بررسی حمام های تاریخی آمل
مؤلف: شهرام یوسفی فر-معصومه یدالله پور
محتویات
- ۱ چکيده
- ۲ مقدمه
- ۳ حمام به مثابه نهادي اجتماعي و فرهنگي در شهرها
- ۴ کارکرد
- ۵ کارکردهاي حمام‌هاي محله‌اي در شهر آمل
- ۶ نحوه ي اداره
- ۷ محله‌هاي تاريخي شهر آمل
- ۸ حمام‌هاي محله‌اي شهر آمل
- ۹ حمام‌هاي عمومي
- ۱۰ حمام اشرف
- ۱۱ حمام رجائي (حمام مشائي)
- ۱۲ حمام گروسي يا حمام سبزه‌ميدان
- ۱۳ حمام آقاعباس
- ۱۴ موقعيت حمام آقا عباس در مجاورت مسجد آقا عباس
- ۱۵ حمام مهدي‌زاده
- ۱۶ حمام ائرايي‌راسته
- ۱۷ حمام‌هاي وقفي آمل
- ۱۸ حمام چاکسر
- ۱۹ موقعيت حمام نياکي در مجاورت تکيه ي نياکي‌ها
- ۲۰ نياک و نياکيان
- ۲۱ وضعيت کنوني موقوفه
- ۲۲ نتيجه
- ۲۳ پانویس
چکيده
حمام‌ها به‌عنوان يکي از گونه‌هاي تأسيسات عمومي در شهرها، از جمله عناصر و نشانه‌ها‌ي بافت کهن شهرهاي ايران به شمار مي‌روند. اين‌گونه تأسيسات شهري که در قديم ميزان قابل توجهي از بافت کالبدي شهرها را در بر مي‌گرفته‌اند، نه تنها کارکرد اجتماعي و اقتصادي داشتند، بلکه از نظر کالبدي نيز در شکل‌دهي به ساختار فضايي شهرها تأثيرگذار بوده‌اند. شهر آمل به‌عنوان يکي از شهرهاي کهن ايران چنين خصايص کالبدي داشته است. از جمله اين‌گونه تأسيسات عمومي در اين شهر، گرمابه ي «سادات نياکي» از مهم‌ترين و قديمي‌ترين حمام‌هاي شهر آمل است که تاکنون پابرجاست. اين حمام به‌صورت موقوفه تأسيس و اداره شده‌است. مطالعه ي اين نهاد شهري ـ که از ويژگي وقف برخوردار است ـ در مقايسه با ديگر حمام‌هاي شهر آمل، افزون بر آنکه وجوه فرهنگي اين تأسيس را نشان مي‌دهد، ارزش‌هاي آن را در مناسبات شهري نيز از منظر نهادي وقفي تبيين مي‌کند.
مقدمه
در شهرهاي کهن ايران، جمعيت شهري در محلات مختلف بر اساس تفاوت‌هايي چون ويژگي‌هاي قومي، مذهبي، حرفه‌اي و شغلي يا حتي مبدأ شهري و روستايي شهريان استقرار مي‌يافتند؛ ازاين‌‌رو محله‌ها به‌طور معمول فضاهاي سکونتي گروهي همگون از مردمان را در شهر تشکيل مي‌دادند. اين خصلت در شهرهاي کوچک‌تر به‌علت تجانس فرهنگي و ديگر عوامل دخيل، چون: همگوني در حرفه يا مبدأ و خاستگاه، تشديد مي‌شد. محله‌ها به‌عنوان بخشي مستقل در شهرها داراي تأسيسات خدماتي و عمومي مربوط به خود بودند که نيازمندي‌هاي ساکنان خود را برآورده مي‌ساختند. در سطحي فراتر، محله‌هاي مسکوني در شهرها، به مانند مکملي براي منطقه ي بازار کهن و مرکزي شهرها محسوب مي‌شدند. محله از يک ميدان مرکزي برخوردار بود که معمولاً در محل تقاطع دو يا چند راه اصلي قرار داشت و به مانند مرکز محله عمل مي‌کرد. در اطراف ميدان هم شماري مغازه و برخي اماکن عمومي (آب انبار يا مکان‌هاي مذهبي، اجتماعي و تفريحي) براي تأمين نيازهاي ساکنان محله وجود داشت. اين مکان با کارکردهاي اجتماعي‌اش مرکز جامعه ي محله نيز بود. در شهر آمل نيز به پيروي از الگوي کهن‌شهرها، ساکنان هر محله بر اساس شاخص‌هايي چون حِرَف و مشاغل، مسقط الرأس يا قوميت اسکان مي‌يافتند. به عنوان مثال، محله ي صنعتگران، محله ي نياکي، محله ي گرجي‌ها و ديگر موارد، که نشان‌دهنده ي اين واقعيت اجتماعي در اين شهر بود. به همين ترتيب محله‌هاي اصلي شهر نيز داراي عناصر خدماتي، اجتماعي و مذهبي بودند که نيازهاي مختلف ساکنان محله و حتي شهر را پاسخگو بود. حمام‌هاي عمومي يکي از تأسيسات مهم محله‌ها بودند که افزون بر کاربرد بهداشتي، عملکردهاي اجتماعي متنوعي نيز داشتند. اين حمام‌ها در سيماي جغرافيايي شهرها هم تأثيرگذار بودند. در مطالعه ي حاضر ابتدا گزارشي از حمام‌هاي شهري و کارکردهاي آن ارائه مي‌گردد؛ و در ادامه به حمام‌هاي شهر آمل و اهميت آنها مي‌پردازد؛ و درنهايت قديمي‌ترين حمام شهر که موقوفه است بررسي مي‌شود.
حمام به مثابه نهادي اجتماعي و فرهنگي در شهرها
در فرهنگ ايراني پيش از ظهور اسلام و پس از آن، به بهداشت فردي به عنوان آموزه‌اي ديني توجه مي‌شد؛ و بر اين اساس حمام به منزله ي نشانه ي کالبدي و اجتماعيِ بروز اين‌گونه باورها، تجلي مهمي در جامعه ي ايران داشت. واژه ي گرمابه در دوره ايران باستان به معناي ساختمان گرم بود. در دوره ي اسلامي ـ به ويژه دوره ي خلفاي عباسي و صفوي ـ حمام‌هاي بي‌شماري در شهرهاي ايران احداث شد. اهميت عنصر حمام در زندگي شهري سبب گرديد که در الگوي شهرسازي، گرمابه به مانند رکني مهم در طراحي شهري محسوب شود. در نزد ناظران آن روزگار، شمار زياد گرمابه در هر شهر نشانه ي آباداني و پاکيزگي مردم هر شهر بود. به طور معمول حمام‌ها در گذر‌هاي اصلي و عمومي شهر يا راسته ي بازار، مجاورت مساجد، در مراکز يا ميدان‌ها و بازارچه‌هاي محله‌اي برپا مي‌شدند. حمام‌ها چون محيطي نسبتاً بسته بوده، ارتباط کمي با شرايط اقليمي مجاور خود دارند، از نظر ساختار کالبدي، در مناطق گوناگون اقليمي ايران کم و بيش مشابه هستند و عوامل اقليمي مختلف مانند آفتاب، باد و موقعيت جغرافيايي، تأثير چنداني در نحوه ي استقرار شکل کالبدي و تقسيم‌بندي فضاهاي داخل حمام نداشته‌است. برخي از حمام‌هاي تاريخي معروف ايران که در فهرست آثار ملي ايران نيز به ثبت رسيده‌اند عبارتند از: حمام آخوند، حمام آقا تقي اردبيلي، حمام ابراهيم‌خان، انصاري، اوچ دکان، حمام بازار شاهرود، حمام پرهيزگار، پهنه سمنان، حمام تاريخي کن، مزداران، جلفا، جم، چهاردرخت، چهارسوق، چهارفصل اراک، حاج‌آقا تراب، حاج‌تقي عسکر، حاجي رئيس، حسينيه ي اعظم، خان سنندج، خان يزد، خسروآقا، رضي‌آباد، سراب يا جلال، سلطان ميراحمد، شاهزاده‌ها، شاه‌علي صفوي، شاه مشهد، شيخ بهايي، صفا يا حاجي‌محمد رحيم، عليقلي آقا، فين کاشان، چکنه، حمام قديمي شهر گناباد، حمام قديمي شيخ سلماس، حمام قديمي ماکو، قيصريه ي سبزوار، کردشت اهر، کلبغلي‌خان ساوه، کهنه سردشت، گلشن لاهيجان، گله‌داري بندرعباس، گنجعلي‌خان کرمان، مرمر، مصباح کرج، مکتب‌خانه ي بروجن، ملک بوشهر، مهرآباد، ميرزا رسول مهاباد، نوبر، نيما يوشيج، وزير، وکيل شيراز، وکيل کرمان، دو حمام تاريخي رمنان. در شهر آمل حمام‌هاي بسياري وجود داشته است که امروزه تعداد کمي از آنها پابرجا هستند. در اين شهر به‌ضرورت بهره‌گيري حمام‌ها از آب رودخانه ي مجاور شهر موسوم به «هراز» و تأمين ذخيره ي آب‌انبارهاي متعدد گرمابه‌هاي شهر، معمولاً اين بناها در نزديک رودخانه ساخته شده‌اند. حمام‌هاي آمل نيز تابع ساختار کلي کالبدي و فضايي حمام‌هاي ايراني بوده‌اند. انواع حمام‌ها از نظر کارکرد و نحوه ي اداره
>کارکرد >نحوه ي اداره
کارکرد
حمام عمومي: اين‌گونه گرمابه‌ها براي استفاده ي عموم افراد يک محله يا شهر تأسيس مي‌شد و داراي ويژگي‌هاي معماري و طراحي دروني خاصي بود. حمام‌هاي عمومي به دو صورت اداره مي‌شد: گاه به صورت دو حمام جداگانه، يکي مخصوص مردان و ديگري مخصوص زنان، با خزينه ي واحد و به هم چسبيده که به حمام دوقلو معروف بود؛ و گاه يک حمام در ساعاتي از روز براي زنان و در برخي ساعات به مردان اختصاص داشت. استفاده از اين حمام‌ها مستلزم پرداخت هزينه بود. حمام‌هاي خاص: شماري از حمام‌ها که درون محوطه‌هاي محصور (کاخ‌ها) يا محله‌هايي با ويژگي‌هاي قومي يا ديني خاص (يهود، نصارا) قرار داشتند و فاقد کاربري عمومي بودند. حمام‌هاي محله‌اي: اين‌گونه حمام‌ها در مرکز محله و کنار مسجد يا حسينيه، به منظور رفع نياز اهالي محله ساخته مي‌شد. اين حمام‌ها علاوه بر کارکرد بهداشتي، براي گذران اوقات فراغت نيز استفاده مي‌شد.
>کارکردهاي حمام‌هاي محله‌اي در شهر آمل
کارکردهاي حمام‌هاي محله‌اي در شهر آمل
حمام‌هاي شهر آمل از عناصر وحدت‌بخش مرکز محله يا محلات بودند که علاوه بر تأمين نيازهاي ساکنان محل و داشتن کارکردهاي اجتماعي و اقتصادي، در شکل‌دهي به اين شهر نيز تأثيرگذار بوده‌اند. با توجه به اينکه طايفه‌ها، در شهر آمل، محلات مخصوص به خود را به وجود آوردند، حمامات واقع در آن محل که معمولاً در مرکز محله واقع بود به نام همان طايفه مشهور بوده‌است.
نحوه ي اداره
حمام‌هاي انتفاعي: اين‌گونه حمام‌ها را حکومت يا افراد برخوردار به منظور بهره‌گيري از عوايد آن مي‌ساختند. مالکيت خصوصي و طرز اداره ي انتفاعي اين حمام‌ها وجه بارز تفاوت آنها با حمام‌هاي وقفي است. حمام‌هاي وقفي: اين‌گونه حمام‌ها ازنظر حقوقي تابع قانون وقف بود و درآمد حاصل از فعاليت‌هاي آنها وقف امور عام المنفعه يا امور خيريه ي مشخص مي‌شد. يکي از ويژگي حمام‌هاي وقفي آن است که اغلب در مجاور مجموعه‌هايي چون مسجد، بازار، کاروانسرا، خانقاه ونظاير اينها ساخته مي‌شد. حمام‌هاي وقفي از لحاظ معماري و کارکرد مانند حمام‌هاي عمومي بوده‌اند. برخي از حمام‌هاي معروف ايران که پيشتر از آنها نام برده شد، به صورت موقوفه بوده‌اند. در اين باره، حمام بازار شاهرود، حمام گله‌داري بندرعباس، حمام کوچک و بزرگ عليقلي آقا در محله ي بيدآباد اصفهان و نظاير اينها قابل ذکرند. اهميت وقف حمام در فرهنگ ديني مسلمانان، از نظر تأکيدي که بر پاکي و طهارت در اعمال و عبادات شده، قابل توجه است. حمام‌ها به مانند نهادي بهداشتي و اجتماعي به طور معمول در مجاور مسجد ساخته مي‌شدند. گروهي از دولتمردان نيک‌سيرت به نيت بهره ي ثواب و ذخيره ي روز رستاخيز، و جمعي از دولتمردان هم در انديشه ي شهرت بيشتر به بناي حمام‌هاي وقفي چشمگير و زيبا همت مي‌گماردند. ساختن حمام يکي از موارد عادي مصرف وجوه و درآمدهاي وقفي به شمار مي‌آمده است. بينش ديني در باب طهارت و کاربرد سنتي حمام به عنوان يک پايگاه مداواي پزشکي، سبب گسترش شبکه‌اي از حمام‌ها با ويژگي‌هاي خاص ظاهري و دروني در سراسر سرزمين‌هاي اسلامي گشت.
محله‌هاي تاريخي شهر آمل
آمل از جمله شهرهاي کهن ايران است که شماري از عناصر کالبدي ارزشمند آن هنوز پابرجاست. در اين شهر نيز فضاي شهري به محلات متعدد تقسيم مي‌شد که اين امر اداره ي شهر را آسان مي‌کرد. محله‌هايي مانند: مشايي‌محله، کاردگرمحله، شاهان‌دشت‌محله، کاشي‌محله، پايين بازار، نياکي‌محله، قادي‌محله، گرجي‌محله از محله‌هاي کهن و معروف اين شهر هستند که در مرکز خود، فضاي مذهبي، تجاري و خدماتي هم داشته‌اند. خط سير بازار قديمي آمل به‌خصوص محورهاي آن نقش مهمي در تفکيک کالبد محله‌اي اين شهر ايفا مي‌کرد. رشد و گسترش کالبد بازار آمل به‌صورت تک‌محوري سبب شده است تا محلات مسکوني متعددي در پيرامون آن شکل گيرند. اين محله‌ها بر مبناي شاخصه‌هايي چون بستگي‌هاي طايفه‌اي شکل يافته‌اند. طايفه‌هايي چون آملي (جوان، زرگر، کاردگر، رودگر، کمانگر، چنان، نبي، دير، سالار، چلابي، ساروي، خراساني و کاشاني)، نياکي (سادات و غير سادات)، شاهان‌دشتي (سادات و غير سادات)، مشائي، گرجي، اسکي (قادي، درزي، اميري، رئيسي)، بهرستاقي (آهنگر، اردشير، درويش، گريپ، بلقمي، بلر، قلباف، باتيجي، نوسر، اوک و بوستان)، نوائي (بلالي، گودرزي، حمزه، جغتا، ملا، درزي و خزات)، دلارستاقي (خواجه سليمان، کهرودي، کياني، فولادوش، امير، شيوخ، ديلم، موتن، پل‌وار، درکاني، يهري، متکان، ميان‌دهي، کرني و مغولي)، ايرائي (رودگر، الياس، آماک، گرشاسب)، اميري (سادات و غير سادات، از ساکنان اصلي لاريجان)، و گروه‌هايي چون لاسمي‌ها، نوري‌ها، تيکوهي، کلشي‌ها در طي ادوار مختلف تاريخي در در شهر ساکن شدند و محله‌هاي مخصوص به خود را شکل دادند. نظم اجتماعي مزبور تا امروز نيز کم و بيش در قالب اجتماعات آييني (مراسم محرم و غيره) و رسوم اجتماعي (عروسي و غيره) قابل ردگيري است.
حمام‌هاي محله‌اي شهر آمل
>حمام‌هاي عمومي
>حمام‌هاي وقفي آمل
حمام‌هاي عمومي
>حمام اشرف >حمام رجائي (حمام مشائي) >حمام گروسي يا حمام سبزه‌ميدان >حمام آقاعباس >حمام مهدي‌زاده >حمام قادي‌محله >حمام ائرايي‌راسته >ساير حمام‌هاي قديمي
حمام اشرف
از قديمي‌ترين حمام‌هاي واقع در بازار اين شهر بود. اين حمام در شاهان‌دشت‌محله، مرکز بافت قديم شهر آمل واقع بود و از شمال به کاشي‌محله، از غرب به پايين‌بازار‌محله و بازار قديم، از جنوب به مشايي‌محله و از شرق به چاکسرمحله مرتبط مي‌شد. ارتباط فضايي با بازار قديم به‌صورت بي‌واسطه و در ضلع غربي آن بود. حمام روبه‌روي مسجد حاج‌علي کوچک قرار داشت. غلامحسين يوسفي مالک اين حمام در مسجد مزبور به خاک سپرده شده‌است. اين حمام، سربينه‌اي (رختکن) داشت که از سه قسمت تشکيل مي‌شد: وسط حوض و راهرو و دو طرف آن دو قسمت، رختکن بود. از رختکن به گرم‌خانه و از آنجا به صحن حمام وارد مي‌شدند. مستراح و نوره‌خانه ي قديمي دراز و طولاني بود و نور کافي نداشت. بعدها قسمتي از گرم‌خانه را به اين دو اختصاص دادند. کاشي‌کاري‌هاي قديمي سربينه بر جاي بود که قدمت پاره‌اي از آنها به زمان صفويان مي‌رسيد. بر بالاي در ورودي حمام اين عبارت نوشته شده بود: «هر وقت لنگ در اين مکان نصب است، حمام مردانه است». موقعيت حمام اشرف رو به روي مسجد حاج علي کوچک سابق (مأخذ: طرح ساماندهي بافت قديم بازار آمل، ج 2، 38ـ36) وجود چند عنصر تأثيرگذار چون مسجد حاج‌علي کوچک و حمام اشرف از عوامل تشکل وحدت محله‌اي مزبور بود. اين حمام، حمام اشرف سلطان نيز خوانده مي‌شد. اين حمام ساخت رودگري‌هاي آمل بود که در سال 1361 تخريب شد.
حمام رجائي (حمام مشائي)
در مشائي‌محله، پشت کاروانسراي حبشي مجاور راسته ي نمدمالان قرار داشت. مشائي‌محله در ضلع شرقي بافت قديم بازار آمل واقع است و از شمال به شاهان‌دشت‌محله، از غرب به کاردگرمحله (کارديگر)، از جنوب به بازار قديم و از شرق به خيابان 30 متري شهيد بهشتي ارتباط دارد. بنا به اظهار مطلعان، مالک آن آقاي مشايي بود.
حمام گروسي يا حمام سبزه‌ميدان
در راسته ي گروسي، نزديک سبزه‌ميدان قرار داشت. آقاي گروسي مالک آن بود. به دو صورت مردانه و زنانه مورد استفاده قرار مي‌گرفت.
حمام آقاعباس
اين حمام در ميدانگاهي مجاور مسجد آقاعباس، در راسته ي آقاعباس مجاور بازار نمدمالان در کاردگرمحله قرار داشت.
موقعيت حمام آقا عباس در مجاورت مسجد آقا عباس
(مأخذ: طرح ساماندهي بافت قديم بازار آمل، ج 2، ص 42ـ48) امروزه از اين حمام قديمي اثري بر جاي نيست. کارديگرمحله از شمال به پايين بازار، از غرب به نياکي‌محله، از جنوب به بخش مرکزي شهر و از شرق به بازار قديم مرتبط مي‌شود.
حمام مهدي‌زاده
اين حمام در سه راهي قادي‌محله، نياکي‌محله و پايين‌بازار قرار داشت. بنا به اظهار مطلعان، مالک اين حمام اصغر مهدي‌زاده بود. حمام قادي‌محله که در قادي‌محله قرار داشت و مالک آن آقاي توکلي‌زاده بود. اين محله در قسمت شمال شرقي بافت قديم شهر واقع است و از جنوب به گرجي‌محله و از شرق به نياکي‌محله و پايين بازار مرتبط مي‌شود.
حمام ائرايي‌راسته
واقع در راسته ائرايي و مالک آن آقاي پهلوان‌زاده بود. ساير حمام‌هاي قديمي حمام يوسف‌خان در شاهان‌دشت‌محله، حمام چرخ فلک و فلک در قادي‌محله، حمام کاظم بيگ، چهارسوق، بقال، عطار، ساچمه‌پاشان، مسگر بازار که اثري از آنها باقي نمانده‌است. همچنين دو حمام قديمي در هارون‌محله قرار داشت که در دوره ي رضاشاه تخريب و به جاي آنها اداره ي پست و تلگراف احداث شد. بسياري از حمام‌هاي مهم شهر آمل در بازار شهر قرار داشته و در تأمين بهداشت و سلامتي ساکنان محله يا محله‌هاي بازار تأثيرگذار بوده است. ويژگي ديگر حمام‌هاي شهر آمل نزديکي آنها به مساجد و تکايا بود. به عنوان مثال، حمام مشائي در مجاورت مسجد جامع، تکيه ي مشائي، آقا عباس قرار داشت و حمام اشرف روبه‌روي مسجد حاج‌علي کوچک بود.
حمام‌هاي وقفي آمل
>حمام چاکسر >گرمابه ي سادات نياکي
حمام چاکسر
اين حمام در چاکسرمحله قرار داشت و واقف آن حاجي صالح مشائي بود. در وقف‌نامه ي تکيه ي مشائي تصريح شده که اين حمام، وقف تکيه ي مزبور است. گرمابه ي سادات نياکي واقع در راسته ي نياکي، مجاور حسينيه و مسجد نياکي. اين حمام سربينه، رختکن، سردخانه و گرم‌خانه داشت و عوايد آن وقف بر تکيه ي نياکي و نياک است.
موقعيت حمام نياکي در مجاورت تکيه ي نياکي‌ها
(مأخذ: طرح ساماندهي بافت قديم بازار آمل، ج 2، ص 45ـ48) نياکي‌محله از قديمي‌ترين محلات شهر است که از شمال به پايين بازار، از غرب به گرجي‌محله و قادي‌محله، از جنوب به بخش مرکزي شهر و از مشرق به کاردگرمحله مرتبط مي‌شود و در قسمت مرکزي بافت قديم قرار دارد. گرمابه ي موقوفه ي نياکي تنها گرمابه ي به جا مانده ي شهر آمل در کنار مجموعه ي تاريخي مسجد و حسينيه ي نياکي و آب انبار سابق، در اطراف بازار است. باني آن درواقع حجت‌الاسلام و المسلمين حاج سيد حسين يزدان‌پناه لاريجاني است. نمايي از حمام زنانه (به صورت عمومي و نمره)، 15 / 6 / 1390 بدون ترديد جنبه ي موقوفه بودن اين بنا باعث پايداري آن گرديده‌است.
نياک و نياکيان
نياک نام منطقه‌اي است واقع در جاده ي تهران به آمل، پس از پلور، در دره ي مسير رود هراز، ميان اسک و رينه از بالا و وانه از پايين. در بالاي اين دره ي کوتاه از يک سوي روستاي نياک است و در برابر آن روستاي کوچکي است به نام کنارنگام. ابوالخيردشت يا بي‌خيردشت در اطراف نياک واقع است. مردم نياک در گذشته به بازرگاني، کشاورزي و دامپروري مي‌پرداختند. آنها خود را سيدِ هاشمي و از نسل سيد عالي يا سيد علي، برادر سيد حسن‌ولي مي‌دانند که مزار و آستانه ي او در همين روستا واقع است. در اين مزار قبر درويش تاج‌الدين حسن‌ولي، درويش علي و درويش سهراب قرار دارد. درباره ي نسب درويش تاج‌الدين حسن و سادات نياک روايت‌هاي محلي وجود دارد و به نظر مي‌رسد سيد حسن‌ولي و برادرش علي، نواده ي حسن سبط هستند و از دودمان عبدالله بن لطف‌الله پدر سيد عمادالدين فتح‌الحسني. بر آستانه و مزار مزبور، رقباتي در نياک، نوا، مون، رينه و ايرا وقف شده‌است که بالغ بر 147 طغرا از سده ي نهم تا سده ي چهاردهم است. گويا در هيچ مزاري اين‌گونه و تا بدين اندازه سند نباشد. از سنجيدن آنها با سندهاي موقوفات ديگر ارزش آنها به دست مي‌آيد و روشن مي‌شود که اين اسناد از سندهاي وقفِ تبريز، اردبيل، کاشان، يزد و سجلّات تيموري نوتر و هم‌زمان با وقف‌نامه ي امير چقماق، و کهن‌تر از اسناد ديگر است. بررسي اسناد نياکي درخصوص موضوع پژوهش از دو نظر در خور اهميت است:
1ـ وقف در بين مردم آمل به‌خصوص مردم نياک و طايفه ي نياکي پيشينه‌اي بس دراز دارد؛
2ـ مردم نياک را سيد هاشمي و از نسل سيد عالي يا سيد علي برادر سيد حسن‌ولي مي‌داند، اما باور مردم نياک بر آن است که طايفه ي نياکي شامل محمد بزا، عالي بزا و حسن بزا مي‌باشد که اين اسناد اطلاعات مفيدي درباره ي اين سه تن به دست مي‌دهد.
>تکيه ي نياکي و نياک >تکيه ي نياک تکيه ي نياکي و نياک تکيه ي نياکي در نياکي‌محله قرار دارد. داراي سيزده سقاخانه بوده که تاريخ ساخت آن با تاريخ مسجد حاج‌علي کوچک يکي است. باني آن عباسقلي‌خان سردار لاريجاني اسکي بود. اکنون اين تکيه به حسينيه ي ارشاد و سادات نياکي معروف است. حسينيه ي سادات نياکي در جوار مسجد آن 21 / 7 / 1387 تکيه ي نياک اين تکيه در روستاي نياک لاريجان قرار دارد. ساختمان قديمي را خراب کردند و آن را از نو در دو طبقه بنا نهادند. معرفي سند وقف‌نامه ي حمام نياکي در آرشيو اداره ي اوقاف و امور خيريه ي شهرستان آمل نگهداري مي‌شود. اين حمام را طايفه ي نياکي در تاريخ هفتم شهر جمادي‌الثاني 1332 قمري، بر تکيه ي نياکي (اطراف بازار) و تکيه ي نياک در قريه ي نياک لاريجان وقف کرده‌اند. ساختمان اين حمام در اين تاريخ جديدالبنا بوده‌است. وقف‌نامه ي حاضر در مجموع 38 مهر دارد که اسامي واقفان و مهرهاي آنها در وقف‌نامه آمده‌است. گرمابه ي موقوفه ي نياکي 19 / 10 / 1387
>موارد مصرف درآمد موقوفه >توليت موارد مصرف درآمد موقوفه درآمد حمام براي عزاداري سرور شهيدان خاص اهل الکسا مولي حضرت ابا عبدالله الحسين صرف مي‌شده است، به‌گونه‌اي که هرگاه ماه محرم با فصل تابستان مصادف بود و نياکيان در ييلاق نياک به سر مي‌بردند، صرف عزاداري در تکيه ي نياک لاريجان و در بقيه ي فصول در تکيه ي نياکي آمل صرف عزاداري امام حسين عليه السلام مي‌شود. توليت پنج تن از متدينين قريه ي نياک مشخصات سند واقف: سادات و غير سادات قريه ي نياکِ لاريجان؛ موقوفٌ عليهم: گرمابه ي موقوفه ي نياکي؛ تاريخ وقف: هفتم شهر جمادي‌الثاني 1332 قمري؛ تاريخ تنظيم سند: ـ نوع سند: وقف‌نامه؛ شماره ي سند: ـ
بسم الله الرحمن الرحيم الحمدلله الواقف علي الأسرار بما وراء، و الصلوه و السلام علي النبي المختار محمد و آله الأطهار، و اللعنة الدائمة علي أعاديهم مادام الليل و النهار. اما بعد، نظر به مضمون صدق‌مشحون «الدنيا مزرعة الآخره»، و به مفاد الهام‌بنياد «إذا مات ابن آدم انقطع عمله إلا من ثلاث: علم يُنتفع به، و ولد صالح يدعو له، و صدقة جارية»، بر هر مکلفي واجب و لازم است که نفس خود را به امتثال خيرات و مبرّات واداشته، در مزرعه ي اعمال خويش تخم سعادتي کاشته، و از خرمن طاعات و عبادات خوشه انباشته، تا در «يومَ لا يَنفعُ مالٌ و لا بنون» حاصلي داشته باشد؛ و شبهه نيست که بهترين اعمال و شايسته‌ترين افعال به نصّ آية کريمة «المال و البنون زينة الحيوة الدنيا و الباقيات الصالحات خيرٌ عند ربّک ثواباً و خيرٌ أَمَلاً»، صدقه ي جاريه است و از جمله مصاديق باقيات صالحات، بلکه موجب نجات يوم المحشر و آسودگي آن روز پرخوف و خطر مي‌باشد؛ لذا توفيق شامل حال و متکفل احوال عموم حضرات سادات و غير سادات ذوي العزّ والاحترامِ قرية نياک لاريجان، که اسامي سامي و اَمهار گرامي در ظهر اين وقف‌نامه ثبت و ختم است، گرديده. وقف مؤبَّد شرعي و حبس مخلَّد ملّي نمودند يک باب حمام جديد البنا، واقع در آمل مازندران، نزديک تکيه ي سادات نياک، محدود به حدود اربعه ي در هامش، که غني از زيادتيِ توضيح و توصيف است، با کافه ي ملحقات شرعيه و منضمّات عرفيه، من غير استثناء شيءٍ از آن را، براي عزاء سرور شهيدان خامس اهل الکساء، مولي حضرت ابا عبدالله الحسين عليه السلام، تا منافع حاصله ي آن در شهر محرم‌الحرام صرف وجوه عزاداري نمايند. مقرر آنکه اگر اکثر و اغلب حضرت سادات در آمل مي‌باشند، بايد در تکيه ي نياکي آمل صرف نمايند؛ و اگر در نياک مي‌باشند، بايد در همان تکيه ي نياک صرف فرمايند و ثواب آن واگذار به خود واقفين و اموات ايشان است؛ و توليت آن در همه ي اوقات با چهار نفر متدينين از... مردمان قريه ي نياک است الي يوم النشور. و صيغة الوقف المسطور حسب ما فُصِّل في المزبور علي النهج المقرّر في الشريعة النبوية (علي صادعها ألفُ ألفُ سلامٍ و تحيّة) سِمَت جريان پذيرفت. وصول نيز متحقق شده، فصار وقفاً صحيحاً شرعياً لازماً بحيث لا يُباع و لا يوهَب و لا يُرهَن. فمن بدّله بعد ما سَمِعَه فإنّما إثمُه علي الذين يُبَدِّلونه. و کان وقوع ذلک في سابع شهر جمادي الثاني سنة 1332 [هجري قمري].
>حواشي >مهرها >وضعيت کنوني موقوفه حواشي [حاشيه ي پايين راست]: اما حدود اربعه از اين قرار است: جنوب: کوچه ي باريک پشت ديوار خانه ي مرحوم آقا سيد حسين عطار نياکي؛ شمال: معبر عام متصل به سقاخانه؛ مشرق: نهر آب و معبر عام؛ مغرب: کوچه ي باريک زير ديوارِ خانه ي آقا ميرزا ابراهيم نياکي. [حاشيه ي بالا وسط]: بسم الله الرحمن الرحيم. اين ورقه به واسطه ي اشتمال بر خطوط و اَمهار آقايان نياکي، خصوص مرحوم حجة الاسلام آقاي آقا ميرزا محمد نياکي... در کمال اعتبار است. علاوه بر استشهاد وقف واقفين، اعتراف و اقرار به وقف و عمل نمود احقر الفاني عبدالکريم الاميري، 3 صفر....، [سجع مهر:] عبدالکريم. [حاشيه ي بالا چپ]: بسم الله و له الحمد. جرت صيغة الوقف المسطور... المزبور لدي الأحقر؛ فصار وقفاً صحيحاً شرعياً لازماً لا يباع لا يوهب و لا يرهن. فمن بدّله بعد ما سمعه فإنما إثمه علي الذين يبدّلونه. في 7 جمادي الاخري من سنه 1332 [هجري قمري]. [سجع مهر:]... ابومحمد بن حسن الله الحسني. [حاشيه ي بالا وسط]: بسم الله... قد اعترف...... 13 [سجع مهر: ناخوانا]. مهرها حاجي ميرزا هادي [سجع مهر:] هادي الحسني؛ آقا ابوالحسن [سجع مهر:] ابوالحسن؛ حاجي سيد ابراهيم آقا [سجع مهر:] ابراهيم الراحي الحسني؛ حاجي سيد ابراهيم...[سجع مهر:] ابراهيم بن الحسني...؛ حاجي سيد آقاخان [سجع مهر:] آقاخان الحسني؛ آقا... [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجي مهدي [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجي سيد نقي [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجي سيد هاشم [سجع مهر:] هاشم الحسني؛ آقا حبيب [سجع مهر:] حبيب‌الله بن الحسني؛ الحاجي روح الله [سجع مهر:] روح الله؛ حاج آقا رضا [سجع مهر:] رضا الحسني...؛ سيد غلامعلي درويشي [سجع مهر:] غلامعلي الحسني؛ حاج آقا... سيد عباس [سجع مهر:] عباس علي... الحسني؛ حاجي سيد اسدالهج [سجع مهر:] اسد الله بن علي الحسني؛ آقامحمد [سجع مهر: ناخوانا]؛ علي محمد... [سجع مهر: ناخوانا]؛ عبدالکريم ابن محمد امين الحسني [سجع مهر:] عبدالکريم بن محمد امين الحسني؛ حاجي سيد ذبيح الله [سجع مهر:] ذبيح الله الحسني؛ حاج آقا احمد [سجع مهر: ناخوانا]؛ حاجي سيد علي ابن احمد [سجع مهر:] علي بن الحسني احمد؛ سيد آقاخان [سجع مهر: ناخوانا]؛ [سجع مهر: ناخوانا]؛ سيد مختار [سجع مهر:] مختار الحسني الراحي؛ آقا سيد علي عطار [سجع مهر:] علي بن الحسين الحسني؛ سيدمحمد حسين [سجع مهر:] محمد حسين الحسني؛ حاجي سيد حبيب الله [سجع مهر:] حبيب الله بن الحسني؛ [سجع مهر:] عبده نقيّ الحسني؛ آقا حسين آقا [سجع مهر:]... حسين الحسني؛ [سجع مهر:] ابن نقي الحسني. [مهر:] دفتر اداره ي معارف و اوقاف آمل لاريجان؛ 18 / 9 / 1310 [شمسي]، ثبت و سواد به عمل آمد. رئيس معارف و اوقاف آمل... [مهر:] دفتر اداره ي اوقاف مازندران؛ [مهر:] دفتر اداره ي اوقاف آمل...؛ [مهر:] دفتر اداره...؛ [مهر:] اداره ي معارف واوقاف آمل، لاريجان ـ نور؛
وضعيت کنوني موقوفه
گرمابه ي موقوفه ي نياکي داراي دو بخش حمام عمومي و حمام نمره است و به دو صورت مردانه و زنانه داير است. از ويژگي اين گرمابه در مقايسه با ديگر گرمابه‌هاي ايران، وسعت و شکل حمام مخصوص به زنان است که به نظر مي‌رسد به صورت مساوي با حمام مردانه و شايد بزرگ‌‌‌‌تر باشد. اين حمام برخلاف ديگر حمام‌هاي قديمي بدون خزينه است. دو منبع آب سرد و آب گرم دارد. از ساعت 5 / 4 صبح تا 7 شب باز است. روزانه 15-10 مشتري دارد و به دليل وجود حمام‌هاي خانگي به‌مانند سابق کارايي ندارد، ولي همچنان در برآورده ساختن نياز بهداشتي مردم محله داير است. استقبال مردم شهر از گرمابه به‌ويژه حمام عمومي در زمستان بيشتر است. حضور دلاک (کيسه‌کش) در حمام (مردانه و زنانه) سبب شده است تا مردم شهر همچنان بدان‌جا مراجعه نمايند. کرايه ي هر دلاک 2000 يا 2500 تومان است. هر فردي که دلاک مي‌گيرد، بايد اين مبلغ را بپردازد. سوخت حمام در گذشته زغال سنگ، نفت سياه و گازوئيل بود که در حال حاضر از گاز استفاده مي‌شود. کرايه ي حمام عمومي 1500 تومان و کرايه ي حمام نمره 2000 تومان است. به گفته ي حمامي، به دليل گران بودن سوخت و آب، اداره ي گرمابه به صرفه نيست، ولي با توجه به اينکه اين حمام وقف امام حسين عليه السلام است آن را همچنان اداره مي‌کند و ارادت خاصي، هم به وقف، هم به امام حسين عليه السلام دارد. با آنکه حمام به طور معمول در ماه مرداد تعطيل مي‌شود، اما اجاره ي اين ماه نيز پرداخت مي‌گردد. حمام موقوفه ي نياکي حدود هفت سال است که در اختيار مهدي حسني‌نيا قرار دارد. وي درآمد آن را به‌صورت اجاره ي ماهانه به مبلغ 100000 تا 150000 تومان به هيئت امناي مسجد و حسينيه ي ارشاد (نياکي) مي‌پردازد. حاج‌اسدالله صادقي، حاج محمود روشن و حاج مالک بني‌هاشمي از هيئت امناي مسجد و حسينيه ي ارشاد آمل هستند. نمايي ازحمام مردانه به صورت عمومي و نمره (حمامي مهدي حسني‌نيا) 15 / 6 / 1390 با توجه به اينکه ميزان موقوفه کم است، هزينه‌هاي مساجد و حسينيه‌هاي متعلق به خود را طايفه ي مذکور ـ هم در آمل و هم در نياک لاريجان ـ تحت نظر هيئت امنا، در مراسم‌ها به ويژه محرم و عزاداري امام حسين پرداخت مي‌کنند. مراسم عزاداري امام حسين در نياک لاريجان بسيار باشکوه‌تر از شهر آمل است.
نتيجه
حمام در محلات شهرهاي ايراني به خصوص شهر آمل مکان گفت‌و‌گو، تبادل افکار و بحث اجتماعي، سياسي و اقتصادي بوده است. بسياري از حمام‌هاي مهم اين شهر در محلات بازار يا مجاور آن قرار داشته است. گرمابه ي موقوفه ي نياکي ازجمله حمام‌هاي برجاي مانده شهر آمل است که به نظر مي‌رسد وقف مهم‌ترين عامل استمرار اين بنا و ديگر بناهاي عمومي در شهرهاي ايران بوده باشد. بنابراين بناهايي چون حمام به مدد موقوفات و خيرات در شهرها به عنوان مظاهري از جغرافياي شهري به وجود آمدند.
