برآورد تمایل افراد جامعه جهت حمایت از تولید علم و فن‌آوری در قالب وقف و خیریه (مطالعه موردی: شهر رشت)

آزاده زاهد چکووری ،مهدی طغیانی

چکیده

نقش عمده عرضه و تأمین مالی عرصه گسترش علم و حمایت از نخبگان بر عهده دولت است. با توجه به ضرورت کاهش حجم دولت و کاهش بار مالی دولت نیاز به تأمین مالی جدید برای حمایت از نخبگان و پژوهشهای آن‌ها است. از دیرباز وقف نقش منحصر به فردی در عرضه و تأمین مالی عرصه علم در اقتصاد ایران داشته است. در این پژوهش به این موضوع پرداخته خواهد شد که، امروزه با توجه به شرایط اقتصادی کشور و مردم، آیا هنوز وقف گزینه مناسب و قابل‌اطمینان برای حمایت از علم و آموزش است؟ که در راستای آن میزان علاقه مندی مردم به مشارکت در تأمین نیازهای علمی نخبگان با به‌کارگیری روش ارزش گذاری مشروط اندازه گیری شد. بدین منظور پرسشنامه ارزش گذاری مشروط برای برآورد تمایل به پرداخت افراد برای تأمین مالی نیازهای علمی از سوی 450 نفر از افراد جامعه در قشرهای دانشجو و اساتید دانشگاه و حوزه و... در کلان‌شهر رشت تکمیل گردید. تحلیل داده ها با استفاده از الگوی لوجیت انجام شد. نتایج نشان می دهد که تمایل به پرداخت افراد از متغیرهای جنس،تحصیلات، سهم امور خیر،آگاهی از نیاز های علمی نخبگان تأثیر پذیرفته است. هر خانوار در شهر رشت حاضر است ماهانه67852.35 تومان برای تأمین نیازهای علمی نخبگان هزینه کند که این مبلغ برای تمام خانوارهای شهر رشت یعنی 160064 خانوار ساکن در شهر رشت ماهانه حدود 10860 میلیون تومان خواهد بود.

واژگان کلیدی

تمایل به پرداخت؛ وقف آموزشی؛ فناوری؛ الگوی لوجیت

مقدمه

در جهان امروز پيشرفت و توسعه كشور ها بر مبناي علم و دانش استوار است. پژوهش و توليد علم و فناوري از مهم‌ترین عناصر رشد و توسعه اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، صنعتي و سياسي كشور به‌حساب مي‌آيد. توفيق در اين زمينه‌ها در صورتي محقق مي‌شود كه در برنامه‌ريزي‌هاي هدفمند و كلان كشور،

توجه مناسبي به امر پژوهش و فناوري صورت پذيرد. تاكنون كشوري در جهان‌دیده نشده است كه بدون توسعه همه‌جانبه علمي به توسعه اقتصادي و صنعتي برسد. بنابراين لازم است پژوهش و فناوري به‌عنوان يك مسئله حياتي و نيروي محركه پيشرفت و توسعه پايدار و رسيدن به رفاه و استقلال واقعي جامعه در اولويت قرار گيرد.

پایه ها ی اقتصادی هر کشور می‌تواند بر اساس تکنولوژی ها ی جدیدی که ایده ی اولیه، طراحی و اجرای آن در همان کشور صورت گرفته است، پایه گذاری شود (مثل کشور آلمان با تولید ماشین بنز). چرخ اصلی این تکنولوژی و فناوری را نخبگان با تولید علم و پژوهش هایی که تبدیل به صنعت می شود، می چرخانند.

نخبگان هر کشوری سرمایه آن کشور به شمار می آیند. وقتی بخش عمده ای از درآمد صنایع بزرگ از محل فناوری تأمین می شود،

پس نخبگان را می توان عین ثروت دید که باید موردحمایت قرار بگیرند.

ازجمله موارد حمایتی: تجاری سازی محصولات نخبگان، تکمیل اختراع و انجام پژوهش های تحقیقاتی و تولید علم و غیره است. از اثرات مثبت حمایت از نخبگان، تولید اشتغال، ترغیب و ایجاد امید در نخبگان برای ماندن در کشور و عدم مهاجرت آنان، عدم وابستگی به خارج، جلوگیری از خروج ارز و غیره خواهد بود. به گفته ی بعضی از نخبگان آنچه در حال حاضر مهم است، تولید محصولاتی است که از خارج وارد می شود؛ درحالی‌ که آن محصول را می توان در ایران با هزینه ی کمتر و با تکنولوژی برتر نسبت به نمونه خارجی چه با استفاده از مهندسی معکوس و چه با اختراعات جدید که ازنظر تحقیقاتی کامل است، تولید کرد. بنا بر این، آنچه در این پژوهش مورد تأکید -است،

تجاری سازی محصولات نخبگان است. طبق اساسنامه بنیاد ملی نخبگان کشور،

بنیاد می‌تواند از محل منافع حاصل از تمامی موقوفات در نظر گرفته شده برای امور نخبگان برای برنامه ها ی حمایتی و هدایتی خود استفاده نماید. با توجه به مجاز بودن برای استفاده از موقوفات در جهت حمایت از نخبگان و اهمیت حمایت از آن‌ها،

همان‌طور که در بالا به آن اشاره شد، در این پژوهش بررسی خواهد شد که آیا مردم تمایل دارند که از درآمد ها و داشته ها ی خود در این زمینه وقف کنند؟ آیا مقوله وقف می‌تواند یک راه حل مورداطمینان و مورداتکا برای تأمین منابع مالی این موضوع خاص باشد؟

کشور ها یی که فاقد نخبگان مؤثر و صاحب ایده در حوزه های موردنیاز هستند و یا دچار کمبودند،

اقدام به شناسایی و جذب استعداد های برتر کشور های دارای نخبه می‌کنند. دراین‌بین کشور های پیشرفته با تلاش بیشتر سعی بسیاری دارند که با جذب نخبگان از سایر کشور ها به‌ویژه کشور های درحال‌توسعه هرچه بیشتر به غنای دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی خود بیفزایند و در این میان نیرو های آماده و تازه‌نفس کشور های در حال توسعه، بهترین صید آن‌ها محسوب می‌شوند.

بنا بر این از تریبون های مختلف موضوع فرار مغزها از کشور هایی همچون ایران مطرح می شود. نماینده ی سازمان بین المللی مهاجرت از کوچ سالانه 180 هزار نفر تحصیل‌کرده‌ ایرانی خبر داده است (Olyiaei,2002).

بر اساس برخی از برآورد ها خسارت سالانه ناشی از خروج سرمایه های فکری، بیش از سه برابر درآمدهای نفتی کشور برآورد شده است. (بررسی وضعیت علمی و فرهنگی ایرانیان ساکن آمریکا، 1372، ص81) این مهاجرت هزینه ها ی سنگینی بر کشور وارد خواهد کرد. پس باید بعد از بررسی علل مهاجرت، راه حلی برای برطرف کردن این مشکل اندیشیده شود.

درحالی‌که محققانی همچون استفان کستلز و شان لون و هنریک اولسن، مسائل اجتماعی را در شکل گیری پدیده مهاجرت نخبگان مؤثر می دانند، صاحب‌ نظران مدیریتی از متغیر ها ی مبتنی نظیر شرایط سیاسی و فرهنگی، ضعف مدیریت مؤسسات علمی و پژوهشی، ناکارآمد بودن سیستم اطلاع رسانی و تبادل علمی،

محدودیت اعتبارات تحقیقاتی، عدم مشارکت بخش خصوصی در پژوهش، ساختار نا مناسب تحقیقاتی دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و پژوهشی، بروکراسی سازمان های دولتی و نبود فضای جذاب برای انجام کار علمی، به عنوان دلایل تأثیرگذار در پیدایی مهاجرت نخبگان یاد می کنند.

یکی از علل پدیده مهاجرت نخبگان ازنظر صاحب‌نظران مدیریتی، محدودیت اعتبارات عنوان شد. اگر اعتبارات و سایر منابع مالی برای حمایت از محصولات نخبگان در نظر گرفته شود و این محصولات در حد انبوه تولید شود نه‌تنها یکی از نیاز های تولید ی کشور بر طرف می شود،

بلکه می توان مشکلات و نیاز های مالی شخصی نخبه را از این طریق بر-طرف کرد. یکی از راه های تأمین منابع مالی موردنیاز، برای مرتفع کردن مشکلات، وقف می‌باشد و علت انتخاب این راه سابقه تاریخی آن در اسلام و ایران است.

با بررسی های تاریخی انجام شده به دست می آید که ازجمله عوامل مهم رشد و شکوفایی تمدن اسلامی و پیشرفت‌های علمی، حمایت مادی و معنوی از دانشمندان و پژوهش‌گران و به وجود آمدن مراکز بزرگ علمی و تحقیقاتی از دارالعلم ها، مدارس، بیت الحکمه ها؛ بیمارستان ها، رصد خانه ها، در پوشش نهاد ها ی بزرگ وقفی بوده است.

وقف در ايران پيش از اسلام وجود داشته و براي نگهداري از آتشکده ها و آتشگاه ها و آسايش مغان و موبدان، خانه‌ها و باغ ها يي وقف می‌شده است. پس از ظهور اسلام در ايران و گرايش ايرانيان به اين دين، وقف گسترش يافت. امروز کم‌تر در شهر و يا روستايي وجود دارد که در آن وقف و موقوفات نباشد و هر چه دين و معنويت حضور بيشتري در اين مناطق داشته، انگيزه و تنوع وقف و گستره موضوعات و مصارف وقف هم نمود فراوان تري پیداکرده است.

بسیاری از نویسندگان با مرور تاریخی موضوع وقف در ایران بهوقف علمی و آموزشی در مقالات خود اشاراتی داشته‌اند و بامطالعه آن‌ها به این نتیجه می رسیم که موقوفات در این بخش به دو صورت بوده است.

الف- واقف ها یی که سود حاصله از وقف را به گسترش علم و معرفت اختصاص داده‌اند. مثال: حمام نقش‌ جهان.

ب-واقف ها یی که به‌طور مستقیم برای گسترش علم و آموزش و نهادهای علمی و آموزشی موقوفاتی داشته اند.

مثال: ربع رشیدی (مصباحی‌مقدم و همکاران، 1388).

با توجه به اهمیت و جایگاه وقف و اهمیت حمایت از نخبگان در این پژوهش بررسی خواهد شد که آیا مردم برای حمایت از تولید علم و فناوری (با تأکید برحمایت از نخبگان) در جهت تجاری سازی محصولات آنان تمایل به وقف پول یا مال خود دارند؟ در صورت تمایل مقدار مبلغ یا نوع وقف با توزیع پرسش‌نامه در میان مردم شهر رشت برآورد خواهد شد.

ادبیات نظری پژوهش

وقف با اشکال گوناگون از زمان صدر اسلام به‌صورت گسسته و پراکنده وجود داشته است. از این رو، امور اجرایی و مدیریت آن به‌صورت غیر متمرکز و بخشی بوده است. مهم‌ترین خدماتی که درگذشته به صورت پراکنده به‌واسطه وجود اموال موقوفه ارائه می شد، عمدتاً به ترتیب در بخش های کشاورزی، خدماتی، اجتماعی، ایجاد شغل، تهیه و تدارک آذوقه برای حیوانات و انسان ها و فراهم کردن زیرساخت‌های اساسی بود.

در حال حاضر، در بیشتر کشور های مسلمان، نهاد ها یی برای مدیریت متمرکز امور اجرایی و مسائل وقف ایجادشده است؛ اما متأسفانه بیشتر این نهاد ها به نهاد هایی کاملاً نا کارآمد و غیراثر بخش تبدیل‌شده است که حتی یک بخش خاص یا ویژه از اقتصاد کشور را نیز نمی توانند پوشش دهند. به همین خاطر است که این قبیل نهاد ها عموماً به دولت‌ها تحمیل‌شده و هزینه سنگینی را بر دوش آن‌ها می گذارند. نگاهی به کشور های توسعه یافته نشان می دهد که نهاد های غیر-انتفاعی به‌صورت مدیریت غیر متمرکز در این کشور ها شکل‌گرفته است و دولت با مکانیسم‌ها و بر گزیدن تدابیر مزایای خاص، مثل سپر مالیاتی و غیره، از آن‌ها حمایت می‌کند. در طی سی سال اخیر، درآمد این مؤسسه ها از 35میلیارد به 621میلیارد دلار رسیده و در توزیع درآمد به اقشار محروم کارآمد بوده و به بسیاری از

بخش های جامعه، مثل آموزش، بهداشت و غیره خدمات‌رسانی داشته است. ایجاد شغل و افزایش سطح رفاه عموم جامعه از کار کردهای این نهاد ها بوده است (مصباحی‌مقدم، 1388). در بررسی های انجام‌شده درباره نقش نهاد های غیر انتفاعی در کشور های توسعه یافته، سودان در بین کشور ها ی جهان، ازلحاظ حجم نهاد ها ی غیر انتفاعی، بزرگ‌ترین کشور محسوب می شود. این کشور، 200هزار نهاد غیر انتفاعی دارد، که در سه حوزه اصلاحات اجتماعی، توسعه و بهبود فردی و ارتقاء و حمایت از نهاد گرایی و نهاد سازی متمرکزشده است. دولت انگلیس در سال 1979به این نتیجه رسید که نمی توانند به ارائه همه خدمات اجتماعی بپردازد؛ بنا بر این،

در نظر گرفتن تخفیف های مالیاتی، جوایز و برخی معافیت های خاص به تقویت بخش خصوصی و نهاد های خودمختار پرداخت؛ به‌طوری‌که در دو سال بعد، درآمد اموال موقوفه 8,7میلیارد فرانک، یعنی چیزی حدود 3درصد تولید ناخالص ملی(GNP) و در سال 1985به 12,6میلیارد فرانک، معادل4,1درصد تولید ناخالص ملی(GNP)رسید (مصباحی‌مقدم، 1388).

در بررسی پیشینه موقوفات آموزشی و پژوهشی در جهان بنیاد فولکس‌واگن از مهم‌ترین بنیاد های مستقل وقف کشور آلمان است که در سال 1961تأسیس‌شده است. سرمایه ی این بنیاد صرفاً برای پشتیبانی، ترویج و ارتقاءی دانش و فن و کمک به پژوهش و آموزش عالی است (راهنمای رودپشتی و همکاران، 1389).

جدول زیر، ارزش بازاری دارایی‌های صندوق وقفی بیست دانشگاه برتر در سال 2014 و 2013 را نشان می‌دهد که بخشی از این درآمد صرف تولید علم و حمایت از فن‌آوری می شود. (شرکت ملی مؤسسه‌های بازرگانی و دارایی(صندوق) عمومی دانشگاه، 2014).

دانشگاه های جهان به‌منظور حفاظت از اموال وقفی دانشگاه و استفاده بهینه از آن اموال، اموال وقفی دانشگاه را یک جا مصرف نمی کنند بلکه آن‌ها را در قالب صندوق های وقفی نگهداری می کنند. (راهنمای رودپشتی و همکاران، 1389)

در آمریکا به‌طور متوسط فقط 40درصد بودجه دانشگاه های دولتی را دولت می‌پردازد و مابقی از طریق صندوق های وقفی تأمین می شود. اموال وقفی به‌طور دائمی بخش بزرگی از بودجه دانشگاه‌ها را پرداخته است. هدف صندوق های وقفی دانشگاه ایلینویز شمالی به شرح زیر تعیین‌شده است:

راهبرد های مخارج و تخصیص دارایی‌ها برای صندوق های وقفی به‌گونه‌ای انجام شود که قدرت مصرف از صندوق ها بعد از تعدیل تورم در طولانی‌مدت حفظ شود. بنیاد دانشگاه ایلینویز شمالی در قبال واقفان متعهد است که وجوه آن‌ها را به‌گونه‌ای مصرف کند که حمایت از برنامه های موردنظر آن‌ها جنبه ی دائمی پیدا کند.

تصمیمات سرمایه گذاری صندوق های وقفی دانشگاه را مؤسسه ای به نام «کامان فاند» اتخاذ می‌کند که خود یک شرکت غیر انتفاعی مدیریت سرمایه گذاری در مؤسسات آموزشی است. (عبده تبریزی، 1384). سیاست مصرفی صندوق های وقفی دانشگاه ایلینویز شمالی آن است که 4%میانگین عواید سه سال آخر وجوه وقفی را مصرف کند. سود و عایدات مازاد بر این 4%به سرمایه وقف اضافه می شود.

سیاست های سرمایه گذاری و مصرف همه‌ساله در کمیته امور مالی صندوق های وقفدانشگاه ارزیابی می شود. این کمیته می‌داند که همه بازده لزوماً نقدینگی ندارد. یعنی عایدات سرمایه ای حاصله را نمی توان توزیع و مصرف کرد، چراکه نقدینگی در کار نیست. (عبده تبریزی،1376)

در ادامه به موضوع وقف و بررسی تاریخی آن در اسلام و ایران پرداخته خواهد شد. وقف با اشکال گوناگون از صدر اسلام وجود داشته است. مدرسه ها، کتابخانه ها، مکتب خانه ها، قرآن‌خانه‌ها و حدیث‌خانه‌های فراوانی با اموال موقوفه ساخته یا اداره شده است. شیوه سنتی وقف دارایی، که عمدتاً از طریق وقف دارایی‌های ثابت صورت می پذیرد گرچه ممکن است در دوره های زمانی خاصی واجد کارایی باشد ولی در بلند مدت با تغییر نیاز جامعه، امکانات وقفی دارای کارایی نبوده و بازده اقتصادی آن‌ها بسیار پایین است و بدین ترتیب بخش عمده ای از ثروت ملی بدون بهره اقتصادی بلوکه و از مسیر توسعه کشور خارج می شود. (راهنمای رودپشتی و همکاران، 1389)

مساجد جامع در حکم نخستین دانشگاه های عمومی برای عبادت و ارشاد و آموزش در امر دین و دنیای مسلمانان بود که از زمان تأسیس مسجد النبی در مدینه ی منوره به‌عنوان خانه خدا مورد تعظیم و احترام نومسلمانان قرار گرفت. ازاین‌رو دیگر نهادهای عبادی و آموزشی پس از مسجد النبی در جای جای جزیره العرب و پس‌ازآن در سرزمین ها یی که به قلمرو اسلام پیوست با پشتوانه مشروع ترین و مقبول ترین اموال موقوفه تأسیس گردید. با فزونی آمدوشد مسلمانان به این آموزشگاه های عمومی، دیگر نهاد های آموزشی چون دارالقرآن، دارالعلم، مدرسه دارالحدیث، خانقاه، کتابخانه، مکتب یا کتاب به‌عنوان رسمی ترین نهاد های آموزشی علمی در سرزمین های اسلامی بنیان گردید، بانیان و واقفان این مراکز بیشتر خلیفه‌ها، سلاطین، امیران، وزیران و توانگران نیکوکار بودند که گذشته از سنخیتی علمی، خدمت به علم و عالمان را وظیفه و رسالت حکمرانی و انسانی خود می‌دانستند. امامان، پیشوایان مذاهب و دانشمندان نیز به فراخور توان مالی خود مسجد یا خانه شخصی را وقف بر تعلم و تعلیم شاگردان و پیروان خود می کردند. در تاریخ آموزش‌وپرورش اسلامی ازاین‌گونه‌های عبادی آموزشی نمونه ها بسیار است. (نورالله کسائی، 1378)

در تمدن اسلامی به دلیل تغییر اوضاع و همچنین تغییر نوع نگاه به دانش، موقوفات سابق بیشتر جنبه حمایت از مدارس و آموزش که کانون های تولید علمی جامعه بوده اند را داشته است. به‌طور مثال؛ دستاورد های علمی امثال شیخ بهایی و ابن‌سینا و... حاصل تحصیل در چنین مدارسی بوده است.

شاه سلیمان درآمد حاصله از حمام نقش‌جهان را وقف استنساخ و تکثیر نسخه های خطی نموده است. حاج محمدبن علی محمودآبادی یزدی در سده سیزدهم بخشی از درآمد آب و املاک موقوفه خود در روستای محمودآباد یزد را جهت استنساخ و خرید کتاب اختصاص داده است. از دیگر موقوفاتی که سود آن برای خرید کتاب صرف شده موقوفات بهرام بیک، موقوفات حاج رمضان کرمانی و موقوفات میرزا محمد طبسی است.

ازجمله مدارسی که جهت تعلیم و تعلم و آموزش علوم شیعی بخصوص فقه و اصول استفاده‌شده مدرسه ی الماسی، جده ی بزرگ و کوچک و مدرسه ی ملا عبدالله شوشتری است.

یکی دیگر از مجتمع های علمی و آموزشی وقفی، مجتمع عظیم ربع رشیدی می‌باشد که واقف و بانی آن خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی طبیب و مورخ و وزیر معروف اسلامی بود.

رشیدالدین درزمانی می زیست که سازمان های اجتماعی ایران و سایر بلاد شرقی اسلامی در اثر تهاجم مغولان ازهم‌پاشیده شده و حفظ میراث گذشتگان بر عهده ی افراد علاقه مند نهاده شده بود. او خود یکی از این افراد بود که مانند خواجه‌نصیرالدین طوسی که نسلی قبل از او باهمت والای خود رصدخانه و مدرسه ی عالی علمی مراغه را پایه گذاری کرده بود، به‌تنهایی به تأسیس دانشگاه و مراکز علمی وقفی بزرگ ربع رشیدی و رشیدیه همت گماشت و آن‌چنان در این امر اصرار ورزید که توانست در اندک مدت این مراکز را به مرتبه ی بالا برساند و حائز اهمیت جهانی گرداند. او در ربع رشیدی مدرسه ای به وجود آورد که واقعاً بین المللی بود و از علوم چینی و هندی تا معارف رومی بیزانس در آن تدریس می شد و با زبان های چینی و یونانی و عبری و مغولی و ترکی و شاید سانسکریت علاوه بر فارسی و عربی در این مرکز آشنایی وجود داشت و آوازه ی شهرت آن از پکن تا قسطنطنیه افکنده بود. (سید حسین امیدیانی، 1378)

روش‌شناسی

با توجه به اهداف و موضوع پژوهش در جهت «برآورد تمایل افراد جامعه جهت حمایت از تولید علم و فناوری در قالب وقف و خیریّه» نوع پژوهش کاربردی و از نوع مطالعات پژوهش توصیفی-علمی می‌باشد. در این مطالعه ابتدا به‌صورت پیمایشی و بر اساس پرسشنامه ای که با استفاده از تکنیک های موجود درروش ارزش گذاری مشروط (CVM) طراحی گردیده، اطلاعات لازم جمع‌آوری‌شده و سپس به توصیف و تحلیل اطلاعات به‌دست‌آمده پرداخته می شود. درواقع درروش ارزش گذاری مشروط، با طراحی یک بازار فرضی برای مفهوم موردنظر (که قیمتی برای آن تعیین نشده است) در مورد تمایل به پرداخت افراد جامعه برای وقف علمی و آموزشی با تأکید بر علم و فناوری سؤال می شود. همچنین برای گردآوری ادبیات موضوع، از روش کتابخانه ای و اینترنتی استفاده‌شده است.

در ابتدا در این پژوهش تعداد 30 پرسشنامه به‌عنوان پیش پرسشنامه توزیع‌شده است. مبالغ پیشنهادی برای تمایل به پرداخت در پیش پرسشنامه به‌صورت باز مطرح می شود. بعد از استخراج مبالغ پیشنهادی از پیش پرسشنامه باید این مبالغ ازلحاظ نرمال بودن بررسی شود. از روش ميشل و کارسون براي تعیین اندازه نمونه و سطوح دقت در مطالعات ارزش گذاري مشروط استفاده شد. به‌منظور تعيين ضريب تغييرات (V)جامعه موردمطالعه، همان‌طور که ذکر شد تعداد 3۰ نمونه از جامعه آماري موردتحقیق به‌صورت تصادفي انتخاب و پیش‌آزمون شد. ضريب تغييرات به‌دست‌آمده از اين پیش‌آزمون برابر5/2است. مقدار بحرانی آماره Z در سطح اطمینان 90 درصد برابر 1 است. درصد اختلاف بین تمایل به پرداخت واقعی و تمايل به پرداخت برآورد شده نیز در سطح 20 درصد در نظر گرفته‌شده است. بدین ترتیب محاسبه حجم نمونه در جدول میشل کارسون به‌صورت زیر می‌باشد:

بنابراین با توجه به محاسبات انجام‌شده و جدول میشل کارسون، حجم نمونه در دامنه 600- 446 قرار می گیرد، در این پژوهش تعداد464 پرسشنامه را به‌عنوان حجم نمونه در نظر گرفته شد که به دلیل عدم همکاری افراد تعداد 291 پرسشنامه کامل شد.

برای استخراج قیمت پيشنهادی در اين تحقيق از روش بويل و بيشاپ استفاده گرديد. ابتدا پس از تعيين تعداد نمونه (N)، تعدادN/2 از اعداد تصادفي در نظر گرفته مي شود (احتمالP )، که از توزیع یکنواخت در فاصله صفر و يک حاصل مي شود. سپس به تعداد N/2 باقيمانده مقدار احتمال تصادفي اضافه و به عبارتيq=1-p حاصل مي گردد. اين مرحله به ما N نقطه احتمالِ داده را مي دهد. در مرحله سومN مرحله به ما صدک هاي ثابتي از توزيع تصادفي ساخته مي‌شود. اين صدک ها به‌صورت دهک (۱۰ قيمت پيشنهادي) و يا پنجک (۵ قيمت پيشنهادی) و يا ... بسته به تعداد قيمت پيشنهادي مدنظر محقق و به‌صورت توزيع تجمعي ساخته مي شود. در مرحله چهارم احتمالات موجود تبديل به پيشنهاد مورداستفاده در پرسشنامه ها خواهد شد.

اين مرحله با اعمال ميانگين و انحراف معيار به‌دست‌آمده از پیش‌آزمون بر توزيع تجمعي ساخته‌شده توسط صدک هاي کاملاً تصادفي انجام مي شود. در انتها پيشنهادها به‌صورت مساوي در پرسشنامه ها توزيع مي شود. اين مراحل اين اطمينان را مي دهد که مشاهدات انتخابي بين انتهاي توزيع به‌صورت متعادل پراکنده‌شده و هسته هاي اصلي پيشنهادها در اطراف ميانه مي باشد (دلیری و همکاران، 1392).

حساس ترین مرحله در پژوهش مبتنی بر CVM تنظیم پرسشنامه می‌باشد؛ چراکه در صورت عدم رعایت اصول در مرحله طراحی پرسشنامه، نتایج حاصل از پژوهش به دلیل مشکلات اریب بودن از اعتبار مفهومی چندانی برخوردار نخواهد بود. جامعه پرسش‌شوندگان در این پژوهش شهروندان رشتی می باشند. پرسشنامه‌ها در دانشگاه‌ها، حوزه‌های علمیه، مؤسسات علمی و آموزشی، ادارات و عامه مردم توزیع شد.

یافته ها

پژوهشگر در این مرحله از پژوهش با استفاده از ابزارهای معتبر، اطلاعات مربوط به متغیرهای پژوهش را محاسبه می‌نماید و عوامل مؤثر بر موافقت یا مخالفت با پرداخت پول جهت تأمین نیاز های علمی نخبگان بررسی خواهد شد.

اولویت‌هایی که ازنظر مردم باعث تولید علم و فناوری می‌شود. در پرسشنامه از مردم پرسیده شد که در کدام‌یک از زمینه‌ها که باعث تولید علم و فناوری می‌شود حاضر به پرداخت هستید (به سؤال 18پرسشنامه مراجعه شود.)

در این حالت متغیر وابسته، موافق یا مخالف بودن برای پرداخت پول جهت تأمین نیازهای علمی نخبگان می‌باشد. به‌عبارت‌دیگر متغیر وابسته یک متغیر مجازی است که مقدار صفر را برای مخالف بودن و مقدار یک را برای موافق بودن یا پرداخت پول برای تأمین نیازهای علمی نخبگان، اختیار می‌کند. ازآنجایی‌که در این حالت متغیر وابسته یک متغیر موهومی با دو مقدار صفر و یک است، مدل لوجیت جهت تعیین رابطه بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته به کار گرفته می‌شود. در اینجا متغیرهای مستقل عبارت‌اند از: جنس، تحصیلات، سهم امور خیر، قیمت پیشنهادی و آگاهی از نیازهای علمی. نتایج حاصل از برآورد مدل لوجیت در جدول زیر آورده شده است.

•متغیر جنس دارای اثر مثبت و معنی داری است. این متغیر کیفی است و به دو گروه زن و مرد تقسیم بندی می‌شود، و با دو کد صفر و یک نشان داده‌شده است. نتایج نشان می دهد که مردان تمایل به پرداخت کمتری نسبت به زنان دارند. در طی تحقیقات انجام‌شده در این پژوهش، می توان یکی از دلایل عمده تمایل کمتر مردان به پرداخت، عدم شفافیت در فرآیند و محل هزینه کرد موقوفات بوده است؛ به‌طوری‌که مثال هایی از موقوفات را ارائه می کردند که بعد از سال‌ها بدون استفاده مانده است. و یکی دیگر از علل عدم تمایل آقایان برای پرداخت در این حوزه این بود که دولت را مسئول می دانستند و معتقد بودند که دولت بودجه کافی برای حمایت از همه حوزه ها را دارد و نیازی به موقوفات ناچیز مردم نیست.

•متغیر تحصیلات فرد دارای اثر مثبت و معنی داری است. این متغیر در پرسشنامه در هشت قسمت آمده است. نتایج نشان می دهد که هرچه تحصیلات افراد بیشتر باشد تمایل به پرداخت آن‌ها برای تأمین نیاز های علمی بیشتر خواهد شد. به دلیل اینکه افراد تحصیل کرده در محیط های دانشگاهی و آموزشی حضور دارند، با مشکلات و نیاز های این محیط‌ها بیشتر آشنا هستند، درواقع ممکن است با یکی از گزینه های پرسشنامه به‌عنوان یک نیاز برخورد کرده باشند.

•متغیر سهم امور خیر از درآمد مثبت و معنی دار است. یعنی با افزایش درآمد افراد، سهم امور خیر بیشتر خواهد شد. هر یک درصد افزایش در درآمد به‌اندازه 0.41 سهم امور خیر از درآمد افراد را بیشتر می‌کند.

•متغیر قیمت پیشنهادی دارای ارتباط مثبت و معناداری است. همان‌گونه که انتظار می رفت احتمال پاسخ «بله» به پرسش تمایل به پرداخت عمدتاً به میزان مبلغ پیشنهادی (bid) در هر یک از پرسش ها بستگی دارد. علامت مثبت این متغیر نشان می دهد که هر چه مقدار مبلغ پیشنهادی افزایش یابد پاسخ‌دهندگان تمایل بیشتری برای پرداخت از خود نشان می دهند، مشروط بر اینکه شرایط رفتار عقلایی در بازار فرضی برای شخص پاسخ‌دهنده فراهم باشد.

ارزش تمایل به پرداخت پاسخ گویان

پس از برآورد الگو و به دست آوردن ضرایب متغیرها، با استفاده از مقدار میانگین متغیرهای توضیحی، میانگین تمایل به پرداخت پاسخ گویان محاسبه شد. مقدار انتظاری متوسط WTP پس از برآورد پارامترهای مدل لوجيت با استفاده از روش حداکثر درست‌نمايی، به‌وسیله انتگرال گيری عددی از سطح زیر منحنی تقاضاي افراد در محدوده صفرتا بالاترين پيشنهاد محاسبه گرديد. با محاسبه انتگرال معين، متوسط تمايل به پرداخت ماهانه خانوار ساکن در شهر رشت در سطح اطمینان 95% برابر با 67852.35 تومان جهت تأمین نیاز های علمی نخبگان به دست آمد. با ضرب اين عدد در تعداد اعضای جامعه آماری تحقيق (160064 خانوار ساکن در شهر رشت) میزان تمایل به پرداخت ماهانه کل جامعه حدود 10860 میلیون تومان خواهد بود؛ و با توجه به اينکه در حدود 26درصد از افراد جامعه آماری حاضر به پرداخت هستند، این میزان برابر با 2823 میلیون تومان به دست آمد.

نتیجه‌گیری

1.هر خانوار در شهر رشت حاضر است ماهانه67852.35 تومان برای تأمین نیازهای علمی نخبگان هزینه کند که این مبلغ برای تمام خانوارهای شهر رشت، یعنی 160064 خانوار ساکن در شهر رشت، ماهانه حدود 10860 میلیون تومان خواهد بود که با توجه به اينکه در حدود 26درصد از افراد جامعه آماری حاضر به پرداخت هستند، این میزان برابر با 2823 میلیون تومان به دست آمد.

2.برای خانوارهای ساکن شهر رشت، متغیرهای جنس، تحصیلات، سهم امور خیر و آگاهی از نیاز های علمی نخبگان اثر معنی داری بر پذیرش قیمت های پیشنهادی برای تأمین نیازهای علمی نخبگان با استفاده از وقف داشته است. متغیر جنس دارای اثر مثبت و معنی‌داری است. نتایج نشان می دهد که مردان تمایل به پرداخت کمتری نسبت به زنان دارند. متغیر تحصیلات دارای ارتباط مثبت و معناداری می‌باشد، این بدین معناست که افراد با تحصیلات بالاتر حاضر به پرداخت بیشتر برای تأمین نیاز های علمی می باشند. متغیر سهم امور خیر از درآمد مثبت و معنی‌دار است. یعنی با افزایش درآمد افراد، سهم امور خیر بیشتر خواهد شد. هر یک درصد افزایش در درآمد به‌اندازه 0.41سهم امور خیر از درآمد افراد را بیشتر می‌کند. متغیر قیمت پیشنهادی دارای ارتباط مثبت و معناداری می‌باشد. همان‌گونه که انتظار می رفت احتمال پاسخ «بله» به پرسش تمایل به پرداخت عمدتاً به میزان مبلغ پیشنهادی (bid) در هر یک از پرسش ها بستگی دارد. علامت مثبت این متغیر نشان می دهد که هر چه مقدار مبلغ پیشنهادی افزایش یابد، پاسخ‌دهندگان تمایل بیشتری برای پرداخت از خود نشان می دهند؛ مشروط بر اینکه شرایط رفتار عقلایی در بازار فرضی برای شخص پاسخ‌دهنده فراهم باشد.

3.آگاهی از نیازهای علمی، متغیر منفی و معنادار دیگری می‌باشد. دلیل منفی شدن این متغیر آن است که بسیاری از افراد به دلیل عدم اعتماد به مسئولان امر و عدم شفافیت به محل هزینه کرد، تمایل به پرداخت ندارند و تأمین نیازهای علمی را وظیفه دولت دانسته و بودجه دولت را برای رفع نیاز ها کافی می‌دانند، همچنین پیشنهاد بعضی از افراد، کمک گرفتن از سرمایه‌داران و خیّرین با درآمد های بالابود.

•درنهایت می‌توان پیشنهادهلی ذیل را مطرح نمود: ایجاد چرخه زنجیروار تبدیل فكر و اندیشه به محصولات تجاری كه در آن ایده های ذهنی نخبگان و نابغه ها، به مراكز علمی تحویل داده‌شده تا پس از پرورش علمی این ایده ها، نخبگان فناوری و صنعتی آن‌ها را به محصولات صنعتی و غیر صنعتی تبدیل كنند و دستگاه‌های ذی‌ربط نیز زمینه تولید و تجاری كردن این محصولات را فراهم سازند.

•تشكیل حداقل یك پژوهشگاه با استفاده از استادان بازنشسته در دانشگاه‌ها که این پژوهشگاه‌ها، می‌تواند حلقه وصل نسل جدید نخبگان و استادان قدیمی و مجرب دانشگاه‌ها باشد.

•فعالیت‌های حمایتی از نخبگان باید به‌گونه‌ای باشد كه پیچ‌وخم‌های رایج اداری، شیرینی این خدمات را به کام نخبگان تلخ نكند.

•رصد و بررسی دائم نتایج سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در مقوله نخبگان نیز از موارد ضروری است. لازم است فعالیت‌ها و پیشرفت‌های علمی كشورهای همسایه و اسلامی را نیز، دائماً رصد كرد و در برنامه‌ریزی‌ها و فعالیت‌ها موردتوجه قرارداد.

منابع

ژیان پو، مهدی (1392) «تجربه نخبگان درباره موانع تجاری‌سازی ایده ها (مطالعه موردی: شهر رشت)»، مسائل اجتماعی ایران، سال چهارم شماره 1.

رحمانی، مژده (1386) «ساختار صندوق های پژوهش و فناوری غیر دولتی»، رهیافت، شماره40

شریف تابع بردبار، محمد (1387) «جایزه علمی برای دانش پژوهان جوان»، رهیافت، شماره47

صادقی، عباس؛ افقی، نادر (1384) «نقش دانشگاه‌ها در کاهش مهاجرت نخبگان»، رهیافت، شماره36، ص22-30

ریاحی، محمد حسین (1391) «وقف پشتوانه نهاد های علمی و آموزشی در اصفهان در عصر صفوی» وقف میراث جاویدان، شماره19 و 20

فلاحی،کیومرث؛ منوریان، عباس (1387) «بررسی عوامل مهاجرت نخبگان(سرمایه انسانی) و ارائه راهبرد های مناسب برای پیشگیری از این پدیده»، مجله دانش و توسعه، سال 15، شماره 24.

هداوند، سعید (1389) «چالش های پژوهشی کشور و تأثیر آن بر مهاجرت نخبگان»، تدبیر، شماره 216

اساسنامه بنیاد ملی نخبگان کشور (1384)، رهیافت، شماره 35

اخوان کاظمی، بهرام (1383) «نگاهی به پدیده مهاجرت متخصصان و نخبگان علمی» علوم سیاسی و اقتصادی، شماره 207 و 208

قلن بر، زهرا؛ کیانی، ابوالفضل «معرفی بنیاد های: آشنایی با بنیاد و جایزه نوبل» رهیافت، شماره 29

ریاحی، محمد حسین (1391) «وقف در مدارس اصفهان عصر صفوی و مروری بر ویژگی‌های برخی وقف‌نامه‌های آن»، شماره 77 و 78، ص119- 180

کسایی، نورالله (1378) «وقف در خدمت نهاد های علمی-آموزشی» میراث جاویدان، سال هفتم، شماره3

حسینی‌اشکوری، سیدجعفر (1390) «وقف گامی در گسترش علم» وقف میراث جاویدان، شماره 74، ص63-110

امیدیانی، سید حسین (1378) «ربع رشیدی، مجتمع بزرگ وقفی و علمی آموزشی در تبریز(قرن هشتم هجری)» وقف میراث جاویدان، شماره27، ص50-71

مصباحی مقدم، غلامرضا (1388) «امکان سنجی وقف سهام و پول؛ مدل صندوق وقف سهام و پول در ایران» جستار های اقتصادی، شماره 12، ص 59 تا 89

www.awqaf.ir

Masahina, Sarabdeen and Kijas, A.C.Muhammadu. (2012). “Applying contingent valuation method for economic valuation of Awaqf wealth management in wefare changes of muslim households in serilanka:a conceptual framework.” Tazkia Islamic Finance and Business Review,7.2.

Habib, A. (2002). “Financing Microenterprises: An Analytical Studay of Islamic Microfinance Institution”. Islamic Economic Studis, 9(2) ,27-62

Whittington, Dale, Briscoe, John, Mu, Xinming, Barron,William (2003) “Contingent valuation: Estimating the willingness to pay for housing services: A case study of water supply in southern Haiti” ,Routledge, 189-206.

باسمه‌تعالی پرسشنامه ارتقاءء جایگاه وقف در تأمین نیازهای عرصه‌ی علم و فناوری

1-جنسیت: 1- مرد 2- زن

2-سن: ...........................................

3-وضعیت تأهل: 1- مجرد (تعداد اعضای خانواده........) 2- متأهل (تعداد فرزند..................)

4-تحصیلات: 1-بی سواد 2-زیر دیپلم 3-دیپلم 4- فوق‌دیپلم 5-کارشناسی 6-کارشناسی ارشد 7-دکتری 8-حوزوی

5-سطح تحصیلات پدر: 1-بی سواد 2-زیر دیپلم 3-دیپلم 4- فوق‌دیپلم 5-کارشناسی 6-کارشناسی ارشد 7-دکتری 8-حوزوی

6-شغل.......................................... 7 -منطقه محل سکونت .....................

8-میزان درآمد ماهانه ............................تومان

9-بیشتر از چه طریقی اقدام به انجام فعالیت‌های خیر می‌کنید؟ 1-صدقه 2-کمک به اشخاص نیازمند 3-نذر 4-وقف 5-خیریّه‌های محلی/فامیلی 6-صرف وقت 7-کمک به مدارس 8-کمک به مساجد، هیئت مذهبی، بقاع 9-کمک به مراکز فرهنگی10-کمک به مؤسسات نگهداری ایتام/سالمندان/بیماران خاص/شیرخوارگاه 11- سایر...............

10-انگیزه شما از فعالیت خیر چیست؟ 1-جلب رضایت خداوند2-عمل به دستورات دین 3-برای تبلیغ کار خیر و گسترش آن در بین مردم 4-کسب آرامش5-جلب رضایت دیگران 6-کسب پاداش‌های دنیوی و اخروی 7-رسم و رسومات خانوادگی و اجدادی8-برآورده شدن حاجات9-برای رفع آسیب‌های دنیوی و یا اخروی10-سایر............................................

11-درمجموع به‌طور متوسط چه میزان از درآمد ماهانه خود را صرف امور خیر می‌کنید؟ ........................................تومان

12-فعالیت‌ها و کمک‌های خیر شما بیشتر چه قالبی دارد؟ 1-پرداخت‌های مالی مستمر 2-پرداخت‌های مالی غیرمستمر 3-وقف 4-کمک غیرمالی(غذا، لباس، جهیزیه و...) 5-صرف وقت یا فعالیت تخصصی 6-توزیع نذری 7-سایر..........................

13-به نظر شما عرصه علم و فناوری برای پیشرفت جامعه چقدر اهمیت دارد؟ 1-خیلی زیاد  2-زیاد  3-تا حدودی  4-کم  5-خیلی کم

14-اگر بودجه دولت برای تأمین نیازهای حوزه علم و فناوری کافی نباشد از چه راهی می‌توان آن را تأمین کرد؟ ..................................................................................................................................................................................................................................

15- در طول تاریخ بخشی از نیازهای علمی ازجمله تأسیس مدارس و هزینه‌های مدرسه شامل تأمین هزینه‌های طلاب و .....را با موقوفات تأمین می‌کردند. به نظر شما این راهکار در زمان حال چقدر قابل انجام است؟ 1-خیلی زیاد  2-زیاد  3-تا حدودی  4-کم  5-خیلی کم

16-آیا شما برای تأمین نیازها و کمبودهای مالی حوزه‌ی علمی و فناوری مراکز علمی و دانشگاهی حاضر به پرداخت هستید؟ بله خیر

17- در صورت مهیا بودن شرایط تمایل دارید به‌طور متوسط چه میزان از درآمد سالانه خود را صرف این کارنمایید؟......................................

18-در کدام‌یک از زمینه‌های زیر که باعث تولید علم و فناوری می‌شود حاضر به پرداخت هستید؟ 1-ساخت یا تجهیز کتابخانه دانشگاهی  2-تأمین نیازهای مالی فعالیت‌های مطالعاتی و پژوهشی مخترعین و مبتکرین 3-کمک به صندوق‌های مالی حمایت از نخبگان علمی و مخترعین  4-کمک به تجاری‌سازی نتایج تحقیقات و مطالعات علمی  5-کمک‌هزینه‌ی بورسیه دانشجویان مستعد مناطق محروم  6-ساخت محیط‌های آزمایشگاهی و کارگاهی 7-تأمین امکانات، مواد اولیه و لوازم آزمایشگاه و کارگاه و ......  8-تأمین نیازهای آموزشی مانند تجهیز کلاس‌های درس و....  9-تأمین امکانات رفاهی دانشجویان مستعد مانند تجهیز خوابگاه ، تأمین نیازهای ورزشی و .....  10-تهیه جوایز سالیانه برای آثار علمی فاخر، اختراعات و ابتکارات دارای سطح ملی و جهانی (مانند جایزه نوبل)  11-سایر..............................

19-در صورت تمایل برای تأمین نیازهای مالی حوزه‌ی علم و فناوری کدام کانال را برای هدایت این کمک‌ها مناسب می‌دانید؟ 1-دانشگاه 2- بنیاد ملی نخبگان 3-انتخاب نخبگان و نیازهایشان به‌طور مستقیم 4-مؤسسات تخصصی تشکیل‌شده با این هدف 5- سایر....................

20-در چه قالبی بیشتر تمایل دارید کمک‌های خیر خود را برای تأمین نیازهای نخبگان (تجاری‌سازی محصولات) اختصاص دهید؟ 1-وقف یا کمک فردی به هر نیتی 2- کمک یا وقف گروهی 3-وصیت یک‌سوم مال 4- نذر 5-سایر..................

21-چه عاملی موجب خواهد شد تا انگیزه‌ی شما برای کمک‌های خیریّه‌ای در جهت رفع نیاز‌های نخبگان بیشتر شود؟(از طریق رتبه‌بندی) 1-شفافیت در فرآیند و محل هزینه کرد آن 2-ماندگاری نام و یادبود 3-وجود نهادی قابل‌اعتماد جهت انجام این مخارج 4- بهبود وضعیت مالی خود

22- به نظر شما برای افزایش مشارکت مردم در تأمین مالی عرصه‌های علمی و فناوری کشور چه باید کرد؟

لینک مقاله در سیویلیکا

پانویس