بررسی رابطه متقابل وقف وفرهنگ انتظار در جامعه اسلامی

مؤلف: دکتر دادخدا خدایار-صدیقه محمدی استادیار گروه فلسفه وعرفان اسلامی دانشگاه سیستان وبلوچستان دانشجوی کارشناسی ارشد فقه وحقوق اسلامی دانشگاه سیستان وبلوچستان

چکيده

مهدويت در فرهنگ شيعه، از جمله آموزه‌هاي اعتقادي و بلکه از ضروريات مذهب به شمار مي‌آيد. گسترش فرهنگ مهدويت در عصر غيبت، منوط به شناخت صحيح از اين فرهنگ و حضور ايثارگرانه و فعال پيروان حقيقي اين مکتب است و وقف به عنوان يکي از پشتوانه‌هاي مالي حکومت اسلامي و نمادي از اخلاص ولايي، ابزاري قوي براي حضور عبادي و فعاليت در اين عرصه مي‎باشد. اين نوشتار با روش توصيفي - تحليلي - موضوعي و با ابزار کتابخانه‎اي(مطالعه اسناد و منابع معتبر و استناد به آن‌ها) تهيه شده و پس از بيان کوتاهي در خصوص کليات وقف و فرهنگ انتظار، درصدد است تا با تبيين رابطه متقابل فرهنگ انتظار و وقف، بر اهميت فعاليت مؤثر و کاربردي در اين دو عرصه ارزشمند در جامعه اسلامي تأکيد ورزد. کليد واژه‌ها: مهدويت، فرهنگ انتظار، وقف، جامعه اسلامي.

مقدمه

بحث اعتقاد به موعود و منجي بخش مهمي از اعتقادات پيروان اکثر مکاتب ديني را شامل مي‎شود اما به طور خاص، اعتقاد به مهدويت و فرهنگ انتظار تنها در جامعه اسلامي و به ويژه مهدويت شيعي در مکتب تشيع وجود دارد. در بيان اهميت اين بحث همين بس که آيات متعددي از قرآن کريم و نيز روايات فراواني در منابع روايي شيعه و سني به بحث مهدويت و برپايي حکومت عدل جهاني اختصاص يافته است. از سوي ديگر وقف نيز يکي از احکام امضايي دين اسلام است که از جايگاه والايي در سيره رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) و ائمه معصومين (عليهم السلام) برخوردار است و نقش تعيين کننده در حفظ و صيانت و استمرار فرهنگ و تمدن اسلامي داشته و دارد. حضور پررنگ وقف در يک جامعه از سويي نشانه وجود روحيه ايثار و ديگرخواهي در بين اعضاي آن جامعه است و از سوي ديگر نويدبخش پيشرفت آن جامعه در زمينه‌هاي گوناگون اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي است. بنابراين با توجه به نقش کاربردي وقف و کارکردهاي مختلف آن، مي‎بايست ضمن آسيب‌شناسي و نيازسنجي در عرصه‎هاي مختلف جامعه و به طور خاص در مباحث ديني و اعتقادات مذهبي، به بهترين وجه از ظرفيت اين سنت حسنه نبوي بهره برد و در هر زمان و مکان بنابر اولويت‌هاي آن، وقف را معرفي و جهت‌دهي کرد تا بتوان از برکات مادي و معنوي آن بيش از پيش بهره‌مند شد. يکي از اولويت‎هاي عصر غيبت، ترويج و تعميق فرهنگ صحيح و ناب مهدويت مي‎باشد، بالاخص زماني که دشمنان اسلام، فرهنگ و مکتب را نشانه گرفته و سعي وافر در تحريف و تخريب و تضعيف آن دارند. سؤال اساسي در اين نوشتار آن است که وقف چه نقشي در ترويج و تبليغ مهدويت دارد؟ و چگونه مي‎توان از اين سنت حسنه و راهکار اقتصادي بهره‎هاي مذهبي و فرهنگي برد؟ مدعا آن است که با عنايت به تأثيرگذاري ايمان ديني بر رفتارهاي فردي و اجتماعي از يک سو و قداست و ارزشمندي انتظار مهدويت و اثرات مثبت آن در سلامت همه‌جانبه جامعه اسلامي، مي‎توان با جهت‎دهي وقف و واقفان مؤمن در اين عرصه به توفيقات مهمي دست يافت.

کارکردهاي وقف

پديده وقف داراي حيطه گسترده‌اي از فعاليت و اقدام مي‌باشد، تا جايي که اگر به درستي هدايت شود، به بسياري از نيازهاي مشروع پاسخ مي‌دهد و هيچ‌گاه جامعه انساني با کمبودهاي اقتصادي، اجتماعي، آموزشي و فرهنگي روبرو نخواهد شد. اما مهم اين است که هم نيازها براساس اولويت در سطح افکار عمومي معرفي شود و هم ضرورت آن عيني و متناسب با عواطف و درک و توجه واقفان لحاظ گردد. نهاد وقف در يک جامعه داراي کارکردهاي گوناگون مذهبي، اجتماعي، علمي، اقتصادي و غيره است. اما به طور کلي مي‌توان کارکردهاي وقف را در چهار عنوان ديني - مذهبي، اجتماعي، علمي - آموزشي و اقتصادي بيان نمود.

>کارکرد ديني - مذهبي >کارکرد اجتماعي >کارکرد علمي و آموزشي >کارکرد اقتصادي‏

کارکرد ديني - مذهبي

واقفان به وسيله وقف کردن از مال خود در جهت تزکيه و تطهير باطن خود مي‌کوشند. نيز موقوفاتي همانند حسينيه‌ها، مساجد و غيره وقف اعمال عبادي افراد جامعه مي‌شوند. اين کارکرد مي‎تواند اعم از گسترش و ترويج معرفت ديني، اخلاق ديني، عبادات و رفتارهاي شرعي و ديني را در گستره فردي، خانوادگي، ملّي و بين‎المللي شامل شود.

کارکرد اجتماعي

هدف از بُعد اجتماعي وقف، حمايت از نيازمندان و محرومان است و در واقع اين کارکرد به دنبال کمرنگ نمودن و نابودي تدريجي فقر در جامعه است چرا که فقر عامل بسياري از مفاسد اجتماعي، اخلاقي و سستي در ارکان ديني است. بُعد اجتماعي وقف، امکان همزيستي مسالمت‏آميز همه اقشار جامعه، در محيطي مملو از اخوت و حسن ظن، که زمينه‏ساز پيشرفت و تعالي جامعه خواهد شد را فراهم مي‏کند.

کارکرد علمي و آموزشي

موقوفاتي هستند که خود آن‌ها و يا درآمدشان صرف مخارج ساخت يا اداره حوزه‌هاي علميه و دانشگاه‌ها يا ديگر مراکز آموزشي، تحقيقاتي و پژوهشي يا صرف طلاب و دانشجويان آنها مي‌شود. ==کارکرد اقتصادي==‏ به طوري کلي، ماهيت اوقاف جنبه‏ اقتصادي دارد. وقف در حل مشکلات اقتصادي جامعه مي‏تواند بسيار مؤثر باشد به طوري که به عنوان پشتوانه قوي مالي براي دولت و حاکميت تلقي مي‏شود. چند جنبه اقتصادي وقف عبارت است از: کاهش اختلاف سطح زندگي، گسترش مالکيت عمومي، سرمايه گذاري، ايجاد اشتغال و...

انواع انتظار

به رغم روشني و قطعيت معناي راستين انتظار، تفاسير و برداشت‎هاي مختلفي از آن شده است. دو برداشت اصلي و عمده در اين زمينه عبارت است از:

>انتظار صحيح و سازنده >انتظار غلط و ويرانگر انتظار صحيح و سازنده انتظار سازنده، تحرک‌بخش و تعهدآور، همان انتظار راستيني است که در روايات، آن را «بافضيلت‌ ترين عبادت» و «برترين جهاد امت پيامبر» دانسته‌اند. فرهنگ راستين انتظار با سه رکن اساسي استوار است: الف: نارضايتي و قانع نبودن به وضع موجود.(اين ناراحتي بدان جهت است که محروميت جامعه بشري از نعمت حضور ظاهري امام و پيامدهاي ناشي از عدم حضور امام معصوم، شخص منتظر را آزار مي‎دهد.) ب: اميد داشتن به آينده بهتر.(اين اميد به او انگيزه حرکت مي‌دهد تا آينده را به حال نزديک کند.) ج: حرکت و تلاش براي گذر از وضع موجود و قرار گرفتن در وضع مطلوب.(اين تلاش، استعداد‎ها و قوه‎هاي شخص را به فعليت رسانده و به منصه ظهور مي‌گذارد.)

انتظار غلط و ويرانگر

علامه مطهري (رحمت الله عليه) در اين باره مي‎نويسد: [اين نوع انتظار حاصل] برداشت قشري مردم از مهدويت و قيام و انقلاب مهدي موعود (عجّل الله تعالي فرجه الشريف) است که صرفا ماهيت انفجاري دارد؛ فقط و فقط از گسترش و اشاعه و رواج ستم‎ها، تبعيض‌ها، اختناق‎ها، حق‌کشي‌ها و تباهي‎ها ناشي مي‌شود. در اين نوع برداشت از انتظار، فرج حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) زماني به وقوع مي‎پيوندد که هيچ نيرويي جز نيروي باطل حکومت نکند و صالحي در جهان يافت نشود، در اين هنگام انفجاري رخ مي‎دهد و دستي از غيب براي نجات حقيقت و نه اهل حقيقت -زيرا طرفداري ندارد- از آستين بيرون مي‏آيد. بنابراين در اين نوع تفکر هر گناه، فساد و ظلمي مقدمه ظهور است و در مقابل هر اصلاحي ظهور را به تأخير مي‎اندازد.

وظايف منتظران

با توجه به اين که سخن‎هاي بسياري درباره مسئوليت‎ها و وظايف منتظران گفته شده است، در اينجا در حد وسع اين پژوهش به گوشه‎اي از وظايف منتظران مي‎پردازيم. برخي از اين وظايف عبارت است از:

>شناخت امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) >پايداري در محبت امام (عليه السلام) >پرهيزکاري و رعايت تقوا >پيروي از دستورات امامان (عليهم السلام)

شناخت امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف)

امام صادق (عليه السلام) خطاب به فضيل فرمودند: «اعرف إمامک فإنک إذا عرفت لم يضرک تقدم هذا الأمر او تأخر؛ امام خود را بشناس که اگر امام خود را شناختي، دير يا زود شدن اين امر(فرج) آسيبي به تو نخواهد رساند.»

پايداري در محبت امام (عليه السلام)

امام صادق (عليه السلام) درباره توفيق خدمت به حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) مي‌فرمايند: «... أما إني لو أدرکت ذلک لأبقيت نفسي لصاحب هذا الأمر؛ به درستي که اگر من آن روز را درک مي‏کردم، جانم را براي (خدمت به) صاحب اين امر نگه مي‎داشتم.»

دستگيري از ضعفا و فقيران

شناخت امام زمان (عجل الله تعالي فرجه الشريف) امام صادق (عليه السلام) خطاب به فضيل فرمودند: «اعرف إمامک فإنک إذا عرفت لم يضرک تقدم هذا الأمر او تأخر؛ امام خود را بشناس که اگر امام خود را شناختي، دير يا زود شدن اين امر(فرج) آسيبي به تو نخواهد رساند.» علاوه بر موارد فوق، شخص منتظر وظيفه دارد که زمينه را براي ظهور در سطح اجتماع نيز فراهم آورد، بنابراين مي‎بايست در حوزه‎هاي زير فعاليت کند: الف. معرفي فرهنگ مهدويت و شخصيت و سيره حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) به ديگران در سطح جامعه اسلامي. ب. مبارزه با فعاليت‎هاي ضد مهدوي و مدعيان دروغين مهدوي. ج. ايجاد محبت و الفت در بين معتقدان و حتي غيرمعتقدان به منظور جذب آن‌ها به فرهنگ مهدويت. د. تبليغ معارف ديني و مهدوي در بين ساير ملل و پيروان ساير اديان و مذاهب. ه. معرفي جامعه جهاني مهدويت شامل: مقدمات، ويژگي‎ها، آثار و پيامدهاي آن به عنوان آرمان بشريت.

وقف در خدمت مهدويت

به طور کلي مي‎توان وظايف يک مسلمان را در قبال حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در چهار عنوان خلاصه کرد: الف: معرفت ب: محبت ج: اطاعت د: بلاغت(تبليغ فرهنگ مهدوي) علي‌القاعده انجام وظايف ذکر شده نياز به پشتوانه قوي مالي دارد تا فرد بتواند در سطح گسترده و عالي آن‌ها را به انجام رسانده و به هدف نهايي نائل شود. وقف يکي از قوي‌ترين پشتوانه‌هاي مالي است که با توجه به ويژگي ماندگاري آن مي‌تواند نقش مؤثري در اين راستا ايفا کند. وقف مال خواه از نوع منقول و يا غير منقول آن، مي‌تواند در زمينه‌هاي زير در خدمت مهدويت قرار بگيرد: تأسيس مراکز تخصصي مهديت، مراکز تربيت مبلغ ديني براي اعزام به داخل و خارج از کشور، راه‌اندازي سايت‎هاي تخصصي و شبکه‎هاي ماهواره‎اي در زمينه مهدويت، برگزاري کارگاه‌هاي آموزشي موعود‌شناسي، برگزاري جشنواره‎ها و همايش‌هاي علمي و فرهنگي با محوريت بحث مهدويت، انتشار کتاب، نشريه و نرم‎افزار مهدويت و.... علاوه بر موارد ذکر شده، بحث تأمين اقتصادي، آموزشي، اجتماعي، بهداشتي و درماني جامعه نيز از اهميت والايي برخوردار است؛ چرا که تا زماني که يک فرد به لحاظ مالي تأمين نشده باشد و با فقر دست و پنجه نرم کند و تا زماني که از سلامت کامل جسماني و رواني برخوردار نباشد، مجالي براي پرداختن به مباحث فرهنگي و اعتقادي نمي‎يابد و حتي گاه ممکن است فقر، عقيده شخص را به فنا دهد. همچنين بين وضعيت اقتصادي يک جامعه و ميزان فساد اخلاقي آن جامعه رابطه محسوسي وجود دارد. فقر مالي، فرد را به سوي مشاغل کاذب يا حتي ارتکاب جرم براي تأمين معاش سوق مي‎دهد. از سوي ديگر با تأمين نبودن اقتصاد يک جامعه، آمار ازدواج پايين آمده و در مقابل ميزان گرايش به فساد و فحشا و بيماري‌هاي رواني ناشي از آن بالا مي‎رود. بنابراين با تأمين نشدن هر يک از نيازهاي جامعه، ميزان گرايش به دين کم شده و شرايط براي تبليغ دين نامناسب خواهد بود. نکته ديگر اين که با توجه به گستردگي دامنه وقف، وقف بر غير مسلمان نيز تا زماني که نيت، مشروع باشد و به اشاعه و رشد آنچه که برخلاف دين است منجر نشود، جايز است. وقف براي تأمين گوشه‌اي از مايحتاج غيرمسلمانان مي‎تواند زمينه‌اي براي ايجاد الفت بين آنان و مسلمانان را فراهم سازد.

تأثير مهدويت بر وقف

اگرچه وقف يک نهاد پذيرفته شده در بين جامعه بشري است و محدود به اسلام و مسلمانان نيست اما در فرهنگ مهدويت، شخص منتظر به تناسب وظايفي که دارد بيشتر از وقف استقبال مي‎کند و علاوه بر اين، مهدويت بر نيات واقفان نيز تأثير مي‎گذارد. واقفان منتظر، با قصد قربت و با هدف زمينه‌سازي براي ظهور حضرت حجت (عجل الله تعالي فرجه الشريف) دست به انجام سنت حسنه وقف مي‎زنند. بنابراين تاکنون و در طول تاريخ اسلام موقوفاتي جهت ترويج و تبليغ فرهنگ مهدويت وقف شده است. براي نمونه: مساجد، تکايا، حسينيه‎ها، حوزه‏هاي علميه و دارالقرآن‎ها که به انحاء گوناگون از جمله سخنراني، موعظه، درس و مباحثه، قرائت دعاي ندبه و ساير زيارت‏هاي مربوطه و... به ترويج معارف ديني و فرهنگ مهدويت کمک مي‏کنند. علاوه بر اين گاه موقوفاتي نيز ديده مي‏شود که به طور خاص در زمينه مهدويت فعاليت دارند. مانند مسجد مقدس جمکران، مهديه تهران، بنياد مهدويت و.... از سوي ديگر وقف در يک جامعه مهدوي، علاوه بر اين که موقوف عليهم را به لحاظ مادي منتفع مي‎سازد، شخص واقف را نيز از حصار تنگ فردگرايي و بي‌تفاوتي به زندگي ديگران بيرون مي‎آورد و با کاهش اختلافات طبقاتي زمينه وحدت بين آحاد جامعه را فراهم مي‎کند. بدين جهت احسان و نيکوکاري در کلام خداوند و از جانب پيشوايان ديني بسيار مورد سفارش بوده است. براي نمونه: يکي از روات به نام ابواسماعيل مي‎گويد: به امام باقر (عليه السلام) عرض کردم فدايت شوم شيعيان نزد ما بسيارند. حضرت فرمودند: آيا ثروتمند بر فقير محبت و توجه مي‎کند؟ آيا نيکوکار از بدکار مي‌گذرد؟ آيا با يکديگر مواسات دارند؟ گفتم: خير. حضرت فرمودند: آن‌ها شيعه نيستند. شيعه کسي است که اين گونه عمل کند.

موانع ترويج وقف و فرهنگ مهدويت

با وجود اهميت اين دو مقوله ارزشمند در دين مبين اسلام و مکتب تشيع، متأسفانه امروزه بر اثر عوامل گوناگوني در بين مردم کمرنگ شده‌اند. زيرا امروزه بحث اعتقاد به مهدويت و ظهور حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) يکي از خطرات جدي براي جامعه غرب محسوب مي‎شود، بدين سبب آماج حملات و هجمه‌هاي شديد، به‌ويژه هجمه‌ فرهنگي قرار گرفته است. اين حملات فرهنگي در قالب ساخت فيلم‏هاي ضد مهدوي، حمايت از خرافات و انحرافات مدعي مهدويت و مهدي‎هاي دروغين و مکتب جعلي بهائيت و مراسم و مديحه‌سرايي‎هاي ضد شرعي و خلاف مهدويت ناب، تخريب قبور ائمه (عليهم السلام) مخصوصاً در سامرا و از بين بردن مکان‎هاي مقدس منسوب به حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، شبهه‌پراکني در اعتقادات مسلمانان و... صورت مي‌گيرد. رواج تدريجي فرهنگ مصرف و دنياگرايي، ورود تکنولوژي‎هاي جديد بدون آگاهي دادن از فرهنگ استفاده از آن‌ها، توهين به مقدسات و اعتقادات ديني و مذهبي که تضعيف تدريجي اين اعتقادات را در پي دارد، الگوسازي شخصيت‌هاي غير اسلامي، فراگيري تمايل عمومي به برنامه‎ها و محصولات متنوع غرب، ورود ناخودآگاه آموزه‏هاي اديان غيراسلامي در اذهان کودکان، نوجوانان و جوانان، نمونه‎هايي از پيامدهاي هجمه شديد فرهنگي غرب به شمار مي‌رود. در نقطه مقابل کم‌کاري کشورهاي اسلامي در معرفي معارف دين و مهدويت و ترويج آن، استفاده ناکافي از ابزارهاي جديد براي آموزش و تبليغ، غفلت از جلب اعتماد مردم نسبت به حکومت اسلامي و رفاه ناکافي مادي و به دنبال آن مشکلات اقتصادي و اجتماعي کشورهاي اسلامي، از سرعت حرکت آنان در جهت ترويج معارف و آموزه‎هاي ديني بالاخص در خصوص جامعه آرماني و جهاني مهدويت کاسته است. در اين ميان فرهنگ مهدويت، به عنوان يکي از اساسي‌ترين عقايد اسلامي و وقف به عنوان نهادي کارآمد و مؤثر در پيشرفت و حل مشکلات و نيازهاي اقتصادي، فرهنگي و اجتماعي، دست‎خوش شرايط ذکر شده قرار گرفته و هنوز جايگاه واقعي خويش را در جامعه اسلامي پيدا نکرده است. مصاديق و مواردي از وقف که مي‎تواند در زمينه مهدويت مؤثر و کارگشا باشد، عبارتند از: وقف براي تأسيس دانشگاه و دانشکده‎هاي مهدوي، پژوهشگاه‎ها و مراکز مطالعاتي مهدوي، تهيه و تأسيس رسانه‌هاي صوتي، تصويري، اينترنتي و ماهواره‌اي براي تبليغ فرهنگ مهدويت، تأسيس مراکز تخصصي آموزشي - پژوهشي و تبليغي مهدوي در کشورهاي جهان بالاخص کشورهاي اسلامي، تأسيس چاپخانه‎ها و انتشارات ديني - مذهبي، ساخت فيلم و سريال و فعاليت‎هاي هنري براي ترويج فرهنگ ناب مهدوي و مقابله با همه اقدامات و شبهه‎افکني‌ها و تفکرات افراطي مهدوي و.... به طور کلي موقوفات در اين زمينه با توجه به نوع عين موقوفه، مي‎تواند در قالب وقف منقول مانند تأسيس مراکز آموزشي، فرهنگي و مذهبي و يا غيرمنقول مانند کتاب، نرم‎افزار و... قرار بگيرد.

نتيجه‌

حاصل اين نوشتار آن است که بين مهدويت(فرهنگ انتظار) و نهاد وقف يک رابطه متقابل وجود دارد. وقف مي‎تواند در خدمت مهدويت قرار بگيرد و ابزار مناسبي براي شخص منتظر در انجام وظايفش در عصر غيبت باشد. عقيده به مهدويت و منتظر حقيقي بودن نيز منجر به گرايش و استقبال بيشتر از وقف مي‎شود. با اين وجود، مي‎توان گفت بين اين دو مقوله رابطه عموم و خصوص من وجه وجود دارد؛ چرا که هم شخص منتظر مي‎تواند از ساير ظرفيت‎هاي موجود در حکومت اسلامي بهره‎برداري کند. مانند: عوايد حاصل از صدقه، نذر، حبس، زکات و... و هم وقف با توجه به اين که اختصاص به اسلام ندارد، با تقويت حس ديگرخواهي در کشورهاي مردم‌مدار غيراسلامي نيز قابليت رشد دارد. وليکن گذشته از تفاوت‌هايي که بين وقف اسلامي و غيراسلامي وجود دارد؛ وقف در يک کشور اسلامي و شيعي علاوه بر آن که هدف رشد و رفاه مادي مردم را دنبال مي‎کند، درصدد تعالي و پيشرفت معنوي و اخلاقي آن‌ها نيز مي‎باشد. از آنجا که حضرت مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف) به عنوان انسان کامل زنده، حاضر و ناظر است و اسوه همه مؤمنان در تخلق به اخلاق الهي و تحقق مقام قرب و خليفة اللهي مي‎باشد، شناختن و شناساندن ايشان و ارتباط و انس با آن حضرت و اطاعت و پيروي عارفانه و عاشقانه از اين امام همام باعث رشد، کمال و تربيت انسان‎ها و اصلاح آن‌ها و اصلاح جامعه و در نتيجه آمادگي براي ظهور مصلح کل مي‎گردد. وقف مي‎تواند به عنوان تأمين کننده بخشي از نيازهاي مربوطه در اين زمينه ابزاري تعيين کننده باشد.

پيشنهاد

به نظر مي‎رسد که جامعه امروز ما علاوه بر آن که نياز به فرهنگ‏سازي در زمينه وقف دارد، مي‏بايست اهداف و نيات واقفان نيز به سوي نيازهاي موجود براي رسيدن به جامعه مهدوي و منتظر، هدايت شود؛ لذا پيشنهاد مي‌شود سازمان اوقاف با بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عجل الله تعالي فرجه الشريف) در اين زمينه همکاري و هم‎انديشي نموده و واحدي مجزا در سازمان اوقاف در اين جهت تأسيس و فعّال شود.

منابع

1. قرآن کريم

2. بحارالأنوار، محمدباقر مجلسي، بيروت، مؤسسه الوفاء، 110 جلد، 1404ق.

3. بشارة المصطفي لشيعة المرتضي، محمد بن ابي القاسم طبري، نجف، کتابخانه حيدريه، چاپ دوم، 1383ق.

4. شرائع الإسلام في مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن نجم الدين حلّي (محقق)، قم، مؤسسه اسماعيليان، 4 جلد، چاپ دوم، 1408ق.

5. فرهنگنامه مهدويت، خدامراد سليميان، قم، بنياد فرهنگي حضرت مهدي موعود (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، چاپ اول، 1387ش.

6. قيام و انقلاب مهدي (عجل الله تعالي فرجه الشريف)، مرتضي مطهري، قم، صدرا، 1379ش.

7. کافي، محمد بن يعقوب کليني، تهران، دارالکتب الاسلامية، 4 جلد، 1365ش.

8.کمال الدين و تمام النعمة، محمد بن علي بن حسين بن بابويه(شيخ صدوق)، قم، دارالکتب الاسلاميه، 2 جلد، 1395ق.

9. مقاله «راهکارهاي ترويج فرهنگ وقف و ايجاد موقوفات جديد در جامعه»، سيد مهدي بزرگي، فصلنامه ميراث جاويدان، تهران، سازمان اوقاف و امورخيريه، ش 30، 1379.

10. مقاله «ظرفيت نهاد وقف در تحقق ابعاد معناگرايانه عدالت اقتصادي و زمينه‌هاي افزايش آن»، وحيد مقدم، مجموعه مقالات همايش بين المللي وقف و تمدن اسلامي، جلد 2، تهران، اسوه، 1387ش.