بررسی حمام های تاریخی آمل
مؤلف: شهرام یوسفی فر-معصومه یدالله پور
محتویات
چکیده
حمام‌ها به‌عنوان یکی از گونه‌های تأسیسات عمومی در شهرها، از جمله عناصر و نشانه‌ها‌ی بافت کهن شهرهای ایران به شمار می‌روند. این‌گونه تأسیسات شهری که در قدیم میزان قابل توجهی از بافت کالبدی شهرها را در بر می‌گرفته‌اند، نه تنها کارکرد اجتماعی و اقتصادی داشتند، بلکه از نظر کالبدی نیز در شکل‌دهی به ساختار فضایی شهرها تأثیرگذار بوده‌اند.
شهر آمل به‌عنوان یکی از شهرهای کهن ایران چنین خصایص کالبدی داشته است. از جمله این‌گونه تأسیسات عمومی در این شهر، گرمابه ی «سادات نیاکی» از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین حمام‌های شهر آمل است که تاکنون پابرجاست. این حمام به‌صورت موقوفه تأسیس و اداره شده‌است. مطالعه ی این نهاد شهری ـ که از ویژگی وقف برخوردار است ـ در مقایسه با دیگر حمام‌های شهر آمل، افزون بر آنکه وجوه فرهنگی این تأسیس را نشان می‌دهد، ارزش‌های آن را در مناسبات شهری نیز از منظر نهادی وقفی تبیین می‌کند.
مقدمه
در شهرهای کهن ایران، جمعیت شهری در محلات مختلف بر اساس تفاوت‌هایی چون ویژگی‌های قومی، مذهبی، حرفه‌ای و شغلی یا حتی مبدأ شهری و روستایی شهریان استقرار می‌یافتند؛ ازاین‌‌رو محله‌ها به‌طور معمول فضاهای سکونتی گروهی همگون از مردمان را در شهر تشکیل می‌دادند. این خصلت در شهرهای کوچک‌تر به‌علت تجانس فرهنگی و دیگر عوامل دخیل، چون: همگونی در حرفه یا مبدأ و خاستگاه، تشدید می‌شد.
محله‌ها به‌عنوان بخشی مستقل در شهرها دارای تأسیسات خدماتی و عمومی مربوط به خود بودند که نیازمندی‌های ساکنان خود را برآورده می‌ساختند. در سطحی فراتر، محله‌های مسکونی در شهرها، به مانند مکملی برای منطقه ی بازار کهن و مرکزی شهرها محسوب می‌شدند.
محله از یک میدان مرکزی برخوردار بود که معمولاً در محل تقاطع دو یا چند راه اصلی قرار داشت و به مانند مرکز محله عمل می‌کرد. در اطراف میدان هم شماری مغازه و برخی اماکن عمومی (آب انبار یا مکان‌های مذهبی، اجتماعی و تفریحی) برای تأمین نیازهای ساکنان محله وجود داشت. این مکان با کارکردهای اجتماعی‌اش مرکز جامعه ی محله نیز بود.
در شهر آمل نیز به پیروی از الگوی کهن‌شهرها، ساکنان هر محله بر اساس شاخص‌هایی چون حِرَف و مشاغل، مسقط الرأس یا قومیت اسکان می‌یافتند. به عنوان مثال، محله ی صنعتگران، محله ی نیاکی، محله ی گرجی‌ها و دیگر موارد، که نشان‌دهنده ی این واقعیت اجتماعی در این شهر بود. به همین ترتیب محله‌های اصلی شهر نیز دارای عناصر خدماتی، اجتماعی و مذهبی بودند که نیازهای مختلف ساکنان محله و حتی شهر را پاسخگو بود. حمام‌های عمومی یکی از تأسیسات مهم محله‌ها بودند که افزون بر کاربرد بهداشتی، عملکردهای اجتماعی متنوعی نیز داشتند. این حمام‌ها در سیمای جغرافیایی شهرها هم تأثیرگذار بودند.
در مطالعه ی حاضر ابتدا گزارشی از حمام‌های شهری و کارکردهای آن ارائه می‌گردد؛ و در ادامه به حمام‌های شهر آمل و اهمیت آنها می‌پردازد؛ و درنهایت قدیمی‌ترین حمام شهر که موقوفه است بررسی می‌شود.
حمام به مثابه نهادی اجتماعی و فرهنگی در شهرها
در فرهنگ ایرانی پیش از ظهور اسلام و پس از آن، به بهداشت فردی به عنوان آموزه‌ای دینی توجه می‌شد؛ و بر این اساس حمام به منزله ی نشانه ی کالبدی و اجتماعی بروز این‌گونه باورها، تجلی مهمی در جامعه ی ایران داشت. واژه ی گرمابه در دوره ایران باستان به معنای ساختمان گرم بود. در دوره ی اسلامی ـ به ویژه دوره ی خلفای عباسی و صفوی ـ حمام‌های بی‌شماری در شهرهای ایران احداث شد. اهمیت عنصر حمام در زندگی شهری سبب گردید که در الگوی شهرسازی، گرمابه به مانند رکنی مهم در طراحی شهری محسوب شود. در نزد ناظران آن روزگار، شمار زیاد گرمابه در هر شهر نشانه ی آبادانی و پاکیزگی مردم هر شهر بود. به طور معمول حمام‌ها در گذر‌های اصلی و عمومی شهر یا راسته ی بازار، مجاورت مساجد، در مراکز یا میدان‌ها و بازارچه‌های محله‌ای برپا می‌شدند. حمام‌ها چون محیطی نسبتاً بسته بوده، ارتباط کمی با شرایط اقلیمی مجاور خود دارند، از نظر ساختار کالبدی، در مناطق گوناگون اقلیمی ایران کم و بیش مشابه هستند و عوامل اقلیمی مختلف مانند آفتاب، باد و موقعیت جغرافیایی، تأثیر چندانی در نحوه ی استقرار شکل کالبدی و تقسیم‌بندی فضاهای داخل حمام نداشته‌است. برخی از حمام‌های تاریخی معروف ایران که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده‌اند عبارتند از: حمام آخوند، حمام آقا تقی اردبیلی، حمام ابراهیم‌خان، انصاری، اوچ دکان، حمام بازار شاهرود، حمام پرهیزگار، پهنه سمنان، حمام تاریخی کن، مزداران، جلفا، جم، چهاردرخت، چهارسوق، چهارفصل اراک، حاج‌آقا تراب، حاج‌تقی عسکر، حاجی رئیس، حسینیه ی اعظم، خان سنندج، خان یزد، خسروآقا، رضی‌آباد، سراب یا جلال، سلطان میراحمد، شاهزاده‌ها، شاه‌علی صفوی، شاه مشهد، شیخ بهایی، صفا یا حاجی‌محمد رحیم، علیقلی آقا، فین کاشان، چکنه، حمام قدیمی شهر گناباد، حمام قدیمی شیخ سلماس، حمام قدیمی ماکو، قیصریه ی سبزوار، کردشت اهر، کلبغلی‌خان ساوه، کهنه سردشت، گلشن لاهیجان، گله‌داری بندرعباس، گنجعلی‌خان کرمان، مرمر، مصباح کرج، مکتب‌خانه ی بروجن، ملک بوشهر، مهرآباد، میرزا رسول مهاباد، نوبر، نیما یوشیج، وزیر، وکیل شیراز، وکیل کرمان، دو حمام تاریخی رمنان.
در شهر آمل حمام‌های بسیاری وجود داشته است که امروزه تعداد کمی از آنها پابرجا هستند. در این شهر به‌ضرورت بهره‌گیری حمام‌ها از آب رودخانه ی مجاور شهر موسوم به «هراز» و تأمین ذخیره ی آب‌انبارهای متعدد گرمابه‌های شهر، معمولاً این بناها در نزدیک رودخانه ساخته شده‌اند. حمام‌های آمل نیز تابع ساختار کلی کالبدی و فضایی حمام‌های ایرانی بوده‌اند.
انواع حمام‌ها از نظر کارکرد و نحوه ی اداره
>کارکرد >نحوه ی اداره
کارکرد
حمام عمومی: این‌گونه گرمابه‌ها برای استفاده ی عموم افراد یک محله یا شهر تأسیس می‌شد و دارای ویژگی‌های معماری و طراحی درونی خاصی بود. حمام‌های عمومی به دو صورت اداره می‌شد: گاه به صورت دو حمام جداگانه، یکی مخصوص مردان و دیگری مخصوص زنان، با خزینه ی واحد و به هم چسبیده که به حمام دوقلو معروف بود؛ و گاه یک حمام در ساعاتی از روز برای زنان و در برخی ساعات به مردان اختصاص داشت. استفاده از این حمام‌ها مستلزم پرداخت هزینه بود. حمام‌های خاص: شماری از حمام‌ها که درون محوطه‌های محصور (کاخ‌ها) یا محله‌هایی با ویژگی‌های قومی یا دینی خاص (یهود، نصارا) قرار داشتند و فاقد کاربری عمومی بودند.
حمام‌های محله‌ای: این‌گونه حمام‌ها در مرکز محله و کنار مسجد یا حسینیه، به منظور رفع نیاز اهالی محله ساخته می‌شد. این حمام‌ها علاوه بر کارکرد بهداشتی، برای گذران اوقات فراغت نیز استفاده می‌شد.
کارکردهای حمام‌های محله‌ای در شهر آمل
حمام‌های شهر آمل از عناصر وحدت‌بخش مرکز محله یا محلات بودند که علاوه بر تأمین نیازهای ساکنان محل و داشتن کارکردهای اجتماعی و اقتصادی، در شکل‌دهی به این شهر نیز تأثیرگذار بوده‌اند. با توجه به اینکه طایفه‌ها، در شهر آمل، محلات مخصوص به خود را به وجود آوردند، حمامات واقع در آن محل که معمولاً در مرکز محله واقع بود به نام همان طایفه مشهور بوده‌است.
نحوه ی اداره
حمام‌های انتفاعی: این‌گونه حمام‌ها را حکومت یا افراد برخوردار به منظور بهره‌گیری از عواید آن می‌ساختند. مالکیت خصوصی و طرز اداره ی انتفاعی این حمام‌ها وجه بارز تفاوت آنها با حمام‌های وقفی است.
حمام‌های وقفی: این‌گونه حمام‌ها ازنظر حقوقی تابع قانون وقف بود و درآمد حاصل از فعالیت‌های آنها وقف امور عام المنفعه یا امور خیریه ی مشخص می‌شد. یکی از ویژگی حمام‌های وقفی آن است که اغلب در مجاور مجموعه‌هایی چون مسجد، بازار، کاروانسرا، خانقاه ونظایر اینها ساخته می‌شد.
حمام‌های وقفی از لحاظ معماری و کارکرد مانند حمام‌های عمومی بوده‌اند. برخی از حمام‌های معروف ایران که پیشتر از آنها نام برده شد، به صورت موقوفه بوده‌اند. در این باره، حمام بازار شاهرود، حمام گله‌داری بندرعباس، حمام کوچک و بزرگ علیقلی آقا در محله ی بیدآباد اصفهان و نظایر اینها قابل ذکرند.
اهمیت وقف حمام در فرهنگ دینی مسلمانان، از نظر تأکیدی که بر پاکی و طهارت در اعمال و عبادات شده، قابل توجه است. حمام‌ها به مانند نهادی بهداشتی و اجتماعی به طور معمول در مجاور مسجد ساخته می‌شدند. گروهی از دولتمردان نیک‌سیرت به نیت بهره ی ثواب و ذخیره ی روز رستاخیز، و جمعی از دولتمردان هم در اندیشه ی شهرت بیشتر به بنای حمام‌های وقفی چشمگیر و زیبا همت می‌گماردند. ساختن حمام یکی از موارد عادی مصرف وجوه و درآمدهای وقفی به شمار می‌آمده است. بینش دینی در باب طهارت و کاربرد سنتی حمام به عنوان یک پایگاه مداوای پزشکی، سبب گسترش شبکه‌ای از حمام‌ها با ویژگی‌های خاص ظاهری و درونی در سراسر سرزمین‌های اسلامی گشت.
محله‌های تاریخی شهر آمل
آمل از جمله شهرهای کهن ایران است که شماری از عناصر کالبدی ارزشمند آن هنوز پابرجاست. در این شهر نیز فضای شهری به محلات متعدد تقسیم می‌شد که این امر اداره ی شهر را آسان می‌کرد. محله‌هایی مانند:
مشایی‌محله، کاردگرمحله، شاهان‌دشت‌محله، کاشی‌محله، پایین بازار، نیاکی‌محله، قادی‌محله، گرجی‌محله از محله‌های کهن و معروف این شهر هستند که در مرکز خود، فضای مذهبی، تجاری و خدماتی هم داشته‌اند. خط سیر بازار قدیمی آمل به‌خصوص محورهای آن نقش مهمی در تفکیک کالبد محله‌ای این شهر ایفا می‌کرد. رشد و گسترش کالبد بازار آمل به‌صورت تک‌محوری سبب شده است تا محلات مسکونی متعددی در پیرامون آن شکل گیرند. این محله‌ها بر مبنای شاخصه‌هایی چون بستگی‌های طایفه‌ای شکل یافته‌اند. طایفه‌هایی چون آملی (جوان، زرگر، کاردگر، رودگر، کمانگر، چنان، نبی، دیر، سالار، چلابی، ساروی، خراسانی و کاشانی)، نیاکی (سادات و غیر سادات)، شاهان‌دشتی (سادات و غیر سادات)، مشائی، گرجی، اسکی (قادی، درزی، امیری، رئیسی)، بهرستاقی (آهنگر، اردشیر، درویش، گریپ، بلقمی، بلر، قلباف، باتیجی، نوسر، اوک و بوستان)، نوائی (بلالی، گودرزی، حمزه، جغتا، ملا، درزی و خزات)، دلارستاقی (خواجه سلیمان، کهرودی، کیانی، فولادوش، امیر، شیوخ، دیلم، موتن، پل‌وار، درکانی، یهری، متکان، میان‌دهی، کرنی و مغولی)، ایرائی (رودگر، الیاس، آماک، گرشاسب)، امیری (سادات و غیر سادات، از ساکنان اصلی لاریجان)، و گروه‌هایی چون لاسمی‌ها، نوری‌ها، تیکوهی، کلشی‌ها در طی ادوار مختلف تاریخی در در شهر ساکن شدند و محله‌های مخصوص به خود را شکل دادند. نظم اجتماعی مزبور تا امروز نیز کم و بیش در قالب اجتماعات آیینی (مراسم محرم و غیره) و رسوم اجتماعی (عروسی و غیره) قابل ردگیری است.
حمام‌های محله‌ای شهر آمل
>حمام‌های عمومی
>حمام‌های وقفی آمل
حمام‌های عمومی
>حمام اشرف >حمام رجائی (حمام مشائی) >حمام گروسی یا حمام سبزه‌میدان >حمام آقاعباس >حمام مهدی‌زاده >حمام قادی‌محله >حمام ائرایی‌راسته >سایر حمام‌های قدیمی
حمام اشرف
از قدیمی‌ترین حمام‌های واقع در بازار این شهر بود. این حمام در شاهان‌دشت‌محله، مرکز بافت قدیم شهر آمل واقع بود و از شمال به کاشی‌محله، از غرب به پایین‌بازار‌محله و بازار قدیم، از جنوب به مشایی‌محله و از شرق به چاکسرمحله مرتبط می‌شد. ارتباط فضایی با بازار قدیم به‌صورت بی‌واسطه و در ضلع غربی آن بود. حمام روبه‌روی مسجد حاج‌علی کوچک قرار داشت. غلامحسین یوسفی مالک این حمام در مسجد مزبور به خاک سپرده شده‌است. این حمام، سربینه‌ای (رختکن) داشت که از سه قسمت تشکیل می‌شد: وسط حوض و راهرو و دو طرف آن دو قسمت، رختکن بود. از رختکن به گرم‌خانه و از آنجا به صحن حمام وارد می‌شدند. مستراح و نوره‌خانه ی قدیمی دراز و طولانی بود و نور کافی نداشت. بعدها قسمتی از گرم‌خانه را به این دو اختصاص دادند. کاشی‌کاری‌های قدیمی سربینه بر جای بود که قدمت پاره‌ای از آنها به زمان صفویان می‌رسید. بر بالای در ورودی حمام این عبارت نوشته شده بود: «هر وقت لنگ در این مکان نصب است، حمام مردانه است». موقعیت حمام اشرف رو به روی مسجد حاج علی کوچک سابق (مأخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم بازار آمل، ج 2، 38ـ36) وجود چند عنصر تأثیرگذار چون مسجد حاج‌علی کوچک و حمام اشرف از عوامل تشکل وحدت محله‌ای مزبور بود. این حمام، حمام اشرف سلطان نیز خوانده می‌شد. این حمام ساخت رودگری‌های آمل بود که در سال 1361 تخریب شد.
حمام رجائی (حمام مشائی)
در مشائی‌محله، پشت کاروانسرای حبشی مجاور راسته ی نمدمالان قرار داشت. مشائی‌محله در ضلع شرقی بافت قدیم بازار آمل واقع است و از شمال به شاهان‌دشت‌محله، از غرب به کاردگرمحله (کاردیگر)، از جنوب به بازار قدیم و از شرق به خیابان 30 متری شهید بهشتی ارتباط دارد. بنا به اظهار مطلعان، مالک آن آقای مشایی بود.
حمام گروسی یا حمام سبزه‌میدان
در راسته ی گروسی، نزدیک سبزه‌میدان قرار داشت. آقای گروسی مالک آن بود. به دو صورت مردانه و زنانه مورد استفاده قرار می‌گرفت.
حمام آقاعباس
این حمام در میدانگاهی مجاور مسجد آقاعباس، در راسته ی آقاعباس مجاور بازار نمدمالان در کاردگرمحله قرار داشت. موقعیت حمام آقا عباس در مجاورت مسجد آقا عباس (مأخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم بازار آمل، ج 2، ص 42ـ48) امروزه از این حمام قدیمی اثری بر جای نیست. کاردیگرمحله از شمال به پایین بازار، از غرب به نیاکی‌محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از شرق به بازار قدیم مرتبط می‌شود.
حمام مهدی‌زاده
این حمام در سه راهی قادی‌محله، نیاکی‌محله و پایین‌بازار قرار داشت. بنا به اظهار مطلعان، مالک این حمام اصغر مهدی‌زاده بود. حمام قادی‌محله که در قادی‌محله قرار داشت و مالک آن آقای توکلی‌زاده بود. این محله در قسمت شمال شرقی بافت قدیم شهر واقع است و از جنوب به گرجی‌محله و از شرق به نیاکی‌محله و پایین بازار مرتبط می‌شود.
حمام ائرایی‌راسته
واقع در راسته ائرایی و مالک آن آقای پهلوان‌زاده بود.
سایر حمام‌های قدیمی
حمام یوسف‌خان در شاهان‌دشت‌محله، حمام چرخ فلک و فلک در قادی‌محله، حمام کاظم بیگ، چهارسوق، بقال، عطار، ساچمه‌پاشان، مسگر بازار که اثری از آنها باقی نمانده‌است. همچنین دو حمام قدیمی در هارون‌محله قرار داشت که در دوره ی رضاشاه تخریب و به جای آنها اداره ی پست و تلگراف احداث شد. بسیاری از حمام‌های مهم شهر آمل در بازار شهر قرار داشته و در تأمین بهداشت و سلامتی ساکنان محله یا محله‌های بازار تأثیرگذار بوده است. ویژگی دیگر حمام‌های شهر آمل نزدیکی آنها به مساجد و تکایا بود. به عنوان مثال، حمام مشائی در مجاورت مسجد جامع، تکیه ی مشائی، آقا عباس قرار داشت و حمام اشرف روبه‌روی مسجد حاج‌علی کوچک بود.
حمام‌های وقفی آمل
حمام چاکسر
این حمام در چاکسرمحله قرار داشت و واقف آن حاجی صالح مشائی بود. در وقف‌نامه ی تکیه ی مشائی تصریح شده که این حمام، وقف تکیه ی مزبور است.
گرمابه ی سادات نیاکی
واقع در راسته ی نیاکی، مجاور حسینیه و مسجد نیاکی. این حمام سربینه، رختکن، سردخانه و گرم‌خانه داشت و عواید آن وقف بر تکیه ی نیاکی و نیاک است.
موقعیت حمام نیاکی در مجاورت تکیه ی نیاکی‌ها
(مأخذ: طرح ساماندهی بافت قدیم بازار آمل، ج 2، ص 45ـ48) نیاکی‌محله از قدیمی‌ترین محلات شهر است که از شمال به پایین بازار، از غرب به گرجی‌محله و قادی‌محله، از جنوب به بخش مرکزی شهر و از مشرق به کاردگرمحله مرتبط می‌شود و در قسمت مرکزی بافت قدیم قرار دارد. گرمابه ی موقوفه ی نیاکی تنها گرمابه ی به جا مانده ی شهر آمل در کنار مجموعه ی تاریخی مسجد و حسینیه ی نیاکی و آب انبار سابق، در اطراف بازار است. بانی آن درواقع حجت‌الاسلام و المسلمین حاج سید حسین یزدان‌پناه لاریجانی است.
نمایی از حمام زنانه (به صورت عمومی و نمره)، 15 / 6 / 1390 بدون تردید جنبه ی موقوفه بودن این بنا باعث پایداری آن گردیده‌است.
نیاک و نیاکیان
نیاک نام منطقه‌ای است واقع در جاده ی تهران به آمل، پس از پلور، در دره ی مسیر رود هراز، میان اسک و رینه از بالا و وانه از پایین. در بالای این دره ی کوتاه از یک سوی روستای نیاک است و در برابر آن روستای کوچکی است به نام کنارنگام. ابوالخیردشت یا بی‌خیردشت در اطراف نیاک واقع است. مردم نیاک در گذشته به بازرگانی، کشاورزی و دامپروری می‌پرداختند. آنها خود را سیدِ هاشمی و از نسل سید عالی یا سید علی، برادر سید حسن‌ولی می‌دانند که مزار و آستانه ی او در همین روستا واقع است. در این مزار قبر درویش تاج‌الدین حسن‌ولی، درویش علی و درویش سهراب قرار دارد. درباره ی نسب درویش تاج‌الدین حسن و سادات نیاک روایت‌های محلی وجود دارد و به نظر می‌رسد سید حسن‌ولی و برادرش علی، نواده ی حسن سبط هستند و از دودمان عبدالله بن لطف‌الله پدر سید عمادالدین فتح‌الحسنی. بر آستانه و مزار مزبور، رقباتی در نیاک، نوا، مون، رینه و ایرا وقف شده‌است که بالغ بر 147 طغرا از سده ی نهم تا سده ی چهاردهم است. گویا در هیچ مزاری این‌گونه و تا بدین اندازه سند نباشد. از سنجیدن آنها با سندهای موقوفات دیگر ارزش آنها به دست می‌آید و روشن می‌شود که این اسناد از سندهای وقفِ تبریز، اردبیل، کاشان، یزد و سجلّات تیموری نوتر و هم‌زمان با وقف‌نامه ی امیر چقماق، و کهن‌تر از اسناد دیگر است. بررسی اسناد نیاکی درخصوص موضوع پژوهش از دو نظر در خور اهمیت است:
1ـ وقف در بین مردم آمل به‌خصوص مردم نیاک و طایفه ی نیاکی پیشینه‌ای بس دراز دارد؛
2ـ مردم نیاک را سید هاشمی و از نسل سید عالی یا سید علی برادر سید حسن‌ولی می‌داند، اما باور مردم نیاک بر آن است که طایفه ی نیاکی شامل محمد بزا، عالی بزا و حسن بزا می‌باشد که این اسناد اطلاعات مفیدی درباره ی این سه تن به دست می‌دهد.
تکیه ی نیاکی در نیاکی‌محله قرار دارد. دارای سیزده سقاخانه بوده که تاریخ ساخت آن با تاریخ مسجد حاج‌علی کوچک یکی است. بانی آن عباسقلی‌خان سردار لاریجانی اسکی بود. اکنون این تکیه به حسینیه ی ارشاد و سادات نیاکی معروف است. حسینیه ی سادات نیاکی در جوار مسجد آن 21 / 7 / 1387 تکیه ی نیاک این تکیه در روستای نیاک لاریجان قرار دارد. ساختمان قدیمی را خراب کردند و آن را از نو در دو طبقه بنا نهادند.
معرفی سند وقف‌نامه ی حمام نیاکی در آرشیو اداره ی اوقاف و امور خیریه ی شهرستان آمل نگهداری می‌شود. این حمام را طایفه ی نیاکی در تاریخ هفتم شهر جمادی‌الثانی 1332 قمری، بر تکیه ی نیاکی (اطراف بازار) و تکیه ی نیاک در قریه ی نیاک لاریجان وقف کرده‌اند. ساختمان این حمام در این تاریخ جدیدالبنا بوده‌است. وقف‌نامه ی حاضر در مجموع 38 مهر دارد که اسامی واقفان و مهرهای آنها در وقف‌نامه آمده‌است.
گرمابه ی موقوفه ی نیاکی 19 / 10 / 1387
موارد مصرف درآمد موقوفه
درآمد حمام برای عزاداری سرور شهیدان خاص اهل الکسا مولی حضرت ابا عبدالله الحسین صرف می‌شده است، به‌گونه‌ای که هرگاه ماه محرم با فصل تابستان مصادف بود و نیاکیان در ییلاق نیاک به سر می‌بردند، صرف عزاداری در تکیه ی نیاک لاریجان و در بقیه ی فصول در تکیه ی نیاکی آمل صرف عزاداری امام حسین علیه السلام می‌شود.
تولیت
پنج تن از متدینین قریه ی نیاک
مشخصات سند
واقف: سادات و غیر سادات قریه ی نیاکِ لاریجان؛ موقوفٌ علیهم: گرمابه ی موقوفه ی نیاکی؛ تاریخ وقف: هفتم شهر جمادی‌الثانی 1332 قمری؛ تاریخ تنظیم سند: ـ نوع سند: وقف‌نامه؛ شماره ی سند: ـ
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الواقف علی الأسرار بما وراء، و الصلوه و السلام علی النبی المختار محمد و آله الأطهار، و اللعنة الدائمة علی أعادیهم مادام اللیل و النهار. اما بعد، نظر به مضمون صدق‌مشحون «الدنیا مزرعة الآخره»، و به مفاد الهام‌بنیاد «إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث: علم ینتفع به، و ولد صالح یدعو له، و صدقة جاریة»، بر هر مکلفی واجب و لازم است که نفس خود را به امتثال خیرات و مبرّات واداشته، در مزرعه ی اعمال خویش تخم سعادتی کاشته، و از خرمن طاعات و عبادات خوشه انباشته، تا در «یومَ لا ینفعُ مالٌ و لا بنون» حاصلی داشته باشد؛ و شبهه نیست که بهترین اعمال و شایسته‌ترین افعال به نصّ آیة کریمة «المال و البنون زینة الحیوة الدنیا و الباقیات الصالحات خیرٌ عند ربّک ثواباً و خیرٌ أَمَلاً»، صدقه ی جاریه است و از جمله مصادیق باقیات صالحات، بلکه موجب نجات یوم المحشر و آسودگی آن روز پرخوف و خطر می‌باشد؛ لذا توفیق شامل حال و متکفل احوال عموم حضرات سادات و غیر سادات ذوی العزّ والاحترامِ قریة نیاک لاریجان، که اسامی سامی و اَمهار گرامی در ظهر این وقف‌نامه ثبت و ختم است، گردیده.
وقف مؤبَّد شرعی و حبس مخلَّد ملّی نمودند یک باب حمام جدید البنا، واقع در آمل مازندران، نزدیک تکیه ی سادات نیاک، محدود به حدود اربعه ی در هامش، که غنی از زیادتی توضیح و توصیف است، با کافه ی ملحقات شرعیه و منضمّات عرفیه، من غیر استثناء شیءٍ از آن را، برای عزاء سرور شهیدان خامس اهل الکساء، مولی حضرت ابا عبدالله الحسین علیه السلام، تا منافع حاصله ی آن در شهر محرم‌الحرام صرف وجوه عزاداری نمایند. مقرر آنکه اگر اکثر و اغلب حضرت سادات در آمل می‌باشند، باید در تکیه ی نیاکی آمل صرف نمایند؛ و اگر در نیاک می‌باشند، باید در همان تکیه ی نیاک صرف فرمایند و ثواب آن واگذار به خود واقفین و اموات ایشان است؛ و تولیت آن در همه ی اوقات با چهار نفر متدینین از... مردمان قریه ی نیاک است الی یوم النشور.
و صیغة الوقف المسطور حسب ما فُصِّل فی المزبور علی النهج المقرّر فی الشریعة النبویة (علی صادعها ألفُ ألفُ سلامٍ و تحیة) سِمَت جریان پذیرفت. وصول نیز متحقق شده، فصار وقفاً صحیحاً شرعیاً لازماً بحیث لا یباع و لا یوهَب و لا یرهَن. فمن بدّله بعد ما سَمِعَه فإنّما إثمُه علی الذین یبَدِّلونه. و کان وقوع ذلک فی سابع شهر جمادی الثانی سنة 1332 [هجری قمری].
حواشی
[حاشیه ی پایین راست]: اما حدود اربعه از این قرار است: جنوب: کوچه ی باریک پشت دیوار خانه ی مرحوم آقا سید حسین عطار نیاکی؛ شمال: معبر عام متصل به سقاخانه؛ مشرق: نهر آب و معبر عام؛ مغرب: کوچه ی باریک زیر دیوارِ خانه ی آقا میرزا ابراهیم نیاکی. [حاشیه ی بالا وسط]: بسم الله الرحمن الرحیم. این ورقه به واسطه ی اشتمال بر خطوط و اَمهار آقایان نیاکی، خصوص مرحوم حجة الاسلام آقای آقا میرزا محمد نیاکی... در کمال اعتبار است. علاوه بر استشهاد وقف واقفین، اعتراف و اقرار به وقف و عمل نمود احقر الفانی عبدالکریم الامیری، 3 صفر....، [سجع مهر:] عبدالکریم. [حاشیه ی بالا چپ]: بسم الله و له الحمد. جرت صیغة الوقف المسطور... المزبور لدی الأحقر؛ فصار وقفاً صحیحاً شرعیاً لازماً لا یباع لا یوهب و لا یرهن. فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه علی الذین یبدّلونه. فی 7 جمادی الاخری من سنه 1332 [هجری قمری]. [سجع مهر:]... ابومحمد بن حسن الله الحسنی. [حاشیه ی بالا وسط]: بسم الله... قد اعترف...... 13 [سجع مهر: ناخوانا].
مهرها
حاجی میرزا هادی [سجع مهر:] هادی الحسنی؛ آقا ابوالحسن [سجع مهر:] ابوالحسن؛ حاجی سید ابراهیم آقا [سجع مهر:] ابراهیم الراحی الحسنی؛ حاجی سید ابراهیم...[سجع مهر:] ابراهیم بن الحسنی...؛ حاجی سید آقاخان [سجع مهر:] آقاخان الحسنی؛ آقا... [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجی مهدی [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجی سید نقی [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجی سید هاشم [سجع مهر:] هاشم الحسنی؛ آقا حبیب [سجع مهر:] حبیب‌الله بن الحسنی؛ الحاجی روح الله [سجع مهر:] روح الله؛ حاج آقا رضا [سجع مهر:] رضا الحسنی...؛ سید غلامعلی درویشی [سجع مهر:] غلامعلی الحسنی؛ حاج آقا... سید عباس [سجع مهر:] عباس علی... الحسنی؛ حاجی سید اسدالهج [سجع مهر:] اسد الله بن علی الحسنی؛ آقامحمد [سجع مهر: ناخوانا]؛ علی محمد... [سجع مهر: ناخوانا]؛ عبدالکریم ابن محمد امین الحسنی [سجع مهر:] عبدالکریم بن محمد امین الحسنی؛ حاجی سید ذبیح الله [سجع مهر:] ذبیح الله الحسنی؛ حاج آقا احمد [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجی سید علی ابن احمد [سجع مهر:] علی بن الحسنی احمد؛ سید آقاخان [سجع مهر: ناخوانا]؛ [سجع مهر: ناخوانا]؛ سید مختار [سجع مهر:] مختار الحسنی الراحی؛ آقا سید علی عطار [سجع مهر:] علی بن الحسین الحسنی؛ سیدمحمد حسین [سجع مهر:] محمد حسین الحسنی؛ حاجی سید حبیب الله [سجع مهر:] حبیب الله بن الحسنی؛ [سجع مهر:] عبده نقی الحسنی؛ آقا حسین آقا [سجع مهر:]... حسین الحسنی؛ [سجع مهر:] ابن نقی الحسنی. [مهر:] دفتر اداره ی معارف و اوقاف آمل لاریجان؛ 18 / 9 / 1310 [شمسی]، ثبت و سواد به عمل آمد. رئیس معارف و اوقاف آمل... [مهر:] دفتر اداره ی اوقاف مازندران؛ [مهر:] دفتر اداره ی اوقاف آمل...؛ [مهر:] دفتر اداره...؛ [مهر:] اداره ی معارف واوقاف آمل، لاریجان ـ نور؛
وضعیت کنونی موقوفه
گرمابه ی موقوفه ی نیاکی دارای دو بخش حمام عمومی و حمام نمره است و به دو صورت مردانه و زنانه دایر است. از ویژگی این گرمابه در مقایسه با دیگر گرمابه‌های ایران، وسعت و شکل حمام مخصوص به زنان است که به نظر می‌رسد به صورت مساوی با حمام مردانه و شاید بزرگ‌‌‌‌تر باشد. این حمام برخلاف دیگر حمام‌های قدیمی بدون خزینه است. دو منبع آب سرد و آب گرم دارد. از ساعت 5 / 4 صبح تا 7 شب باز است. روزانه 15-10 مشتری دارد و به دلیل وجود حمام‌های خانگی به‌مانند سابق کارایی ندارد، ولی همچنان در برآورده ساختن نیاز بهداشتی مردم محله دایر است. استقبال مردم شهر از گرمابه به‌ویژه حمام عمومی در زمستان بیشتر است. حضور دلاک (کیسه‌کش) در حمام (مردانه و زنانه) سبب شده است تا مردم شهر همچنان بدان‌جا مراجعه نمایند.
کرایه ی هر دلاک 2000 یا 2500 تومان است. هر فردی که دلاک می‌گیرد، باید این مبلغ را بپردازد. سوخت حمام در گذشته زغال سنگ، نفت سیاه و گازوئیل بود که در حال حاضر از گاز استفاده می‌شود. کرایه ی حمام عمومی 1500 تومان و کرایه ی حمام نمره 2000 تومان است. به گفته ی حمامی، به دلیل گران بودن سوخت و آب، اداره ی گرمابه به صرفه نیست، ولی با توجه به اینکه این حمام وقف امام حسین علیه السلام است آن را همچنان اداره می‌کند و ارادت خاصی، هم به وقف، هم به امام حسین علیه السلام دارد.
با آنکه حمام به طور معمول در ماه مرداد تعطیل می‌شود، اما اجاره ی این ماه نیز پرداخت می‌گردد. حمام موقوفه ی نیاکی حدود هفت سال است که در اختیار مهدی حسنی‌نیا قرار دارد. وی درآمد آن را به‌صورت اجاره ی ماهانه به مبلغ 100000 تا 150000 تومان به هیئت امنای مسجد و حسینیه ی ارشاد (نیاکی) می‌پردازد. حاج‌اسدالله صادقی، حاج محمود روشن و حاج مالک بنی‌هاشمی از هیئت امنای مسجد و حسینیه ی ارشاد آمل هستند. نمایی ازحمام مردانه به صورت عمومی و نمره (حمامی مهدی حسنی‌نیا) 15 / 6 / 1390 با توجه به اینکه میزان موقوفه کم است، هزینه‌های مساجد و حسینیه‌های متعلق به خود را طایفه ی مذکور ـ هم در آمل و هم در نیاک لاریجان ـ تحت نظر هیئت امنا، در مراسم‌ها به ویژه محرم و عزاداری امام حسین پرداخت می‌کنند. مراسم عزاداری امام حسین در نیاک لاریجان بسیار باشکوه‌تر از شهر آمل است.
نتیجه
حمام در محلات شهرهای ایرانی به خصوص شهر آمل مکان گفت‌و‌گو، تبادل افکار و بحث اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بوده است. بسیاری از حمام‌های مهم این شهر در محلات بازار یا مجاور آن قرار داشته است. گرمابه ی موقوفه ی نیاکی ازجمله حمام‌های برجای مانده شهر آمل است که به نظر می‌رسد وقف مهم‌ترین عامل استمرار این بنا و دیگر بناهای عمومی در شهرهای ایران بوده باشد. بنابراین بناهایی چون حمام به مدد موقوفات و خیرات در شهرها به عنوان مظاهری از جغرافیای شهری به وجود آمدند.
