بررسی مفهوم امور خیر در کتاب های درسی مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی 96-1395
مریم نادری [۱] ،صدیقه خدابنده [۲]
محتویات
چکیده
مقاله حاضر با هدف بررسی مؤلفه‌های امور خیر در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی انجام شده است. مؤلفه‌های امور خیر که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است شامل همکاری، دگریاری، وقف، همدلی، تعاون، احسان، نوع‌دوستی و مشارکت اجتماعی است. بدین منظور با بهره‌گیری از روش کیفی از نوع تحلیل محتوا، کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی در سال تحصیلی 95-1394 به‌عنوان جامعه آماری انتخاب شدند. برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات از آمار توصیفی (شامل: جدول فراوانی و درصد) استفاده شد. یافته‌های به دست آمده از پژوهش حاضر دلالت بر آن دارد که در کتاب‌های اجتماعی ابتدایی به برخی از مؤلفه‌های امور خیر مانند همکاری، همدلی، مشارکت اجتماعی، نوع‌دوستی به‌صورت ناقص و گذرا توجه شده است و برخی از مؤلفه‌های تعیین‌شده به‌هیچ‌وجه مورد توجه قرار نگرفته است. بنابراین طبق نتایج این پژوهش متن، تصاویر، فعالیت‌ها، کتاب‌های مطالعات اجتماعی به‌طور شایسته به مؤلفه‌های امور خیر نپرداخته است. این در حالی است که در بسیاری از کشورها رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به‌عنوان یک جریان فکری در امر آموزش رسوخ کرده است. در این کشورها مشارکت در امور خیر و فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه در مدارس شکل گرفته است. متخصصان برای رسیدن به اهداف مورد نظرشان، از کتاب‌های درسی یا سرفصل‌های تعیین شده همراه با روش تدریس معلمان که نقش مهمی در درک صحیح از امور خیر و انجام آن دارد کمک گرفته‌اند.
واژگان کلیدی
امور خیر؛ انسان‌گرایی؛ معنویت‌گرایی؛ تحلیل محتوا؛ کتاب مطالعات اجتماعی ابتدایی
مقدمه
انسان نسبت به دیگر مخلوقات از صفات خاص و ویژه‌ای برخوردار است. عقل، قدرت اندیشه، علاقه به احترام و محبوبیت، نوع‌دوستی و از همه مهم‌تر زندگی اجتماعی ازجمله آن صفات است. زندگی اجتماعی به انسان کمک می‌کند که به ارضای آنچه در فطرت او قرار دارد پاسخ دهد.
گرایش به کمک کردن و یاری‌رساندن به دیگران یکی از جنبه‌های بالندگی شخصیت انسان، رشد جنبه‌های معنوی و روحی اوست. نیکوکاری و حمایت از همنوع به ارزش‌های والایی برمی‌گردد که هر انسانی برای تجلی خصایص ارزشی وجود خود و پاسخ به نیازهای معنوی‌اش به انجام آن مبادرت می‌ورزد.
همچنین استعانت و یاری‌رساندن به‌عنوان پدیده‌ای فطری و عاطفی در موقعیت زندگی جمعی و گروهی انسان‌ها نیز تعریف می‌شود و افراد را برمی‌انگیزد تا برای دستیابی به اهداف جمعی یکدیگر را یاری دهند.
به‌طور یقین یکی از نتایج اصلی تکوین و توسعه جامعه مدنی، گسترش و تقویت بنیان‌های مشارکتی فعالانه و همیاری داوطلبانه اکثر مردم در مورد مسائل مختلف اجتماعی جامعه، نشان می‌دهد که در درون خود دستاوردهای تمدن، تجربه‌های انسانی، تعهد، احساس مسئولیت، برابری انسانی و عدالت اجتماعی را به ارمغان می‌آورد.
در نیمه دوم قرن گذشته و قرن حاضر، تلاش‌های بسیاری برای احیای مراتب انسانی در جهان شده است. تغییر اساسی در آموزش کشورها پدید آمده است. آموزش رسمی و غیررسمی در زمینه‌های مسئولیت‌پذیری و آمادگی برای زندگی اجتماعی که به شکوفا کردن انسان توجه دارد موردنظر متخصصان تعلیم و تربیت قرارگرفته است.
بیان مسئله
نیاز شدید بشر امروز به معنویت سبب توجه خاص به این حوزه شده است. نظریه‌های بسیاری در سال‌های اخیر مبنی بر توجه شدید به معنویت و آموزش آن به کودکان مطرح‌شده است. رویکرد انسان‌گرایی و معنویت‌گرایی به‌طور خاص در بسیاری از کشورها موردتوجه آموزش‌وپرورش آن‌ها قرارگرفته است. این توجه به‌طور رسمی در آموزش رسمی این کشورها به گونه غیررسمی در جای‌جای جامعه انجام می‌شود.
نظام آموزش‌وپرورش هر کشور با اتخاذ تدابیری سازمان‌یافته سعی در ارتقاء سطح اعضای جامعه خود دارد. بسیاری از دانش‌ها و نگرش‌ها از دوران مدرسه کسب می‌شود (نقیب‌زاده، 1387، 16).
دوره ابتدایی به‌عنوان سنگ بنای نظام آموزشی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. محتوای ارائه‌شده در این دوره اولین مطالبی هستند که در ذهن دانش‌آموزان نقش می‌بندد. دانش‌آموزان در این دوره دانش، مهارت و نگرش‌های موردنیاز خود را کسب می‌کنند.
در میان عوامل متعدد، از قبیل خانواده ، مدرسه، تشکیلات و امکانات، تدارکات فرهنگ و کتاب، دانش‌آموز، معلم و نظام ارزشیابی که در امر آموزشی مؤثرند، کتاب درسی جایگاه ویژه‌ای دارد. محتوای برنامه درسی دربرگیرنده اساسی‌ترین خط‌مشی‌های اجرایی برای نیل به هدف‌های تعلیم و تربیت هستند و به همین دلیل لازم است در تهیه و تدوین آن‌ها نهایت دقت اعمال گردد. برنامه درسی و محتوی آن می‌تواند به بیدار ساختن روحیه مدنی، تعهد اجتماعی، توجه به دیگران و دوری از انزوا کمک کند تا کودکان شهروندان، آگاه و دلسوز تربیت شوند (آقاجانی، 1385، 65).
سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش نقشه راه مبانی نظری تعلیم و تربیت کشورمان است. این سند در سال 1390 در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب‌شده و قرار است هر 5 سال یک‌بار ویرایش محتوایی و نگرشی در آن صورت گیرد. در مقدمه سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش آمده است: احراز عرصه تعلیم و تربیت از مهم‌ترین زیرساخت‌های تعالی و پیشرفت همه‌جانبه کشور و ابزار جدی برای ارتقاء سرمایه انسانی شایسته کشور در عرصه‌های مختلف است.
به‌این‌ترتیب تحقق آرمان‌های تعالی انقلاب اسلامی مانند احیای تمدن عظیم اسلامی، حضور سازنده فعال و پیشرو در میان ملت‌ها و کسب آمادگی برای برقراری عدالت در جهان درگرو تربیت انسان‌هایی عالم، متقی، آزاد و اخلاقی است (سند تحول آموزش‌وپرورش، 1391، 3).
بررسی سند ملی برنامه درسی نشان می‌دهد که در ساختار جدید نظام آموزشی، مبانی ارزش‌ها به‌خوبی دیده‌شده است. در این سند مقصود از مبانی ارزش‌ها، گزاره‌هایی درباره منابع ویژگی‌ها و مصادیق ارزش‌ها در ارتباط با عرصه‌های چهارگانه خدا، خود، خلق و خلقت است (منبع پیش، 17).
مطالعات اجتماعی یکی از حوزه‌های یادگیری اصلی در همه کشورهاست که در برنامه درسی ملی به‌عنوان یکی از یازده حوزه یادگیری به رسمیت شناخته‌شده است. درس مطالعات اجتماعی بنا بر ماهیت خود رسالت بزرگی بر عهده دارد. این درس بخش مهمی از سند تحول بنیادین و برنامه درسی ملی را پوشش می‌دهد. برخی از محورهای موردتوجه این درس تربیت اجتماعی، تربیت شهروند مطلوب، پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، مشارکت اجتماعی و تعاملات صحیح اجتماعی است (فلاحیان، 1391، 15) .
به نظر می‌رسد در کشور ما زیرساخت‌های لازم برای انجام امور خیر به‌طور رسمی فراهم آمده است و طبق سند تحول بنیادین حوزه‌های یادگیری علوم انسانی و مطالعات اجتماعی به‌طور خاص زمینه‌های آموزش لازم و موردنیاز دانش‌آموزان را مهیا کرده باشند. اما سؤال این است که میزان همدلی و مشارکت که از اصول اساسی کتاب‌های اجتماعی کشور است تا چه حد توانسته اثر مثبت در بین دانش‌آموزان داشته باشد؟ و مهم‌تر اینکه آیا کتب درسی ما توانسته است خواسته سند تحول را برآورده سازد؟ تا چه میزان در کتب درسی به دوستی، مهربانی، همدلی، خیر، تعاون، مشارکت اجتماعی و ... که همه از نشانه زندگی اجتماعی و تربیت اجتماعی است پرداخته شده است؟
چارچوب نظری
دهه‌های اخیر دیدگاه انسان‌گرایانه و به پیروی از آن نهضت معنویت‌گرایی به‌عنوان یک جریان فکری در عرصه آموزش‌وپرورش کشورها بی‌اثر نبوده است. دیدگاه انسان‌گرایی به‌طور خاص تحت تأثیر نظرات آبراهام مزلو قرار گرفت. بر اساس کار مزلو، روان‌شناسی انسان‌گرا شکل گرفت و دیدگاه انسان‌گرایی در سطح وسیع معرفی‌شده است (میلر، 1379، 201).
توجه خاص مزلو به بعد معنوی شخصی، تغییراتی اساسی در تعلیم و تربیت کشورها ایجاد کرد. آموزش‌وپرورش معنوی بر اساس میزان حضور محبت و غمخواری دیگران و توجه به نیازها و درد و رنج و نوع‌دوستی دیگران تبیین می‌شود (جونز ، 2005، 15).
ویژگی اصلی آموزش‌وپرورش معنوی، وجود محبت و نوع‌دوستی بین افراد است. عشق و محبت منبع پیدایش دانشی متفاوت از دانشی که منشأ آن کنجکاوی و رقابت است (هریس ، 2010، 32). ارزش‌ها در فرایند یادگیری نقش اساسی دارند، اگر دانش‌آموزان به یک نظام ارزشی دست پیدا کنند می‌توانند از آن به‌عنوان یک راهنمای درونی اعمال خود استفاده کنند (خلیلی شورینی، 1387، 35).
امروزه غمخواری، مهربانی و نوع‌دوستی به‌عنوان ویژگی مشخص‌کننده معنویت موردتوجه قرارگرفته است. دوست داشتن همنوعان و دل‌نگرانی برای آنان حاکی از وجود ذات پاک آدمی است (هریس، 2010، 33).
معنویت‌گرایی در آغاز قرن جدید سبب شد که پژوهش‌های متعددی در بخش آموزش معنویت انجام شود. نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد در آموزش‌وپرورش باید رشد معنوی موردتوجه قرار گیرد. پژوهش پرفسور آستین به تدوین برنامه‌ای مشخص منجر شد که به‌عنوان یک منبع معتبر مطرح است (آستین، 2010 ، 59-51).
در این پژوهش معنویت در آموزش از جایگاه حیاتی برخوردار است. معیارهایی که آستین برای معنویت در آموزش ارائه داد عبارت‌اند از:
•معیار تلاش و تحقیق معنویت: در این معیار میزان تلاش فعال برای پاسخگویی به سؤالات که معنا و هدف زندگی را مطرح می‌سازد، بسیار مطرح است و مدارس باید تلاش کنند که دانش‌آموزان به این سؤال اساسی پاسخگو باشند. این سؤالات نقش مهمی در طول زندگی هر انسانی دارد.
•نگاه عام و جهانی داشتن: این شاخص به میزان علاقه‌مندی افراد به درک فرهنگ‌ها، وابستگی به همنوعان، و خیرخواهی برای دیگران اهمیت می‌دهد، همچنین اعتقاد به اینکه "سرنوشت همه باهم گره‌خورده است" در این شاخص مهم است.
•اخلاق مراقبت: این شاخص نشان می‌دهد که سعادت و رفاه دیگران تا چه حد برای ما اهمیت دارد و تا چه میزان تمایل داریم که به افراد دارای مشکل کمک کنیم. در این شاخص میزان عدالت اجتماعی، رفاه جامعه، مشارکت در فعالیت‌ها و انجام کار خوب که افراد خاص و مشخص را موردتوجه قرار می‌دهد، تأکید دارد. •مشارکت انجام امور خیر: این شاخص شامل شرکت در خدمات اجتماعی، جمع‌آوری اعانه برای امور خیریه و کمک به دوستان در حل مشکلات مشخص است؛ درواقع خدمت به دیگران مهم است.
•معیار وقار و آرامش: این شاخص بیانگر ظرفیت فرد در خصوص حفظ آرامش و متانت خود است که مهم‌ترین ویژگی فردی در شخصیت معنوی است. یکی از پیامدهای حاصل از دیدگاه‌های نوین ارائه‌شده رویکرد خدمات رایگان است. خدمات رایگان فعالیت‌های نظام‌مند آموزشی است که به خدمت داوطلبانه و عام‌المنفعه منجر می‌شود. این فعالیت بر اساس درک مسئولیت اجتماعی تعریف‌شده است (پارسا، 1378، 269).
این رویکرد در مدارس کشورهای توسعه‌یافته به کار گرفته می‌شود. فعالیت‌های خدماتی و اجتماعی داوطلبانه با برنامه درسی و آموزش رسمی تلفیق می‌یابد و این کار با هدایت معلم و مدرسه با خدمت گرفتن از نهادهای غیررسمی تلفیق می‌یابد.
یادگیری خدمات رایگان همچنین به‌عنوان یک روش تدریس منتخب، ترکیب محتوای ماده درسی با تجربیات کاری با به‌کارگیری مهارت حل مسئله، کار گروهی و درک ارزش‌های اصیل مدنی است. اندرسون معتقد است که این رویکرد حرمت ذات شاگردان را افزایش می‌دهد، رشد شخصی را ارتقاء می‌بخشد و بخشی از مسئولیت اجتماعی و شایستگی شخصی را در آن‌ها رشد می‌دهد (پیشین، 271).
توجه به خدمات رایگان در موقعیت‌های آموزشی تغییرات شگرفی در آموزش‌وپرورش کشورها ایجاد کرده است و به‌تبع آن توجه به مشارکت در امور خیر در مدارس و دانشگاه‌ها به‌طور مشهود قابل‌مشاهده است. مؤلفه‌های بسیاری در زیرمجموعه امور خیر قرار می‌گیرد که بسیاری از آن‌ها مترادف با یکدیگر هستند. بسیاری از کشورهای با استناد به این مؤلفه‌ها به انجام امور خیر مبادرت می‌کنند. مولفه‌هایی از قبیل:
•دگر یاری: کمک بلاعوض یا بخشش محسوب می‌شود. در این نوع کمک، انتظار هیچ پاداش یا کمک متقابلی وجود ندارد. غالباً کسب منزلت اجتماعی و یا اجر اخروی عامل نیکی به نیازمندان است.
•مشارکت اجتماعی: انسان‌ها به‌صورت اجتماعی زندگی می‌کنند؛ این امر باعث کشش متقابل بین آن‌ها می‌شود که به رفتار اجتماعی معروف است. یکی از مؤلفه‌های مهم در جهت‌گیری رفتاری مثبت در مفهوم مشارکت نهفته است. مشارکت می‌تواند از تصمیم‌گیری‌ها، تصمیم‌سازی‌ها، عمل، اجرا و ... باشد. مشارکت از فطرت سالم آدمی سرچشمه می‌گیرد و همیشه همراه بشر بوده است و برکات زیادی به همراه دارد.
•همدلی: داشتن احساس‌های قلبی مشابه را گویند. همدلی با یک فرد یعنی درک احساسات قلبی یک فرد که به فرد دیگر کمک می‌کند. به عبارتی به احساس کسی وارد شدن را گویند. همدلی با کفش کس دیگری راه رفتن و با عینک فرد دیگری دیدن است. زمانی که بتوانیم شرایطی فراهم کنیم تا فردی در یک فضای سالم و غیر تهدیدکننده قرار گیرد و بتواند احساساتی که برایش اهمیت دارد را ابراز کند به همدلی باکسی رسیده‌ایم.
•تعاون: ازنظر لغوی تعاون یعنی یکدیگر را یاری‌کردن، یاری‌کردن بعضی، قوم دیگر را. همکاری و یاری و شرکت در کاری که به‌طور جمعی انجام می‌شود. به‌عبارت‌دیگر کارگروهی، داوطلبانه و نظام‌مند را تعاون می‌گویند. تعاون شیوه کار وزندگی اجتماعی است.
•احسان: احسان برگرفته از حسن است که در معنا، نعمت بخشیدن به دیگران است. کسی که علم نیکویی بیاورد یا عمل نیکویی انجام دهد. انجام دادن کار نیک و کمک به انسان‌های ضعیف و ناتوان است. پیامدهای مثبت بسیاری دارد که از اصول و ارزش‌های یک جامعه توحیدی است. یک فرد نمی‌تواند در برابر نیازها و گرفتاری‌های برادر دینی خود بی‌تفاوت باشد بلکه بااحساس مسئولیت در پی کمک و رفع مشکلات آنان خواهد بود.
•نوع‌دوستی: سخاوت و بلندنظری بدون انتظار مقابله‌به‌مثل است که به‌واسطه آن، شخص رفع نیاز دیگران را به‌طور داوطلبانه در اولویت قرار می‌دهد. نوع‌دوستی به معنای کمک‌رسانی، یاری دیگران در موقعیت پرخطر و اضطراری و تقسیم اموال یا بخش به دیگر آن‌که غالباً در محیط‌های انسانی متجلی می‌شود.
•وقف: وقف به معنی ایستادن و ساکن و حبس کردن است در اصطلاح فقه، یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش در مقابل منافع، و سود حاصل از آن را درراه خداوند قرار دادن است که درواقع همان راه خدمت به مردم و گره‌گشایی مشکلات و سروسامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان است.
بازنگری مطالعات انجام‌شده
با توجه به موضوع پژوهش، تحقیقات انجام‌گرفته درزمینه امور خیر و تحلیل محتوای کتاب‌های درسی موردبررسی قرار گرفت و هیچ موردی نزدیک به پژوهش حاضر یافت نشد. در رابطه با انجام امور خیر یا اقسام آن مانند نوع‌دوستی، همدلی، تعاون و به‌ویژه وقف پژوهش‌هایی انجام‌شده است.
در تحقیقی که محمدرضا اکرامی سال 1389 تحت عنوان "مشارکت خیرین در ارائه خدمات به آموزش‌وپرورش موانع و راهکارها" انجام داده است. مهم‌ترین عامل جذب کمک‌های مردمی را بالا رفتن اعتقادات مردم و خیّر بودن دولت‌مردان می‌داند.
زهرا شعبانی در سال 1393 تحقیقی تحت عنوان "تبیین مدل نوع‌دوستی خیرین مدرسه‌ساز در ده سال اخیر1390- 1380" انجام داده است، وی نشان می‌دهد اخلاق نوع‌دوستی تابعی از خود گرایی اخلاقی، اخلاق فطری و اخلاق توحیدی است و اخلاق نوع‌دوستی تابعی از صفات شخصیت و ارزش‌های درونی و بیرونی و عوامل اجتماعی است. لیکن درزمینه پژوهش حاضر که به تحلیل کتاب‌های درسی در امور خیر یا مؤلفه‌های آن پرداخته باشد هیچ موردی یافت نشد.
البته پژوهش‌هایی در محتوای کتاب‌های مطالعات اجتماعی درباره برخی موضوعات دیگر انجام‌شده است. هویت ملی، مهارت‌های اجتماعی، تربیت مدنی، تربیت شهروندی، حجاب و عفاف از آن جمله‌اند.
روش پژوهش
این تحقیق پژوهشی توصیفی است و در گروه پژوهش‌های کاربردی قرار می‌گیرد. در این پژوهش از روش کیفی به کمک تحلیل محتوای متن که یکی از روش‌های علمی برای بررسی محتوای مدارک اسنادی می‌باشد استفاده‌شده است.
جامعه آماری تحقیق، کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی (سوم، چهارم، پنجم، ششم) سال تحصیلی ۱۳۹۵ است، زیرا احتمال وجود مؤلفه‌های امور خیر در این کتاب‌ها بیشتر می‌باشد. پژوهش از روش نمونه‌گیری هدفمند استفاده کرده است. در نمونه‌گیری هدفمند، پژوهشگر مواردی را انتخاب می‌کند که با توجه به هدف تحقیق اطلاعات جدیدی داشته باشد (گال، بورگ، گال، ۱۳۸۲، ۵۴).
درروش تجزیه‌وتحلیل اطلاعات آمار توصیفی استفاده‌شده است که برای هر مؤلفه جدول فراوانی و درصد مشخص می‌شود. در این پژوهش محقق برخی از مؤلفه‌های رایج که دارای تکرار بیشتری است را به‌عنوان مؤلفه‌های موردنظر در کتب درسی مطالعات اجتماعی ابتدایی انتخاب نمود. اگرچه تمام موارد دارای معنی مشترک در خیررسانی به دیگران را دارد (هرگونه یاری‌رسانی به افراد یا موجودات نیازمند) اما تفاوت‌های جزئی بین آن‌ها وجود دارد.
یافته‌های پژوهش
در پژوهش حاضر از تعداد هشت مؤلفه‌ای که انتخاب‌شده بود دو مؤلفه "تعاون" و "وقف" در هیچ‌یک از کتاب‌های مطالعات اجتماعی پایه ابتدایی یافت نشد. بنابراین تعداد جداول اولیه از ۸ به ۶ جدول تقلیل می‌یابد. با توجه به جدول 1 بیشترین درصد (85/42) مربوط به متن و در بین پایه‌ها، سوم ابتدایی از بقیه پایه به مؤلفه همکاری اشاره‌کرده است. تصاویر و پرسش، از سهم برابری برخوردار است.
با توجه به جدول 2 بیشترین درصد (75/43) مربوط به متن و در بین پایه‌ها، پنجم ابتدایی بیشتر از بقیه پایه‌ها به مؤلفه مشارکت اجتماعی توجه شده است. پایه سوم ابتدایی ازنظر توجه به مؤلفه مشارکت اجتماعی کمترین درصد را به خود اختصاص داده است.
با توجه به جدول 3 بیشترین درصد (33/58) مربوط به متن و در بین پایه‌ها ششم بیشتر از بقیه به مؤلفه دگریاری پرداخته است. در پایه چهارم ابتدایی مؤلفه دگر یاری دیده نشد.
با توجه به جدول 4 بیشترین درصد (50) مربوط به متن و در بین پایه پنجم ابتدایی بیشتر از بقیه به مؤلفه همدلی پرداخته است. پایه چهارم ازنظر توجه به مؤلفه همدلی کمترین درصد را به خود اختصاص داده است.
با توجه به جدول 5 بیشترین درصد (60) مربوط به متن است. در بین پایه‌ها، بیشترین درصد (33/33) مربوط به پایه ششم و کمترین درصد (33/13) به پایه پنجم ابتدایی ازنظر توجه به نوع‌دوستی است.
با توجه به جدول 6 بیشترین درصد (66/66) مربوط به متن و در بین پایه‌ها پنجم ابتدایی بیشتر از بقیه پایه‌ها به مؤلفه احسان توجه شده است. پایه چهارم ابتدایی ازنظر توجه به مؤلفه احسان هیچ درصدی را به خود اختصاص نداده است.
سؤالات پژوهش
سؤال1: متن کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی به چه میزان به مؤلفه‌های امور خیر پرداخته‌شده است؟ با توجه به جدول 7 مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (33/33) مربوط به کتاب پایه ششم ابتدایی و کمترین درصد (76/11) مربوط به کتاب پایه چهارم است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (52/23) مربوط به مؤلفه‌های همکاری و همدلی و کمترین درصد (84/7) مربوط به مؤلفه‌های وقف و تعاون با هیچ فراوانی در این مجموع مؤلفه‌ها به چشم می‌خورد.
سؤال2: در تصاویر کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی به چه میزان به امور خیر پرداخته‌شده است؟ با توجه به جدول 8 بدون در نظر گرفتن مؤلفه‌های وقف و تعاون مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (35/32) مربوط به کتاب پایه سوم ابتدایی و کمترین درصد (70/14) مربوط به کتاب چهارم ابتدایی است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (47/26) مربوط به مؤلفه همدلی و کمترین درصد (88/5) مربوط به احسان می‌باشد.
سؤال 3: در پرسش‌های کتاب مطالعات اجتماعی ابتدایی ایران به چه میزان به مؤلفه‌های امور خیر پرداخته‌شده است؟ با توجه به جدول 9 بدون در نظر گرفتن مؤلفه‌های وقف و تعاون مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (25/31) مربوط به کتاب پایه چهارم ابتدایی و کمترین درصد (75/18) مربوط به کتاب سوم ابتدایی است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (50) مربوط به مؤلفه همکاری و کمترین احسان است که با وقف و تعاون یکسان می‌باشد.
با توجه به جدول 10 بیشترین درصد (29) مربوط به پایه پنجم و ششم است بعد از آن‌ها به ترتیب پایه سوم و چهارم قرار دارد. همچنین از بین متن، تصاویر و پرسش بیشترین درصد (51) مربوط به متن و سپس به ترتیب در تصاویر و پرسش‌ها مؤلفه‌های امور خیر توجه شده است.
بحث و نتیجه‌گیری
در بررسی متن تمام کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی با توجه به جدول 7 مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (33/33) مؤلفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب مطالعات اجتماعی پایه ششم است. کمترین درصد (76/11) مؤلفه‌های امور خیر مربوط به متن کتاب پایه چهارم است. همچنین در متن کتاب‌های مطالعات اجتماعی بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (52/23) مربوط به مؤلفه‌های همکاری و همدلی و کمترین درصد (84/7) مربوط به مؤلفه احسان می‌باشد و به مؤلفه‌های وقف و تعاون در هیچ‌کدام از کتاب‌های مطالعات اجتماعی ابتدایی اشاره‌شده است.
در بررسی تصاویر مربوط به مؤلفه‌های امور خیر مشاهده می‌شود که با توجه به جدول 8 بیشترین درصد (35/32) مربوط به تصاویر کتاب پایه سوم ابتدایی و کمترین درصد (70/14) مربوط به تصاویر کتاب پایه چهارم است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (47/26) مربوط به مؤلفه همدلی و کمترین درصد (88/5) مربوط به احسان می‌باشد. در بررسی، مؤلفه‌های وقف و احسان در هیچ‌کدام از کتاب‌های درسی پایه ابتدایی مشاهده نشده است.
در بررسی پرسش‌های کتاب‌های مطالعات اجتماعی دوره ابتدایی با توجه به جدول 9 مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (25/31) مربوط به پرسش‌های کتاب پایه چهارم و کمترین درصد (75/18) مربوط به پرسش‌های کتاب سوم است. همچنین از بین مؤلفه‌ها بیشترین درصد (50) به همکاری و در رتبه دوم مؤلفه‌های مشارکت اجتماعی و همدلی و در رتبه سوم دگریاری و نوع‌دوستی است.
مؤلفه‌های احسان و وقف و تعاون هیچ‌کدام در کتاب‌های مطالعات اجتماعی دیده نشد. با توجه به جدول 10 در بررسی کلی، مشاهده می‌شود که از بین تمام کتاب‌ها، کتاب مطالعات اجتماعی پایه چهارم کمترین درصد (16) مؤلفه‌های امور خیر را در بین سایر کتاب‌های موردبررسی دارا می‌باشد و کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌های پنجم و ششم به‌طور مشترک به یک‌میزان بیشترین درصد (29) مؤلفه‌های امور خیر را دارا می‌باشد.
در بررسی محتوا، تصاویر و پرسش‌های کتاب‌های درسی مشاهده می‌شود که بیشترین درصد (58) مربوط به متن کتاب‌ها و کمترین درصد مربوط به پرسش‌های کتاب‌های موردبررسی می‌باشد.
همچنین با توجه به نتایج حاصل‌شده از این پژوهش درمی‌یابیم تنها تعداد کمی از مؤلفه‌ها در حد نسبتاً مناسبی توجه شده است که تناسب آن‌هم بین کتاب‌ها رعایت نشده است. شاید بتوان علت مناسب‌تر بودن بعضی از مؤلفه‌ها مثل همکاری در پایه سوم و همدلی در پنجم را وجود یک درس با همین عناوین در این پایه‌ها دانست.
متأسفانه به دلیل عدم دسترسی به تحقیقات مشابه نتایج تحقیق حاصل را با سایر پژوهش‌ها نمی‌توان مطابقت داد. اما آنچه مسلم است جامعه سالم و طیب به‌گونه‌ای است که فراتر از همکاری و همراهی گام برمی‌دارد و در مسیر همدردی و همدلی قرار می‌گیرد، تا در مسیر درست زندگی باشد. خداوند در آیه 144 سوره آل‌عمران می‌فرماید: جامعه عصر نبوی به سبب برخورداری از اصل همدلی و همدردی، جامعه اسوه و نمونه است. جوامع کنونی با بررسی و دقت می‌تواند به جامعه اسوه تبدیل شود.
بنابراین امروزه تربیت نیروی انسانی برای دستیابی به مؤلفه‌های امور خیر به پشتیبانی آموزش‌وپرورش نیازمند است و کتاب‌های درسی منعکس‌کننده هدف‌های تربیتی مطلوبی هستند که سیاست‌گذاران نظام آموزشی پی‌ریزی می‌کنند. کتاب‌ها در سیستم آموزش متمرکز (مانند ایران) اهمیت بسیاری دارند و در راستای آموزش امور خیر می‌توانند نقش مهمی ایفا کنند. میلر معتقد است مدرسه تنها مکانی برای یادگرفتن مهارت‌هایی مانند حساب کردن نیست، بلکه مکانی برای یادگرفتن اخلاقیات موردنیاز جامعه است.
محدودیت‌های پژوهش
1.ناهم‌سویی در تعاریف نظری جامع برای هریک از مؤلفه‌های امور خیر؛
2.عدم دسترسی به سایر تحقیقات مشابه.
پیشنهاد‌های کاربردی
1.کتاب‌های درسی با توجه به نتایج پژوهش انجام‌شده مورد بازبینی قرار گیرد. پیشنهاد می‌شود مؤلفین بامطالعه پیرامون امور خیر و اعتقاد به انجام امور خیر کتاب را بازبینی کنند.
2.توجه به امور خیر در محتوای کتاب‌های درسی به‌طور متوازن و یکسان.
3.توجه به انتخاب مناسب تصاویر در زمینه‌های مختلف امور خیر.
4.لزوم طراحی پرسش‌ها و فعالیت‌هایی که منوط به انجام کار خیر باشد.
5.اجرای طرح‌هایی که سبب افزایش کمک‌ها و کارهای داوطلبانه در مدرسه شود. 6.آموزش مداوم و مستمر معلمان بر لزوم امور خیر و آشنایی با روش تدریس‌هایی که اجرای آن‌ها در کلاس، اخلاقیات را در بین دانش‌آموزان افزایش می‌دهد.
7.توجه به اسناد بالادستی بخصوص در عرصه اخلاق و به‌کارگیری اهداف تعیین‌شده در تمام کتاب‌های علوم انسانی به شیوه‌های صحیح.
8.اضافه نمودن یک واحد درسی به‌عنوان امور خیر که اهداف امور داوطلبانه و عام‌المنفعه را دنبال کند.
9.استفاده از تجربیات سایر کشورها در امور خیر.
10.توجه به رویکردهای یادگیری انسان‌گرایانه و معنویت‌گرایانه برای انجام امور خیر و تألیف کتب درسی.
منابع
آقاجانی، مریم (1381). «تأثیر آموزش‌ها/ مهارت‌های زندگی بر سلامت». طرح تحقیقاتی آموزش‌وپرورش: استان گلستان
پارسا، عبدالله (1387). «برنامه‌ریزی برای کارآموزی و اثرات اجتماعی و مدنی آن». اهواز: دانشگاه شهید چمران
خلیلی شورینی، سیاوش (1387). «مکاتب فلسفی و آرا تربیتی»، تهران: یادواره
«سند تحول بنیادین آموزش‌وپرورش» (1391). تهران: انتشارات مدرسه
فلاحیان، ناهید و همکاران (1391). «روش آموزش مطالعات اجتماعی»، شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران
گال، مردیت. بورگ، والتر. گال، مویس (1382). «روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی». ترجمه: احمدرضا نصر، حمیدرضا عریضی، محمود
ابالقاسمی، محمدجعفر پاک‌سرشت، علیرضا کیامنش، خسرو باقری، محمد خیر، منیجه شهنی ییلاق و زهرا اخروی. تهران: سمت
میلر، جی پی (1379). «نظریه‌های برنامه درسی»، ترجمه محمود مهرمحمدی. تهران: سمت
نقیب‌زاده، میرعبدالحسین (1387). «درآمدی به فلسفه». تهران: طهوری
Astin, A; H.Atin; A. Bryant; S.Calderone; J. Lindholm& K. Szelenyi (2005), “the spiritual life of collge students: a national”. From: http://www. Spirituality. Ucla. Edv./pdf
Harris, Sam (2005), “The Moral Landscape. How science can Determine”. Human valves. Free press. U.S.A Jones, Laura (2005). “What Does spirituality in Education Mean? Stumbling Toward wholeness”. In journal of college& character- volume VI. NO.7. October.2005
