دليل ارتباطي که با سيد حسن مدرس(ره) داشت، محل سکونت وي را وقف مدرسه کرد و نام آن را دبيرستان مدرس گذاشت و مانع از اين شد که مدرس در خواف به شهادت برسد و زمينه انتقال وي را به کاشمر فراهم کرد. 10. حسين آقا ملک وي از بزرگترين واقفان آستان قدس رضوي است. سالها اجاره دار املاک و مستغلات آستان قدس رضوي بود و در استان خراسان موقعيت استثنايي داشت. حاج حسين ملک مردي دانشمند، باذوق، فرهنگ دوست و سخيّ بود و به مشاغل سياسي دلبستگي نداشت. ايشان به خاطر علاقه شديد به اشياي عتيقه، گنجينه ارزشمندي از اشياي عتيقه، مسکوکات زرّين و سيمين متعلق به قبل و بعد از اسلام و نيز تمبرهاي نادر جهان، فرش‏ها و تابلوهايي از کمال الملک و نقاشان معروف جهان فراهم آورده بود. در کنار اينها نيز يکي از بزرگترين و بهترين کتابخانه‏ هاي خطي کشور را طي هفتاد سال کوشش، گردآوري کرده بود. اين کتابخانه داراي 6537 جلد کتاب و قرآن خطي ارزشمند و ده‏ها هزار کتاب چاپي بود. کتابخانه و موزه ملک ابتدا در مشهد، سپس به منزل شخصي وي به تهران منتقل شد. ملک، دو بيمارستان در تربت جام و چناران براي استفاده عموم ساخت و مقبره سلطان محمد عابد را در کاخک تعمير کرد. باغ وکيل آباد مشهد را که حدود دو ميليون متر مساحت داشت،‌ به مردم مشهد پيشکش کرد تا به عنوان تفرج گاه از آن استفاده شود. رضاشاه قصد داشت املاک مشهد را از او بگيرد، لکن حسين ملک پيش از آن، در روز ششم آبان سال 1316 همه املاک و دهات متعدد خود را در تهران و خراسان که بالغ بر 61 روستا و مزرعه و مستغلات بود و همچنين موزه و کتابخانه‏اش را وقف آستان قدس رضوي کرد، و تا زمان حياتش خود متولي موقوفاتش بود. پس از درگذشت وي، همه اموالش طبق وقفنامه وي در اختيار آستان قدس رضوي قرار گرفت. 11. عبدالحميد مولوي رئيس اداره املاک و مستغلات آستان قدس رضوي، مأمور انتظامات مسجد گوهرشاد و رئيس کتابخانه ملک بود. وي در سال 1331 رياست کتابخانه ملي ملک در تهران را عهده‏دار شد و از کارشناسان برجسته و بصير و با اطلاع آستان قدس رضوي بود و براي سرکشي از املاک آستان قدس مسافرت‏هاي فراواني کرد و سندهاي وقفي را مورد مطالعه قرار داد. به کوشش وي چندين مدرسه، بازار، کاروانسرا و... که در اسناد وقفنامه‏ها بود شناسايي گرديد. حفر يا نوسازي حدود 406 رشته قنات بود از ديگر فعاليت‏هاي او به شمار مي‏آيد. وي تنظيم، انشاء و تعيين سهام برخي وقفنامه‏ها را انجام داد. از مولوي آثار و تأليفات ارزشمندي به جاي مانده، که مهمترين آنها: فهرست موقوفات آستان قدس رضوي است. اين کتاب در موضوع خود جامع‏ترين و مفصل‏ترين کتاب است. در اين کتاب 1076 رقبه املاک وقفي آستان قدس توضيح داده شده است. اين کتاب به چاپ نرسيده ولکن پيش نويس آن در کتابخانه مرکزي آستان قدس رضوي موجود است. از وي کتب و مقالات ديگري نيز در موضوع وقف، آستان قدس و تاريخ به چاپ رسيده است. 12. مهدي قلي بيگ ميرآخورباشي وي از رجال سياسي عصر صفوي و از واقفان آستان قدس رضوي است. بر اساس وقفنامه‏اي که در سال 1027 نوشته شده (سال فوت مهدي قلي بيگ) موقوفاتي از وي به يادگار مانده، که نشان از ميزان دارايي او از يک سو و توجه به امور خيريه و عمراني، از سوي ديگر دارد. از جمله موقوفات وي: يک باب حمام واقع در بين بازار بزرگ و بازارسرشور، معروف به حمام شاه، به انضمام دکان‏هاي متصل به آن که پس از کسر خمس حق التوليه، درآمد آن به مصرف ادويه و اشربه شربت خانه حرم مطهر اختصاص يافته است. يک رشته قنات معروف به قنات مسجد که با عبور از مسجد گوهرشاد به زمين‏هاي زراعي مشهد برود و درآمد آن به مصرف شربت خانه برسد. ششدانگ مزرعه گازرگاه، واقع در تبادکان جهت نگهداري قنات. ششدانگ پس پشته واقع در بلوک زاب، که درآمد آن براي لايروبي نهر خيابان آستان قدس. يک باغ در کرج ساوجبلاغ و درآمد آن براي نگهداري پل رودخانه کرج اختصاص يافته است. در اين کتاب علاوه بر آنچه ياد شد (که از واقفان و صاحب منصبان بزرگ بودند)، از واقفان ديگري نيز نام برده شده که به صورت گذرا از آنها ياد مي‏کنيم.

1. سيد حسين عرب، که نايب التوليه آستان قدس رضوي بود و از مهمترين کارهاي وي پس از مرگ همسرش عزت ملک خانم و بنا به وصيت او، کتابها و ديگر اشياء متعلق به همسرش از قبيل مسکوکات را وقف حرم کرد.

2. ميرزا موسي فراهاني، از دولتمردان عصر فتحعلي شاه و محمدشاه قاجار و از متوليان برجسته آستان قدس رضوي، از مهمترين اقدامات وي علاوه بر احياي موقوفات حرم مطهر مي‏توان به مواردي اشاره کرد، از جمله: تأسيس دار الشفاء براي زائران و مجاوران، ايجاد مهمانسرا و آشپزخانه، احياي سقاخانه طلاي صحن کهنه، تأسيس مکتب خانه براي اطفال بي بضاعت و يتيم سادات علوي، تعميرات اساسي بقعه مطهر و گلدسته ‏ها و... و نيز وقف منزل مسکوني خود در مشهد براي مصارف مقبره خود و وقف املاک و مستغلاتي در تبريز براي آستان قدس رضوي. 3. ميرزا محمدخان قاجار، از سرداران نظامي و کشوري عصر محمدشاه و ناصر الدين شاه قاجار، که مقبرة او موقوفاتي براي روشنايي و قرائت قرآن داشته است. 4. محمد حسين قره باغي، از واقفان آستان قدس، که يک باب کاروانسرا و دو باب دکان واقع در بازار بزرگ را وقف آستان قدس رضوي کرده است. 5.ميرزا مهدي لشکرنويس نوايي، از رجال معروف ايران در اوايل دوره ناصر الدين شاه و از واقفان املاک به آستان قدس به حساب مي‏آيد. وي نصف از يک باب تيمچه واقع در بازار سرشور مشهد را وقف آستان قدس کرد و موارد مصرف آن را پس از برداشت حق التوليه جهت حافظ، شمع، چراغ، روزه، نماز، روضه خواني، حقوق کفشبانان آستان قدس قرار داد. و نيز دو باب دکان و يک خبازخانه را براي مقبره و روضه خواني و حقوق کفشبانان کفشداري آستان قدس در صحن عتيق وقف کرد. 6.حسين خان مشير الدوله قزويني، متولي آستان قدس رضوي و از صاحب منصبان مشهور و ملقب به سپهسالار بود. وي در سال 1297 ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار را به پايان رساند. مشير الدوله، روحيه اصلاح‏طلبي داشت و مردي دلير و بي باک و فعال بود و در سياست فردي آگاه بود. از فعاليت هاي وي تأسيس ضرابخانه به سبک جديد، آوردن نخستين آسياي بخار، ايجاد کارخانه چدن ريزي، احداث کارخانه چراغ گاز تهران، ساختن مدرسه و مسجد در تهران و اولين کتابخانه به سبک جديد در ايران بود. وقف اموال فراواني براي توسعه کتابخانه، ايجاد مطبوعات در شهرهاي مهم، را نيز مي‏توان نام برد. 7.محمدحسن ميرزا منتصر الملک، از ملاکين بزرگ و برجسته شهر مشهد که کاروانسراي جديد البنايي را در کوچه عباسقلي خان وقف بر آستان قدس رضوي کرد و مقرر داشت عوايد آن موقوفه صرف روضه خواني در مسجد گوهرشاد، حقوق طلاب مدرسه عباسقلي خان، زوّار فقير، حقوق حفّاظ مقبره واقف و پدرش، روشنايي و تعميرات جزئي مسجد واقف در محله پاچنار شود. وي املاکي در کاشمر داشت که به همسرش (رابعه خانم) واگذار کرد تا از درآمد آن بيمارستاني در مشهد تأسيس کند و همسرش با فروش قسمتي از آنها، زميني را در خيابان جنت خريد و بيمارستان منتصريه را بنا نمود. رابعه خانم اين بيمارستان را با شش دانگ از مزرعه جعفرآباد کاشمر و مزرعه همت آباد تربت حيدريه وقف بر آستان قدس رضوي کرد.

خاتمه

در پايان معرفي اين کتاب نکاتي قابل يادآوري است، که با نگاهي به کل کتاب به آنها دست خواهيم يافت از جمله: مباحث و مناظراتي که در زمان نادرشاه مي‏شده است؛ سفرهاي شخصيت‏هاي مختلف به اروپا، جهت فراگيري مشاغل مختلف؛ دريافت القاب و نشان‏هاي مختلف و به مناسبت‏هاي گوناگون از شاهان (که خود قصه‏اي دراز دارد)، تأليفات ارزشمند و قابل تأمل برخي از افراد؛ نقش زنان در داخل خانه‏ها و بيرون از آن و نيز در امور خير و موقوفات. نکته ديگر، دوران‏هاي تاريخي و پرفراز و نشيبي است که بر صحن و سراي و حرم مطهر علي بن موسي الرضا(عليه السلام) گذشته، شخصيت‏هاي مختلفي که بر آن حاکم شده‏ و نقش‏هاي مثبت و منفي فراواني که از خود به جاي گذاشته‏اند. ياد کرد افراد خيرخواه و سازنده و صاحب نفوذ و صاحب فکر و انديشه از ديگر مواردي است که در اين کتاب از آنها نام برده شده و شايسته تحقيق و بررسي است. نگاه تاريخي به اين موضوع نشانگر اهتمام شايسته و بايسته افراد مختلف در قرون متمادي و توجه به بارگاه عظيم حضرت رضا (عليه السلام) و نيز زوّار و مجاوران اين بارگاه ملکوتي است، که در همه اعصار مورد توجه بوده و همگان اهتمام خاصي به حفظ و نگهداري آن به بهترين نحو داشته‏ و از هيچ کوششي براي حفظ اين ميراث ماندگار دريغ نکرده‏اند. سعيشان مشکور و روحشان شاد.