برآستان جانان

حسن پویا

چکیده

نگاهی تاریخی و موشکافانه به واقفان به ویژه واقفان حرم رضوی، از مواردی است که به صورت تخصصی، کمتر به آن پرداخته شده است.

کتاب «مشاهیر مدفون در حرم رضوی»

که در 5 جلد تدوین شده و در جلد سوم با زیر عنوان «صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوی»، تنها به واقفان و صاحب منصبان مدفون در بارگاه رضوی پرداخته است. کاری است، در جای خود منحصر به فرد و مستند و قابل استفاده.

این مقاله به جهت پرداختن به موضوع وقف، به معرفی جلد سوم این مجموعه پرداخته و آن را با مقدمه ‏ای تاریخی درباره وقف آغاز و با گزارشی از واقفان مشهور و غیر مشهور آستان قدس رضوی به پایان برده ‏ایم.

در این بین به مناسبت، به مناصب برخی افراد و خصوصیات آنان نیز اشاره‏ای گذرا شده است، که در بعضی موارد از جنبه تاریخی و شخصیت ‏شناسی قابل بهره مندی است.

کلید واژه ‏ها

وقف، واقفان، موقوفات، آستان قدس رضوی، شخصیت ‏ها، مشاهیر و صاحب منصبان

مقدمه

یکی از جمله مباحث و مسائلی که از دیرباز مورد توجّه مسلمانان بوده، مسأله وقف می‏ باشد. عالمان دینی و بزرگان اندیشه و قلم و صاحبان مال و ثروت، هر کدام به نوعی و به تناسب رشته و اندیشه خود، به این مهم توجّه کرده‏ اند.

مباحث فقهی و اندیشه‏ای وقف در میان عالمان و اهل اندیشه مطرح بوده و در کتب فقهی و سایر کتاب ‏ها بدان پرداخته ‏اند و آن را از زوایای مختلف مورد بررسی و کنکاش قرار داده ‏اند. فقیهان، کتابی را در مباحث فقهی گشوده و آن را «کتاب الوقف» نام نهاده و پیرامون این مسأله مباحث فقهی را مطرح کرده‏ اند. مباحث اجتماعی وقف و واقفان و تأثیرات فراوان آن در جامعه توسط برخی دیگر از دانشمندان عرصه مباحث اجتماعی مورد توجّه قرار گرفته و بحث شده است.

برخی مورخان نیز با نگاهی تاریخی و تأثیرات آن در تاریخ مردمان، بدان پرداخته و این مسأله را به بررسی نشسته ‏اند. البتّه این مسأله اختصاص به مسلمانان ندارد بلکه در میان امت‏ های مختلف با نام ‏های گوناگون مطرح بوده و هست و همه مردم در سرزمین ‏های مختلف به این نکته توجّه داشته و فعالیت ‏های عام المنفعه ‏ای را به انجام می ‏رسانده ‏اند و اکنون نیز این مسأله مورد توجّه ملل مختلف می ‏باشد و در این مسیر طرح ‏های عظیمی برای منافع ملت‏ ها توسط افراد خیر و مردم دوست، با نام‏ های مختلف به انجام می ‏رسد. از جمله می‏ توان مؤسسات خیریه فراوانی را نام برد که اکنون در سرتاسر جهان برای گروه ‏ها و افراد مختلف در سنین گوناگون، فعالیت‏ های عامّ انجام می ‏دهند که با عناوین گوناگون، به مسأله وقف برمی ‏گردد.

این مسأله، اختصاص به ظهور اسلام و مسلمانان نیز ندارد، بلکه قبل از اسلام نیز مطرح بوده و با ظهور مکتب اسلام، عمومیت بیشتری یافته و در عصر پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) رشد قابل توجّه از خود نشان داده و سهم بزرگی در میان امّت اسلامی یافته است، به ویژه آنکه این عمل به عنوان، فعالیتی عبادی و با قصد تقرب انجام می ‏گرفته است.

اکنون اشاره‏ای گذرا بر این مسأله در طول تاریخ خواهیم داشت.

کتاب مشاهیر مدفون در حرم رضوی

بعد از این مقدمه کوتاه نگاهی خواهیم داشت به کتابی که درصدد معرفی آن هستیم. این کتاب با عنوان «مشاهیر مدفون در حرم رضوی» در 5 جلد تدوین شده است.

این مجموعه زیر نظر جناب آقای غلامرضا جلالی، مدیر گروه تراجم و انساب بنیاد پژوهش ‏های اسلامی آستان قدس رضوی و با همیاری محققان و پژوهشگران ارجمند آن مرکز، به سامان رسیده است. در این گروه دو پروژه دیگر با عنوان «مشاهیر مدفون در مشهد و حومه» و نیز «مزارات شهرستان مشهد» تهیه و تقدیم علاقه‏ مندان شده است.

در جلد اوّل این مجموعه، مقدمه کوتاهی با عنوان «درآمد» از ریاست محترم بنیاد پژوهش‏ های آستان قدس رضوی، به چاپ رسیده و در جلد دوم و پنجم نیز یادداشتی در دو صفحه از جناب آقای غلامرضا جلالی مدیرگروه تراجم و انساب که مدیریت پروژه را نیز به عهده دارند، به چاپ رسیده است.

در مقدمه کوتاه ریاست بنیاد پژوهش ‏ها، حجت الاسلام والمسلمین آقای علی اکبر الهی خراسانی، به خاکسپاری مردگان، نگاهی تاریخی انداخته شده و به ارزش معنوی آن توجّه گردیده است، که از دفن هابیل به دست قابیل و تا عصر کنونی، در جوامع مختلف بشری، توجّه و احترام به این امر بوده است. سپس نگاهی به ابواب فقهی این موضوع در فقه اسلامی انداخته‏ اند و به ابواب مختلف و فراوان آن اشاره نموده و آن را نشان از اهمیت موضوع گرفته‏ اند. احترام به قبور مسلمانان، شهیدان، اولیاء و بزرگان جنبه دیگری است که در این مقدمه به آن اشاره شده، و توجّه مسلمانان به حضور بر سر قبور، به پیروی از پیامبر اکرم (ص) و سفارش آن حضرت نکته دیگری است که نویسنده ارجمند به آن پرداخته است.

از آنجا که زیارت قبور سنت اسلامی بوده، مزارات و مشاهد مشرفه، از احترام خاصّی برخوردار گردیده. بدینسان توجّه مسلمانان به اینکه در کجا و کدام محل مدفون شوند بیشتر شده، تا آنجا که در وصیت نامه ‏های بسیاری از بزرگان و افراد به آن پرداخته شده. از این رو کتاب حاضر که با عنوان «مشاهیر مدفون در حرم رضوی» مزین گردیده، از اهمیت خاصّی برخوردار است، زیرا در این مجموعه از شخصیت ‏های بزرگی از عالمان، صاحب منصبان، واقفان، رجال سیاسی، اجتماعی و شاعران، هنرمندان و... نام برده شده، که در کنار این بارگاه عظیم آرمیده ‏اند.

جناب آقای علی اکبر الهی خراسانی، نیز در خاتمه مقدمه این نکته را یادآور شده‏ اند که: از آنجا که عالمان و اندیشمندان و هنرمندان الگوهای یک جامعه هستند و بایسته است یاد و آثارشان در میان مردم زنده بماند تا نسل ‏های بعد جایگاه بلند و خدمات ارزنده آنان را به دست فراموشی نسپارند، بنیاد پژوهش‏ های آستان قدس رضوی همراه با خدمات دیگر فرهنگی و اسلامی خود چند سال پیش تصمیم گرفت مزارات خراسان را که در گوشه و کنار شهرها و روستاهای دور افتادة این استان پهناور پراکنده هستند، شناسایی کند و به معرفی آنها بپردازد. چنانکه اشارت رفت جناب آقای جلالی نیز، دو یادداشت کوتاه در دو جلد جداگانه دارند که به آنها اشاره می ‏کنیم.

در یادداشت اوّل در جلد دوم اشاره‏ای به تاریخ شروع این کار بزرگ دارند که از سال 1380 شمسی آغاز شده و پس از 5 سال به ثمر نشسته است و در طی این زمان 1200 شخصیت دینی، علمی، سیاسی، هنری و... از سده چهارم تا عصر حاضر که در حریم حرم رضوی دفن شده‏ اند شناسایی گردیده‏ اند، که در پنج جلد با عناوین ذیل تدوین یافته است:

جلد اوّل: عالمان دینی

جلد دوم: شاعران، هنرمندان و دانشوران

جلد سوم: صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوی

جلد چهارم: رجال سیاسی، اجتماعی و نظامی

جلد پنجم: اعلام و اسناد و نمایه‏ها

ایشان در این یادداشت پس از معرفی دو پروژه دیگر با عنوان «مشاهیر مدفون در شهرستان مشهد» و «مزارات شهرستان مشهد» جهت شناسایی مزار امام زادگان و عارفان و حکیمان و بزرگان سادات به این نکته می ‏پردازند که در جلد دوم 174 چهره ادبی و هنری و علمی معرفی شده ‏اند و از 162 منبع و بسیاری اسناد و روزنامه‏ ها و مجلات بهره برده‏ اند. و در پایان از همکاران این مجموعه سپاسگزاری نموده ‏اند.

در جلد پنجم این مجموعه نیز به عنوان آخرین جلد، مقدمه دو صفحه ‏ای با عنوان «درآمد» نگاشته و یادآور شده‏ اند که در این مجموعه 921 تن از عالمان، شعرا، هنرمندان، صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوی، رجال سیاسی، اجتماعی و نظامی مدفون در حرم مطهر حضرت رضا(ع)، در هزاره گذشته، معرفی شده ‏اند. اتفاقی مبارک، که برای نخستین بار با تلاش بی وقفه ده تن از فرهیختگان بنیاد پژوهش‏ های آستان قدس به سامان رسیده است. این کار با استخراج نمایه اشخاص، مکان ها و پیوست اسناد و تصاویر، پس از 8 سال نهایی و در اختیار علاقمندان گذاشته شده است. جناب آقای غلامرضا جلالی این کار را یکی از برکات انقلاب اسلامی و با چشم امید به امدادهای الهی و روح پاک و مطهر امام رضا(ع) دانسته ‏اند و از همه دست اندرکاران این فعالیت ارزشمند تقدیر نموده ‏اند. همینجا یادآور می ‏شوم که جلد پنجم با عنوان «اعلام و اسناد» در 500 صفحه به سامان رسیده و در بردارنده نمایه اشخاص در 120 صفحه، نمایه مکان ها در 60 صفحه و نمایه تصاویر در 5 بخش:

الف) صاحب منصبان؛

ب) دولتمردان ؛

ج) عالمان دینی؛

د) دانشوران و

ه) هنرمندان است.

و نمایه اسناد در 11 بخش:

• اجازه نامه ‏ها؛

• اسناد علمی و فرهنگی؛

• تقدیرنامه ‏ها؛

• اسناد سیادت و شجره نامه؛

• اسناد دفن؛،

• فتاوی؛

• اسناد موقوفات؛

• اعلامیه‏ ها، گزارش ها و تلگراف‏ های سیاسی؛

• احکام، فرامین و مکاتبات؛

• اسناد مالی و

• دست نوشته‏ ها

می ‏باشد.

بخش تصاویر، اسناد، دست نوشته ‏ها، وقف نامه ‏ها، اعلامیه و تلگراف ‏های سیاسی و... به لحاظ دسترسی بنیاد پژوهش ‏ها به منابع ارزشمند و فاخر، از بخش‏ های دیدنی و قابل بهره مندی فراوانی است، زیرا برخی از عکس ها و اسناد و وقف نامه‏ ها منحصر به فرد است و قابل دسترسی برای همگان نبوده و نیست و به جهت تاریخی بسیار سودمند می‏ باشد.

نگاهی به این اسناد و مدارک و تصاویر وقف نامه نشان دهنده تاریخ ارزشمند دینی و انقلابی ماست که از ابعاد مختلف قابل دقت و تأمل است، زیرا در برخی از آن ها اطلاعات تاریخی ودر برخی جنبة دینی و در برخی نمادهای ظهور و بروز انقلاب اسلامی به خوبی مشهود است و نشان از توجه و حضور جدی شخصیت‌های مختلف در زمینه‌های گوناگون دارد.

متأسفانه در این جلد ارزشمند و تاریخی، نه در ابتدا و نه در انتهای کتاب، هیچ گونه فهرستی حتی از سرفصل های ارائه شده در متن، برای دسترسی آسان و پی بردن به محتوای ارزشمند کتاب وجود ندارد. و صفحات هر کدام از عناوین مشخص نشده است، که نکته تعجب برانگیز از مرکزی عظیم و با تجربه است. امید است در چاپ ‏های بعدی این نقص برطرف گردد.

مشاهیر مدفون در حرم رضوی جلد سوم، صاحب منصبان و واقفان

این جلد در 304 صفحه سامان یافته و ابتدا فهرست مطالب در 10 صفحه، که شامل عناوین اشخاص، به ترتیب حروف الفبا، چنانکه در کتاب آمده است، می‏ باشد. فهرست منابع شامل: کتاب ‏ها، اسناد، مصاحبه ‏ها، مجلات و روزنامه‏ ها نیز در آخر کتاب، در 14 صفحه آمده است.

با نگاهی گذرا به چند نکته اشاره می ‏کنم:

اوّل: بسیاری از معرفی ‏ها همراه با عکسی از شخص مورد معرفی آمده و در ابتدای هر کدام به نام و نام خانوادگی و نام پدر اشاره شده است. ترتیب کتاب نیز از روی نام خانوادگی به صورت الفبایی تدوین یافته است.

دوم: بیشترین معرفی ‏ها از چند صفحه انگشت شمار تجاوز نمی ‏کند و دورنمایی کلّی از زندگی و خصوصیات فردی و اجتماعی شخص مورد معرفی، به انسان می ‏دهد.

سوم: در پایان هر معرفی، منابع استفاده شده به صورت کامل و نام نویسنده نیز آمده است.

چهارم: در مجموع 128 نفر در این کتاب معرفی شده‏ اند و در ابتدای هر معرفی بالای عکس شخص شماره، نام خانوادگی ـ نام و تاریخ تولد و وفات نامبرده نیز آمده است.

پنجم: در صورت لزوم موارد ارجاعی به اشخاص دیگر و یا جلدهای دیگر ارجاع شده و با فلش مشخص گردیده است.

ششم: عناوین فراوانی در این کتاب به چشم می ‏خورد که در گذشته برای صاحب منصبان آستان حضرت رضا(ع) بوده و در عصر حاضر برخی از آنها منسوخ شده و یا بسیار کمرنگ شده‏ اند و یا احتمالاً تغییر یافته ‏اند.

در اینجا برای آشنایی و اطلاع بیشتر خوانندگان مشتاق، برخی از عناوینی را که در این کتاب به مناسبت از آنها نام برده شده، یادآور می ‏شوم: خادمی ضریح، نایب التولیه، رئیس تشریفات، تولیت آستان قدس، متولی آستان قدس، وزیر اوّل آستان قدس، تذهیب کار و جلدساز، معمار آستانه، کتابدار آستانه، مقام استیفای موقوفات ایران، متولی موقوفات، سرکشیک، نقابت اصناف، وکالت سرکار آستانه، دربان باشی کل، طغرنویس، نقاش گل و بوته، مشرفی، نویسندگی، کشیک نویسی، ناظر کل، رئیس دفترخانه مقدسه، سروری سادات عظام و تولیت، خطاط و منشی، نویسنده قباله جات شرعیه، ناظر، ناظم ضریح مطهر، تحویلداری آستان قدس، نظارت، مشرفی کارخانجات خدام و زوار، فراش، خادم، حسابدان، مشرف روشنایی حرم، بازرس آستانه، صاحب نسق آستانه، خادم باشی، مهرداری، مستوفی کل آستان و... .

از آنجا که جلد سوم این مجموعه به صاحب منصبان و واقفان، توأمان پرداخته شده و در بسیاری از موارد قابل تفکیک نبوده ‏اند و اکثر صاحبان منصبان خود از واقفان بنام و مشهور بوده ‏اند، لذا برای معرفی افراد صاحب نام و دارای موقوفات فراوان و یا موقوفات خاص، مجبور به گزینش و معرفی برخی از آنان هستیم.

واقفان مشهور و بنام

آقای علی اکبر بجستانی مقدم

واقف برجسته و خادم نیکوکار آستان قدس، اولین موقوفه وی یک باب دبیرستان به نام قطب الدین حیدر در شهرستان تربت حیدریه است. وی 72 مدرسه به نام 72 تن از شهدای کربلا در مناطق مختلف تهران و سایر شهرستانها وقف کرده است. علاوه بر آن، ساخت مجتمع فرهنگی آموزشی در شهر بجستان، خوابگاه دانشجویی برای دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف، راه سازی و پل سازی در سراسر کشور و... از فعالیت‏های عام المنفعه و خداپسندانه و از موقوفات این مرد شریف می‏باشد. وی در سال 1366 کارخانجات شرکت بنای سبک (هبلکس) و تعدادی دیگر از بناهای خود را در تهران و شهرهای شمال وقف آستان قدس رضوی نمود تا از درآمد آنها جهت ترویج امور فرهنگی استفاده شود.

سید جلال الدین تهرانی

استاندار خراسان و نایب تولیت آستان قدس رضوی، سناتور، منجم، نویسنده، استاد دانشگاه، وزیر پست و تلگراف، وزیر دربار و رئیس شورای سلطنتی. وی علاقه شدیدی به علوم نجوم و ریاضیات داشت تا آنجا که معروف به «سید جلال الدین منجم» شده بود و در منزلش رصدخانه‏ای دایر کرده بود. از ایشان تحقیقات نجومی ارزشمندی منتشر شده است. از جمله: تصحیح و تحقیق چهار مقاله عروضی سمرقندی، تألیف کتاب تاریخ علم نجوم در اسلام و صور فلکی و تاریخ معرفت ملل قدیمه، ترجمه کتاب هیأت فلاماریون و... تهرانی علاوه بر فعالیت‏های علمی و تحقیقاتی که مورد علاقه وی بود، فعالیت‏های اجتماعی ماندگاری نیز از خود بجای نهاده است از جمله: تأسیس بنای بیمارستان امام رضا(علیه السلام)، توسعه باغ ملک آباد، پوشش کاشی‏های هفت رنگ داخل ایوان سر در حرم امام رضا(علیه السلام) و... سید جلال الدین تهرانی، به عتیقه جات و کتب خطی علاقه داشت و آنها را جمع آوری می‌کرد، از این رو منزل مسکونی و تمام اثاث و عتیقه جات و از جمله کتابخانه شخصی اش را با 383 نسخه خطی و 3450 نسخه چاپی وقف آستان قدس رضوی کرد. دستگاه‏های نجومی و اخترشناسی خودش را نیز وقف دانشگاه تهران نمود.

ابوطالب رضوی

سادات رضوی خاندان بزرگی هستند که همه آنان از صاحب منصبان و واقفان آستان قدس رضوی به شمار می‏آیند. گستره وجودی این خاندان از حدود سال‏های 920 ق آغاز می‏شود و تاکنون ادامه دارد. آقای ابوطالب رضوی، واقف اولیه موقوفات سادات رضوی مشهد است. وی متولی حرم مطهر و از بزرگان علما و سادات و نقبا به شمار می‏آید. نسب آنان به امام جواد(علیه السلام) از طریق عبد اللّه‏ احمد نقیب می‏رسد. وی املاکش را بر اولاد ذکور خویش وقف نموده و در کتاب «سیمای وقف در خراسان» از او به عنوان واقف اولیه سادات رضوی نام برده شده است. جناب میرزا محمدعلی رضوی از این خاندان بزرگ است، که منصب وزارت اوّل آستان قدس همراه با صدارت ایالت خراسان را از سال 1314 ق به عهده داشت. همچنین نقابت سلسله رضوی و تولیت موقوفات اجدادی را انجام می‏داد و کلیه معاملات و محاسبات و حوالجات آستان قدس با نظارت و امضای وی صورت می‏گرفت. ایشان کتابخانه شخصی خودش را وقف کتابخانه حرم مطهر رضوی کرد. از دیگر کارهای خیر او، تأمین هزینه مالی تعمیر حرم مطهر بعد از حمله روس‏ها و تعمیر و آیینه کاری دار الضیافه، وقف سه روستای نهرآباد، عباس آباد و پری آباد به مسجد گوهرشاد و احداث قناتی که آب آن با لوله کشی به مسجد گوهرشاد منتقل می‏شد، پرداخت قرض‏های آستان قدس از اموال شخصی و تعمیر بقعه موسی مبرقع، (جد سادات رضوی در قم) و ایجاد صحن برای آن از دیگر فعالیت‏های خیرخواهانه ایشان است.

فخر الدین شادمان

استاد دانشگاه، نویسنده و مترجم توانا، نایب التولیه آستان قدس رضوی و استاندار خراسان در 1334 تا 1338. علاوه بر آن عضو فرهنگستان ایران و عضو شورای عالی فرهنگ، عضو هیأت امنای کتابخانه سلطنتی و انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی و نیز مدرس فارسی، فرانسه، انگلیسی و تاریخ در مدارس مختلف بود. شادمان پس از استعفا از نیابت تولیت آستان قدس از سیاست دوری گزید و برای مطالعات علمی یکسال به دانشگاه هاروارد رفت و پس از بازگشت به عنوان شخصیت ادبی و اهل علم و ادب در مقام استادی به تدریس در دانشگاه تهران پرداخت. وی شخصیتی معنوی و روحانی داشت، چنانکه در مقدمه کتاب «راهنمای آستان قدس» نوشتة جناب آقای مؤتمن درباره آستان قدس رضوی، نوشته است: خوشا حالت خوب آشنایی با عالم حقایق و معانی با عالمی منور به فروغ امید پرور ایمان و مزین به جلوه‏های روح نواز عرفان، منزه از آنچه بد است و زشت و ناپاک. مشمول عنایت خداست آن که با آستان قدس آشناست. آشنایی، مقدمه شناختن است. و هر کس بشناسد این دستگاه مکرم معظم را، این بارگاه جلال و کبریا را، عالمی مشاهده خواهد کرد سراسر لطف و صفا و روشنایی... . دولت پاینده، دولت آستان قدس است که قرنها در مقابل حوادث گوناگون همچنان محکم بنیاد و فیض بخش برقرار مانده است... برکت و سعادت نصیب این گوشه از روی زمین است که حرم شریفش، مقصد صاحبدلان و پناهگاه حاجتمندان، زیارتگاهی که بَدان و گناهکاران هم پشیمان و عذرخواه و آمرزش طلب به آن روی می‏آورند. ایشان خدمات فراوانی به آستان قدس رضوی کرده است از جمله: احداث دار السرور، تزیین دارالسلام، آیینه کاری دارالسیادة، ساخت ضریح طلا و نقره، پرداخت دو میلیون تومان بدهی آستان قدس، خرید املاکی برای آستانه نزدیک شهر فریمان... وی علاوه بر اینها توجه خاصی به خدّام داشت، و نیز هر شب بیش از دو ساعت در حرم مطهر و رواق‏ها گردش می‏کرد و زوّار مستمند را در مهمانسرا اطعام می‏کرد و خرج مراجعت به وطن آنها را نیز تأمین می‏نمود. از وی آثار خوبی بر جای مانده از جمله: در راه هند، روابط ایران و هند، تسخیر تمدن فرنگی، تاریکی و روشنایی، حکایتی و اشارتی و... . او معتقد بود که باید در برابر تمدن‏های غربی سدی ساخت تا بتوان از آب آن سد به اندازه مورد نیاز استفاده نیکو کرد و این کار با مطالعه کافی، شدنی است. اگر این کار نشود، تمدن غرب مانند سیلابی وحشتناک ما را غرق خواهد کرد.

فتحعلی خان صاحب دیوان

وی از رجال سیاسی مشهور عصر قاجار و متولی آستان قدس بود. صاحب دیوان از صاحب منصبان بزرگ آن دوره به شمار می‏آید و فعالیت عمرانی بسیاری را در استان‏های مختلف انجام داده است. از ایشان موقوفه‏های مهمّی برای آستان قدس رضوی باقی مانده که این همه در کنار فعالیت‏های مؤثر و ارزشمند او در دوران تولی آستان قدس است. از جمله موقوفات وی: یک باب تیمچه، دوازده دربند دکان در حاشیه خیابان چهارباغ مشهد، یک ثلث از یک کاروانسرا، سه ربع از مزرعه انابد، از روستاهای کاشمر و جزو شهرستان بردسکن. این موقوفات بر اساس وقفنامه صاحب دیوان، به 781 سهم تقسیم و به مصارف مختلف آستان قدس از جمله: روشنایی ضریح، جشن و اطعام در روز سوم شعبان، روضه خوانی دهه محرم، حق الارض تیمچه و دکاکین، حق النظاره و... می‏رسد.

محمدتقی میرزا قاجار

استاندار و متولی آستان قدس سال 1293، وی در سال 1301 تعدادی کتاب را وقف کتابخانه آستان قدس نمود. درآمد قنات رکینه (که از هزینه خود احداث کرده بود) را برای روشنایی دو عدد چهل چراغ که خود در حرم آویخته بود، وقف کرد. وی نیز کاروانسرایی را در فاصله 48 کیلومتری قوچان با هزینه شخصی خود از نو ساخت. از دیگر موقوفات وی، شش دانگ تیمچه بلور فروشان می‏باشد.

مهدی قلی میرزا قاجار

متولی باشی آستان قدس و واقف اموال غیر منقول برای طلاب علوم دینی. مهدی قلی میرزا در رجب سال 1321 مغازه‏هایی را در یکی از راهروهای صحن عتیق ساخته و اعیان آن را وقف بر لباس زوار و طلاب علوم دینی قرار داد. همچنین در ربیع الاول 1322، اعیان بازارچه شماع خانه را، به خرج خود ساخت و وقف بر حق التولیه و تعزیه و روشنایی شب وفات صدیقه طاهره(س) و تعزیه روشنایی شب وفات حضرت رضا(ع) کرد و مازاد آن به اعراب نجفی و بحرینی اختصاص داده شد.

اللّه‏ وردی خان گرجی

سپهسالار ایران و حاکم فارس در عهد شاه عباس اوّل صفوی و از واقفان املاک به حرم مطهر رضوی است. وی از ارامنه گرجستان بود که در جوانی چند بار به عنوان برده فروخته شده بود و در زمره غلامان شاه طهماسب درآمد و به اسلام گروید. از آنجا که فردی جسور، صاحب نظر و فداکار بود به مقام خانی رسید و فرماندهی غلامان خاصه شاه را از آن خود کرد. اللّه‏ وردی خان در نبردهای مختلفی شرکت کرد و از خود رشادت‏های فراوانی را نشان داد. اللّه‏ وردی خان اقدامات ارزشمندی در جهات مختلف انجام داد. «سیلوا فیگوئروا» در راه عبور از شیراز به توصیف فعالیت‏های وی پرداخته و به هنگام یاد کرد از پلها، کاروانسراها و کاخ‏های با شکوه می‏نویسد: بانی این پلها اللّه‏ وردی خان است، چنانکه هرچیز خوب و عظیم دیگر که در سراسر ایالت فارس ایجاد گردیده است مرهون خدمات این مرد بزرگ است. مهمترین موقوفات اللّه‏ وردی خان عبارتند از:

الف) وقف موقوفاتی در سال 996 شامل یک کاروانسرا و چند مغازه و یک رشته قنات، مزرعه نمدان تبادکان، سه زوج از ده زوج مزرعه رفیقان ارداک مشهد و نصف مزرعه شوراب گوارشک بر فقرای مجاورین مشهد و زوار حرم مطهر رضوی.

ب) بازار لار، که در آن روزگار از زیباترین و فاخرترین بناهای قاره آسیا بوده است.

ج) گنبد اللّه‏ وردی خان، دارای بنای هشت ضلعی، مرتفع و استوار و دارای زیباترین نمونه‏های کاشیکاری دوره صفویه، در ضلع شمال شرقی حرم مطهر امام رضا(علیه السلام).

د) پل اللّه‏ وردی خان (سی و سه پل)، از زیباترین بناهای تاریخی جهان و دارای 33 چشمه طاق.

هـ) مدرسه خان، از دیگر اقدامات اللّه‏ وردی خان ساخت این مدرسه در شیراز است، که ملاصدرا پس از دوران طولانی انزوا به شیراز رفت و در آنجا به تدریس پرداخت.

عبدالحسین معاون

شغل اصلی وی کشاورزی بود، به همین مناسبت اداره املاک کشاورزی آستان قدس را به عهده گرفت. وی در پی بیماری سخت به سوئیس رفت و نذر کرد اگر بهبود یابد یک ساعت بزرگ برای حرم مطهر امام رضا(علیه السلام) بخرد. پس از معالجه به نذر خود وفا کرد و ساعت بزرگی را که نام خودش روی آن توسط کارخانه حک شده و وزن آن 5 تن بود، به قیمت 84 هزار تومان خریداری و آن را وقف آستان قدس کرد. این ساعت چهاروجهی که از فاصله دور عقربه های آن دیده می شد بالای ایوان سردر صحن عتیق نصب شد. از دیگر موقوفات وی، وقف خانه شخصی خود برای مدرسه در خواف بود. وی به دلیل ارتباطی که با سید حسن مدرس(ره) داشت، محل سکونت وی را وقف مدرسه کرد و نام آن را دبیرستان مدرس گذاشت و مانع از این شد که مدرس در خواف به شهادت برسد و زمینه انتقال وی را به کاشمر فراهم کرد.

حسین آقا ملک

وی از بزرگترین واقفان آستان قدس رضوی است. سالها اجاره دار املاک و مستغلات آستان قدس رضوی بود و در استان خراسان موقعیت استثنایی داشت. حاج حسین ملک مردی دانشمند، باذوق، فرهنگ دوست و سخی بود و به مشاغل سیاسی دلبستگی نداشت. ایشان به خاطر علاقه شدید به اشیای عتیقه، گنجینه ارزشمندی از اشیای عتیقه، مسکوکات زرّین و سیمین متعلق به قبل و بعد از اسلام و نیز تمبرهای نادر جهان، فرش‏ها و تابلوهایی از کمال الملک و نقاشان معروف جهان فراهم آورده بود. در کنار اینها نیز یکی از بزرگترین و بهترین کتابخانه‏ های خطی کشور را طی هفتاد سال کوشش، گردآوری کرده بود. این کتابخانه دارای 6537 جلد کتاب و قرآن خطی ارزشمند و ده‏ها هزار کتاب چاپی بود. کتابخانه و موزه ملک ابتدا در مشهد، سپس به منزل شخصی وی به تهران منتقل شد. ملک، دو بیمارستان در تربت جام و چناران برای استفاده عموم ساخت و مقبره سلطان محمد عابد را در کاخک تعمیر کرد. باغ وکیل آباد مشهد را که حدود دو میلیون متر مساحت داشت،‌ به مردم مشهد پیشکش کرد تا به عنوان تفرج گاه از آن استفاده شود. رضاشاه قصد داشت املاک مشهد را از او بگیرد، لکن حسین ملک پیش از آن، در روز ششم آبان سال 1316 همه املاک و دهات متعدد خود را در تهران و خراسان که بالغ بر 61 روستا و مزرعه و مستغلات بود و همچنین موزه و کتابخانه‏اش را وقف آستان قدس رضوی کرد، و تا زمان حیاتش خود متولی موقوفاتش بود. پس از درگذشت وی، همه اموالش طبق وقفنامه وی در اختیار آستان قدس رضوی قرار گرفت.

عبدالحمید مولوی

رئیس اداره املاک و مستغلات آستان قدس رضوی، مأمور انتظامات مسجد گوهرشاد و رئیس کتابخانه ملک بود. وی در سال 1331 ریاست کتابخانه ملی ملک در تهران را عهده ‏دار شد و از کارشناسان برجسته و بصیر و با اطلاع آستان قدس رضوی بود و برای سرکشی از املاک آستان قدس مسافرت ‏های فراوانی کرد و سندهای وقفی را مورد مطالعه قرار داد. به کوشش وی چندین مدرسه، بازار، کاروانسرا و... که در اسناد وقفنامه ‏ها بود شناسایی گردید. حفر یا نوسازی حدود 406 رشته قنات بود از دیگر فعالیت ‏های او به شمار می‏ آید. وی تنظیم، انشاء و تعیین سهام برخی وقفنامه ‏ها را انجام داد.

از مولوی آثار و تألیفات ارزشمندی به جای مانده، که مهمترین آنها: فهرست موقوفات آستان قدس رضوی است. این کتاب در موضوع خود جامع‏ترین و مفصل‏ترین کتاب است. در این کتاب 1076 رقبه املاک وقفی آستان قدس توضیح داده شده است. این کتاب به چاپ نرسیده ولکن پیش نویس آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی موجود است. از وی کتب و مقالات دیگری نیز در موضوع وقف، آستان قدس و تاریخ به چاپ رسیده است.

مهدی قلی بیگ میرآخورباشی

وی از رجال سیاسی عصر صفوی و از واقفان آستان قدس رضوی است. بر اساس وقفنامه‏ ای که در سال 1027 نوشته شده (سال فوت مهدی قلی بیگ) موقوفاتی از وی به یادگار مانده، که نشان از میزان دارایی او از یک سو و توجه به امور خیریه و عمرانی، از سوی دیگر دارد. از جمله موقوفات وی:

یک باب حمام واقع در بین بازار بزرگ و بازار سرشور، معروف به حمام شاه، به انضمام دکان ‏های متصل به آن که پس از کسر خمس حق التولیه، درآمد آن به مصرف ادویه و اشربه شربت خانه حرم مطهر اختصاص یافته است.

یک رشته قنات معروف به قنات مسجد که با عبور از مسجد گوهرشاد به زمین‏ه ای زراعی مشهد برود و درآمد آن به مصرف شربت خانه برسد.

ششدانگ مزرعه گازرگاه، واقع در تبادکان جهت نگهداری قنات.

ششدانگ پس پشته واقع در بلوک زاب، که درآمد آن برای لایروبی نهر خیابان آستان قدس. یک باغ در کرج ساوجبلاغ و درآمد آن برای نگهداری پل رودخانه کرج اختصاص یافته است.

در این کتاب علاوه بر آنچه یاد شد (که از واقفان و صاحب منصبان بزرگ بودند)، از واقفان دیگری نیز نام برده شده که به صورت گذرا از آنها یاد می‏ کنیم.

1. سید حسین عرب، که نایب التولیه آستان قدس رضوی بود و از مهمترین کارهای وی پس از مرگ همسرش عزت ملک خانم و بنا به وصیت او، کتاب ها و دیگر اشیاء متعلق به همسرش از قبیل مسکوکات را وقف حرم کرد.

2. میرزا موسی فراهانی، از دولتمردان عصر فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار و از متولیان برجسته آستان قدس رضوی، از مهمترین اقدامات وی علاوه بر احیای موقوفات حرم مطهر می‏توان به مواردی اشاره کرد، از جمله: تأسیس دار الشفاء برای زائران و مجاوران، ایجاد مهمانسرا و آشپزخانه، احیای سقاخانه طلای صحن کهنه، تأسیس مکتب خانه برای اطفال بی بضاعت و یتیم سادات علوی، تعمیرات اساسی بقعه مطهر و گلدسته ‏ها و... و نیز وقف منزل مسکونی خود در مشهد برای مصارف مقبره خود و وقف املاک و مستغلاتی در تبریز برای آستان قدس رضوی.

3. میرزا محمدخان قاجار، از سرداران نظامی و کشوری عصر محمدشاه و ناصر الدین شاه قاجار، که مقبرة او موقوفاتی برای روشنایی و قرائت قرآن داشته است.

4. محمد حسین قره باغی، از واقفان آستان قدس، که یک باب کاروانسرا و دو باب دکان واقع در بازار بزرگ را وقف آستان قدس رضوی کرده است.

5.میرزا مهدی لشکرنویس نوایی، از رجال معروف ایران در اوایل دوره ناصر الدین شاه و از واقفان املاک به آستان قدس به حساب می ‏آید. وی نصف از یک باب تیمچه واقع در بازار سرشور مشهد را وقف آستان قدس کرد و موارد مصرف آن را پس از برداشت حق التولیه جهت حافظ، شمع، چراغ، روزه، نماز، روضه خوانی، حقوق کفش بانان آستان قدس قرار داد. و نیز دو باب دکان و یک خبازخانه را برای مقبره و روضه خوانی و حقوق کفش بانان کفشداری آستان قدس در صحن عتیق وقف کرد.

6.حسین خان مشیر الدوله قزوینی، متولی آستان قدس رضوی و از صاحب منصبان مشهور و ملقب به سپهسالار بود. وی در سال 1297 ساخت مسجد و مدرسه سپهسالار را به پایان رساند. مشیر الدوله، روحیه اصلاح‏ طلبی داشت و مردی دلیر و بی باک و فعال بود و در سیاست فردی آگاه بود. از فعالیت های وی تأسیس ضرابخانه به سبک جدید، آوردن نخستین آسیای بخار، ایجاد کارخانه چدن ریزی، احداث کارخانه چراغ گاز تهران، ساختن مدرسه و مسجد در تهران و اولین کتابخانه به سبک جدید در ایران بود. وقف اموال فراوانی برای توسعه کتابخانه، ایجاد مطبوعات در شهرهای مهم، را نیز می‏ توان نام برد.

7.محمدحسن میرزا منتصر الملک، از ملاکین بزرگ و برجسته شهر مشهد که کاروانسرای جدید البنایی را در کوچه عباسقلی خان وقف بر آستان قدس رضوی کرد و مقرر داشت عواید آن موقوفه صرف روضه خوانی در مسجد گوهرشاد، حقوق طلاب مدرسه عباسقلی خان، زوّار فقیر، حقوق حفّاظ مقبره واقف و پدرش، روشنایی و تعمیرات جزئی مسجد واقف در محله پاچنار شود. وی املاکی در کاشمر داشت که به همسرش (رابعه خانم) واگذار کرد تا از درآمد آن بیمارستانی در مشهد تأسیس کند و همسرش با فروش قسمتی از آنها، زمینی را در خیابان جنت خرید و بیمارستان منتصریه را بنا نمود. رابعه خانم این بیمارستان را با شش دانگ از مزرعه جعفرآباد کاشمر و مزرعه همت آباد تربت حیدریه وقف بر آستان قدس رضوی کرد.

خاتمه

در پایان معرفی این کتاب نکاتی قابل یادآوری است، که با نگاهی به کل کتاب به آنها دست خواهیم یافت از جمله: مباحث و مناظراتی که در زمان نادرشاه می ‏شده است؛ سفرهای شخصیت ‏های مختلف به اروپا، جهت فراگیری مشاغل مختلف؛ دریافت القاب و نشان‏ه ای مختلف و به مناسبت‏ های گوناگون از شاهان (که خود قصه‏ای دراز دارد)، تألیفات ارزشمند و قابل تأمل برخی از افراد؛ نقش زنان در داخل خانه ‏ها و بیرون از آن و نیز در امور خیر و موقوفات. نکته دیگر، دوران‏های تاریخی و پرفراز و نشیبی است که بر صحن و سرای و حرم مطهر علی بن موسی الرضا(علیه السلام) گذشته، شخصیت ‏های مختلفی که بر آن حاکم شده‏ و نقش‏ه ای مثبت و منفی فراوانی که از خود به جای گذاشته ‏اند. یاد کرد افراد خیرخواه و سازنده و صاحب نفوذ و صاحب فکر و اندیشه از دیگر مواردی است که در این کتاب از آنها نام برده شده و شایسته تحقیق و بررسی است.

نگاه تاریخی به این موضوع نشانگر اهتمام شایسته و بایسته افراد مختلف در قرون متمادی و توجه به بارگاه عظیم حضرت رضا (علیه السلام) و نیز زوّار و مجاوران این بارگاه ملکوتی است، که در همه اعصار مورد توجه بوده و همگان اهتمام خاصی به حفظ و نگهداری آن به بهترین نحو داشته‏ و از هیچ کوششی برای حفظ این میراث ماندگار دریغ نکرده ‏اند. سعی شان مشکور و روحشان شاد.

پانویس