بررسی موقوفات زنان در دوره تیموری

مؤلف: زهره علیزاده-علی سام

کارشناسی ارشد تاریخ ایران اسلامی دانشگاه بیرجند

دانشجوی دکترای دانشگاه پیام نور

چکيده

سنت وقف به دليل تأکيد اسلام و ائمه اطهار عليهم السلام در دوره‌هاي مختلف مورد توجه مسلمانان بوده است. در دوره تيموري نيز ما شاهد موقوفات زياد از طرف سلاطين، حکما و به‌خصوص زنان هستيم. دوره تيموري يکي از دوران‌هاي مهم تاريخ ايران به‌شمار مي‌رود که زنان در عرصه‌هاي مختلف سياسي، هنري، اقتصادي و... نقش داشته‌اند. در اين پژوهش سعي شده به بررسي موقوفات زنان دوره تيموري پرداخته شود. بررسي داده‌ها نشان مي‌دهد موقوفات زنان شامل بناهاي مذهبي از جمله: مساجد، مدارس و بقاع متبرکه و بناهاي عام‌المنفعه از جمله: ساخت قنات، آب‌انبار، دارالشفا و... است که رفاه مسلمان را تأمين مي‌کرده و مهم‌ترين زنان در عرصه وقف در اين دوره، گوهرشادآغا، تومان‌آغا، پريزادخانم، حبيبه‌سلطان و... هستند و بخش زيادي از موقوفات زنان به خراسان و سمرقند که پايتخت‌هاي مذهبي و حکومتي بودند اختصاص يافته است. انگيزه بيشتر زنان تيموري براي وقف، انگيزه مذهبي بوده و موقوفات آنان در کنار عوامل ديگر زمينه‌ساز گسترش هنر معماري، خط و نگارگري و همچنين آباداني منطقه خراسان و سمرقند در اين دوره شده است. روش گردآوري مطالب کتابخانه‌اي و روش تحقيق توصيفي- تحليلي بوده است. کليدواژه‌ها: زنان، دوره تيموري، معماري، وقف، موقوفات.

مقدمه

وقف يکي از سنت هاي بسيار پسنديده در اسلام است که با اختصاص دادن درآمد بخشي يا کل اموال مسلمان براي ساخت مدارس، بيمارستان ها و مساجد بستر پرورش دانشمندان و هنرمندان مسلمان را به وجود آورده است و نقش اساسي در پيشرفت تمدن اسلامي داشته است. در دوره تيموري شاهان و شاهزادگان تيموري به سنت وقف توجه خاصي داشته اند اما نکته درخور توجه اين دوره، حضور فعال زنان تيموري در عرصه هاي مختلف به‌خصوص سنت وقف است. اين مقاله قصد دارد علاوه بر بررسي جايگاه زنان در دوره تيموري به سوال زير با روش توصيفي- تحليلي پاسخ دهد: -مهمترين زنان واقف تيموري چه کساني بودند و انگيزه آنان از وقف اموال چه بوده است؟ فرضيه که براي اين سوال مطرح شده اين است که، بيشتر اين زنان درباري بوده و انگيزه مذهبي مهم‌ترين دليل براي وقف اموال بوده است.

پيشينه مقاله

در اين زمينه اثري که به اختصاص به بررسي موقوفات زنان تيموري پرداخته شود يافت نشده است ولي مقالاتي چون «بررسي مسأله وقف در دوره تيموري از مرضيه عنبري و انور خالندي« و «چهار مدرسه موقوفه از دوره تيموريان و صفويان از محمود پسنديده» جسته وگريخته اشاره به موقوفات زنان در اين دوره داشته اند.

بررسي نقش و جايگاه زنان تيموري

يکي از ارکان اصلي جامعه، زنان هستند که متأسفانه در ادوار مختلف تاريخ ايران به‌دليل بي توجهي مورخان اطلاعات کمي نسبت به زنان وجود دارد. زنان به‌عنوان نيمي از جمعيت جامعه در ساخت تاريخ و بروز و حدوث رويدادهاي نقش مستقيم وغيرمستقيمي ايفا مي کنند. در ادوار مختلف تاريخ ايران به‌خصوص حاکميت هايي که خواستگاه ايلي دارند زنان حضور مؤثرتري در حوادث تاريخي دارند. زنان دوره تيموري به دليل ماهيت ايلي اين حکومت هم‌چون عهد مغول داراي احترام و اعتبار خاصي بودند که اين اعتبار، شرايط را براي فعاليت هاي سياسي، فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي آنان فراهم مي کرد. تيمور مؤسس سلسله تيموري در اوايل جواني معتقد بوده که زن نيروي مرد را مي کاهد به همين دليل از ازدواج خودداري مي کند اما در طي مشورت هاي که با اسقف مسيحي داشت متوجه مي شود که نه تنها زن موجب کاهش نيروي مرد نمي شود بلکه بعد از ازدواج به آرامش نيز مي رسد. تيمور در سن 17 و 18 سالگي، سه زن به نام هاي اولجايي ترکان‌آغا، تورموش‌آغا و تولون آغا در نکاح داشته است و در کل دوران زندگيش چهار زن عقدي داشته اما چنان که خود او مي گويد: «من که مسلمان هستم نمي توانم بيش از چهار زن بگيرم ولي شرع اسلام به مردها اجازه داده که علاوه بر چهار زن عقدي، هر قدر که ميل داشته جاريه انتخاب نمايند و من هم جاريه هاي متعدد را انتخاب کردم.» در ميان زنان تيمور، اولجاي ترکان‌آغا خواهر اميرحسين قزغني فرمانرواي ماوراءالنهر، که خاتون اول شناخته مي‌شده موقعيت ويژه داشته است. برخي مورخان نوشته اند که تيمور بعد از ازدواج با او به تيمورکورکان يعني تيمور داماد، مشهور شده است لقب کورکان که تيموريان به آن افتخار مي کردند و مشروعيت به آنان مي بخشيد به واسطه ازدواج با زنان خاندان مغولي به‌دست مي آمد که اين امر بيانگر شأن و ارزش زنان بوده است. امير زادگان تيموري نيز به زنان احترام زيادي مي گذاشتند چنان که اگر زماني زنان مي خواستند وارد شهر شوند، اميرزادگان براي استقبال از شهر خارج مي شدند و با احترام از آنان پذيرايي مي کردند که نمونه‌هاي فراوان در منابع ذکر شده است. برخي از زنان تيموري نفوذ زيادي بر همسران خود داشتند چنان که در سياست اين دوره تأثيرگذار بودند که مي توان به شاد ملک‌آغا همسر خليل سلطان و گوهرشاد بيگم همسر شاهرخ اشاره کرد. گوهر-شادبيگم در حوزه هاي مختلف سياسي و هنري نقش مؤثري داشته است. سمرقندي در مورد او مي نويسد: «گوهرشاد آغا ملکه اي بود مبارک سايه بلند پايه، عصمت شعار عفت دثار، عادل سيرت پاک سريرت، عالي همت والا نهمت، در ستر عفت رابعه کردار و در خدر عصمت زبيده وار مناقب حميده او شمسه نگارستان معدلت و مکارم ستوده او فهرست ديباچه مکرمت آمد. و از آن بانوي نامدار خيرات بسيار در روزگار يادگار ماند. مدرسه و بيت المغفره در شمال هرات و مشهد جامع در مشهد مقدس و برين بقاع مستغلات خوب و اسباب مرغوب وقف کرد.» از مهم‌ترين وظايف زنان تيموري بايد به موارد زير اشاره کرد

>تربيت فرزندان >استقبال از اميران و برگزاري جشن ها >ايجاد همبستگي

تربيت فرزندان

زنان دوره تيموري در تربيت فرزندان نقش مؤثري داشته اند. فرزندان خاندان سلطنت را پس از تولد و انجام مراسم جشن و سرور از پدر و مادر خود مي گرفتند و ابتدا زير نظر يکي از زنان بزرگ تربيت مي‌کردند و بعد از (اين که به) سن معيني مي رسيدند برخي حکام را به اتابکي آنها تعيين مي-کردند. و

استقبال از اميران و برگزاري جشن ها

زماني که اميران، شاهزادگان و سفيران وارد مي شدند، زنان مجالس شادي برپا مي کرند و در اين مجالس زنان درباري آواز نيز مي خواندند که نشان مي دهد که اين زنان با موسيقي و شعر آشنايي داشته اند. يکي از مراسم ديگر که به عهده زنان بوده، جشن مراسم ازدواج و به دنيا آمدن فرزند بوده که معمولا توسط بانوي بزرگ انجام مي شده است.

ايجاد همبستگي

تيموريان نيز همانند امراي سابق سعي مي کرند با ازدواج هاي سياسي که داشتند و رابطه خويشاوند، رابطه خود را با ساير امرا محکم کنند و از جنگ و خونريزي جلوگيري کنند. مانند ازدواج ترکان آغا با تيمور است اما زماني که ترکان آغا فوت مي کند رشته خويشاوندي سببي که تيمور و اميرحسين فرمانرواي ماوراء النهر را به يکديگر متصل مي ساخت پاره شد و دشمني ميان آن دو بالا گرفت. امور ديگر که زنان تيموري در آن نقش داشته اند اموري چون: شفاعت اميرزادگان، داوري و همچنين ايجاد بستر پادشاهي براي اميرزادگان بوده است. زنان تيموري بيشتر با القابي چون خاتون و بيگم معرفي مي شوند. بيگم در برابر واژه بيگ بوده و در زبان ترکي «يم» براي تأنيث به کار مي رود و معناي اميربانو، سالاربانو يا ملکه بوده القاب ديگر نيز چون: مهدعليا، بليقس زمان، قيدافه دوران، آغا و آغاچه کاربرد داشته است. از نظر مالي زنان دوره تيموري داراي املاک و منابع مالي مستقلي بودند اين منابع مالي معمولا از طريق هدايا، جهزيه، سيورغال و... تأمين مي شده است که شرايط را براي ساخت بنا و وقف اموال مهيا مي کرده است.

موقوفات زنان در دوره تيموري

تيمور مؤسس سلسله تيموري در تزوکات که به او منسوب است بارها به امر وقف تأکيد کرده و اموالي را وقف حرم مطهر امامان از جمله: امام علي عليه السلام ، امام رضا عليه السلام ، امام حسين عليه السلام ، امام کاظم عليه السلام ، امام نقي عليه السلام و هم چنين براي مقبره اي شيخ عبد القادر، ابوحنيفه و سلمان فارسي نموده است. جانشينان او نيز به‌خصوص شاهرخ و الغ بيگ موقوفات زيادي داشته اند. انگيزه مذهبي، احسان و خيرخواهي و جلوگيري از غصب اموال از مهم‌ترين انگيزه ها براي وقف اموال در اين دوره بوده است. واقفان اين دوره را سلاطين، شاهزادگان، امرا، خاتون ها و مردم عادي تشکيل مي دهند. موقوفات زنان دوره تيموري بيشتر در دو شهر سمرقند و خراسان واقع شده است به همين دليل به تفکيک اين دو ايالت به بررسي موقوفات زنان تيموري پرداخته مي شود.

مهم ترين زنان واقف تيموري در سمرقند

حبيبه سلطان: يکي از بزرگ‌ترين مجموعه هاي آرمگاه دوره تيموري، بناي عشرت خانه در بيرون سمرقند است که حبيبه سلطان بيگم همسر سلطان ابوسعيد در حدود 869 ه.ق به خاطر فوت دخترش صاحب‌دولت‌ بيگم، آن را ساخت که خيلي زود به آرمگاه زنان و کودکان خاندان تيموري تبديل شد. عشرت خانه ها همانند ديگر آرمگاه هاي تيموري آشکارا چهره اي ديني داشت زيرا در کنار مزار يکي از عارفان برجسته شده و در آنها حجرههاي براي قاريان ترتيب داده شده بود. اين بناها هنوز پابرجاست و داراي سبک معماري جالب توجهي است و تزيينات داخلي فراوان دارد. حبيبه‌سلطان بيگم املاک وسيعي نيز براي اين مجموعه آرامگاهي که احتمالا کاربردهاي خيريه نيز داشته است وقف کرد و خود و بازمندگان را متولي آن قرار داد. اين اقدام او را از برخي جهات مي توان کاري زيرکانه دانست زيرا حاکمان و همسران آنان با تبديل املاک خود به موقوفه به‌ويژه در نيمه دوم سده نهم هجري که دوران بي ثباتي بود نه تنها آنها را از افتادن به دست غاصبان سياسي و جانشينان نالايق نگه مي داشتند بلکه با اين کار خود اعتبار و شهرتي خوبي هم بين مردم جلب مي کردند. همسر ابوالفتح محمد شيباني خان: او مدرسه اي در چهار سوي کوي بابا خداي داد شهر سمرقند ساخت و بعد ها خود در آنجا دفن شد. همسر وي علاوه بر رسيدگي به مدرسه اقدام به ساخت مدرسه‌ا ي ديگر در جوار همان محل کرد. او علماي زيادي را در اين دو مدرسه به تدريس وا داشت. کار بعدي اين زن نيکوکار احداث کتابخانه براي مدرسه بود. وي کتب نفيسي در موضوعت مختلف مذهبي به‌ويژه فقه و اصول دين وقف کتابخانه کرد. تومان‌آغا: در شهرهاي بزرگ علاوه بر بازارهاي اصلي، سازه هاي ديگري هم چون چهارسو و تيم ها وجود داشت که هر يک متعلق به صنف و پيشه خاصي بود. اين بناها را غالبا ثروتمندان مي ساختند و به صورت وقف در اختيار جامعه قرار مي دادند. اسناد تاريخي از راسته کلاه فروشان خبر داده اند که به دستور تومان آغا نزديک ميدان ريگستان احداث شده است. در برخي موارد مردان براي زنان خود املاکي را وقف مي کردند. از جمله: سلطان حسين بهادر در سمرقد در کنار مزار فيروزه‌بيگم، مقبره و مدرسه ساخت و هر روز طعام رايگان به فقرا مي داد.

مهم ترين زنان واقف در خراسان

اما بيشتر بناهاي که به دستور زنان در خراسان بنا شده است مربوط به دوره شاهرخ مي شود. ايالت خراسان در دروه هاي مختلف تاريخي به‌دليل موقعيت خوب طبيعي، سياسي، اقتصادي و مذهبي مورد توجه بسياري از حاکمان به‎خصوص تيموريان قرار گرفته است. در زمان حاکميت شاهرخ تيموري مشهد به عنوان دومين شهر مهم خراسان و مرکز مذهبي تيموريان به‌شمار مي آمد. بدين ترتيب نوزايي فرهنگي که درماوراءالنهر رخ داده بود سرتاسر خراسان را فراگرفت و سبک جديد معماري با پشتيباني شاهرخ و همسرش در خراسان رواج يافت. هنر معماري عصر تيموري در حقيقت زمينه-اي است که هنرهاي ديگري چون نقاشي، گچ‌بري، کاشي‌کاري مقرنس‌کاري بر آن قرار گرفته است. جدول 1: نام بناي و اماکن ساخته شده ي زنان دوره تيموري در خراسان اماکن ساخته شده نام باني خانقاه در بازار خانزاده بيگم مدرسه، خانقاه، دارالشفا، دارالحديث، دو حمام، کاروانسرايي در نه فرسخي شمال هرات، مدرسه اي در بلخ ملکت آغا رباط، مدرسه، خانقاه تومان‌آغا مدرسه، مسجد جامع، دارالسياده، دارالحفاظ. گوهرشاد مدرسه سلطان آغا خانقاه زبيده آغا گنبد، حظيره فيروزه سلطان بيگم مدرسه چهار منار خانم سلطان بيگم

از مهم ترين زنان واقف خراسان مي توان گوهرشادبيگم، پريزادخانم و تومان‌آغا را مثال زد. گوهرشاد يکي از زنان تأثيرگزار در زمينه هاي مختلف سياسي و هنري است. گوهرشاد خاتون: وي همسر شاهرخ تيموري است که شاهد افزايش زائران حرم امام رضا عليه السلام بود، براي رفاه حال و اقامت زوار يک مسجد جامع، به همراه دارالسياده و دارالحفاظ در کنار مرقد مطهر امام رضا عليه السلام بنا کرد. در ماثرالملوک در مورد موقوفات او چنين آمده است که: «بانوي عظمي گوهرشادآغا که حرم محترم آن پادشاه جم جاه بود قريب به خيابان هرات مسجد جامع و مدرسه اي در کمال تکلف و زيبايي بنا نهاده به اتمام رسانيد و در اين مدرسه نيز حال چهار مدرسه منصوبند و در گنبدي که در داخل اين مدرسه ساخته-اند به لاجورد و طلا درون آن را منقش کرده قبور اکثر اولاد خاقان سعيد در آنجا است و هر روز جماعتي از حفاظ به خواندن کلام ملک علام قيام و اقدام مي نمايند و آن عمارت را بيت‌المغفره گويند و مهدعليا مشارالهيا در ولايت مشهد قريب به تربت جنت رتبت امام هشتم علي بن موسي الرضا عليه التميه و الدعاء مسجد جامعي در کمال فسحت و غايت تکلف و رفعت بنا فرموده به اتمام رسانيد تقبل الله-تعالي منها حرم ديگر آن پادشاه عالي گوهر ملک آغا در دارالسلطنه هرات غريب به مسجد جامع دارالحديث و دار‌الشفايي باصفا بنا فرمود و نزديک به اين دو بقعه حمامي راحت انجام و دکاکين ساخته بر آن بقاع وقف نمود و در بيرون درب ملک نيز مدرسه و حمامي ساخت و در نه فرسخي هرات به جانب شمال رباطي در کمال وسعت عمارت فرمود و در بيرون درب ملک نيز مدرسه و حمامي ساخت. و در قبة-الاسلام بلخ مدرسه اي که به تکلف ترين بقاع آن مملکت است از حيز قوت به فعل آورده و در اين تاريخ چهار کس از علما در آن بقعه به درس و افاده اشتغال مي فرمايند و از اوقاف آن محفوظ مي شوند.» تاريخ وقفنامه مسجد گوهرشاد سال 829 ه.ق يعني هشت سال پس از تاريخ اتمام بناي مسجد گوهر-شاد است. اوکين معتقد است با توجه به شواهد تاريخي موقوفات ديگر نيز بوده اند که باني پس از چند سال که از اتمام کار گذشته، آنها را وقف کرده است. گوهرشادبيگم، مستغلات و املاک زيادي را بر مصالح مسجد گوهرشاد مشهد وقف کرده است از آن جمله: 61 دربند دکان که متصل به مسجد مذکور بوده و در طرح توسعه حرم مطهر حضرت رضا عليه السلام قرار گرفته و اکنون وجود ندارد ولي آستان قدس رضوي به جاي آن ساختمان کتابخانه گوهرشاد را در صحن شيخ بهايي ساخته است. متاسفانه اصل وقفنامه در دست نيست ولي چند نسخه رونوشت مصدق که يکي از آنها 295 سانتي متر طول دارد موجود است. طبق آنچه که اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع الشمس از وقفنامه مسجدگوهرشاد بيان مي کند حقوق کارکنان به شرح ذيل است: «از مجموع ريوع محصولات و موقوفات مذکور حق‌التوليه به‌قرار عشر کامله گيرند و عشره يکي به‌جهت کارکنان و ضابطان و عمال و معمار بقاع مذکوره که نظام رتق و فتق و نسق و مهمات و معموري بقاع مذکوره و اوقاف آن بسعي ايشان وابسته مقرر است.» مسجدگوهرشاد از مساجد چهار ايواني است که ايوان ها به وسيله غرفه هاي دو طبقه به هم متصل اند. در بخش مياني مسجد صحن مربع شکل به ابعاد 65 / 51 در 30 / 56 قرار دارد که مساحت آن بالغ بر 9410 مترمربع مي‌باشد. دو در از سمت شرق به دارالسياده و دارالحفاظ و دو در از سمت شمال به بازر و درهاي جنوبي و غربي به خيابان اصلي که در آن زمان بناي مسجد به حرم منتهي مي گرديد باز مي شد. تومان آغا: همسر ششم تيمور که در سال 779 ه.ق با تيمور ازدواج کرد و پس از مرگ تيمور، او را به عقد شيخ نورالدين که به دست شاه‌ملک کشته شد، درآوردند. در زمان حاکميت شاهرخ قصبه کوسويه(کوشان) را که به‌عنوان سيورغال در زمان تيمور به تومان‌آغا داده شده بود را به او واگذار کرد تومان‌آغا در کوشان خلوت گزيد و مدت ها در آنجا مي زيست و در سال 842 ه.ق مدرسه‌اي زيبا در آنجا ساخت که مسجد داشت و خودش نيز در آن به خاک سپرده شده است. مدرسه تومان آغا در ده کيلومتري شرق مزار ايران کوشان سر راه هرات مشهد واقع است. اين شهر کوهستان هم ناميده مي شود و در شمال هري‌رود واقع شده است. خواندمير در مورد موقوفات او مي‌نويسد: «تومان آغا در قصبه کوسويه مدسه اي نيکو بنا کرده و در چهار فرسخي آن قبه رباطي وسيع و رفيع از حيز قوت به فعل آورده»

پلان اين بنا آميزه اي از هشت ضلعي و شکل مربع است که مشتمل بر يک ايوان طاق دار، دو گورخانه، يک مسجد و تعدادي حجره است و خود تومان‌آغا در مسجد مدرسه به خاک سپرده شده است. در ديوارهاي بنا طاق نماهاي عميقي وجود دارد که بعضي از آنها در ديوارهاي اطاق پيش رفته و روزنه هاي کوچکي بالاي آنها تعبيه شده است. طاق نماهاي مستطيل شکل بر روي محورهاي متقاطع مجموعه اي از قوس هاي متوالي و طاق نماهاي هشت ضلعي بر روي محورهاي ديگر کاربندي هاي گچي را که سه نوع طرح کوکبي ايجاد کرده اند، ارائه مي دهند. گنبد دو پوسته اين بنا نيز بر روي گريو مرتفع استوانه اي شکل قرار دارد و در زير آن يک هشت ضلعي است که هر ضلع آن 75 / 5 متر طول دارد. درون گنبد نيز هشت ديوار خشخاشي قرار دارد که بر روي شانه هاي گنبد داخلي بنا گذاشته شده است. پريزادخانم: مدرسه پريزاد در مجموعه آستان قدس رضوي متصل به دارالسياده و در مقابل مدرسه دودرب قرار دارد. اين مدرسه در 823 ه.ق به همت پريزادخانم از اولاد خواجه ربيع و از نديمان گوهرشادآغا، همسر شاهرخ ساخته شد. در منابع تاريخي پريزاد نديمه گوهرشاد معرفي مي شود اما برخي از نويسندگان معتقد هستند که پريزاد دختر شاهرخ تيموري و همچنين نديمه گوهرشادآغا بوده است اما در وققنامه اين مدرسه پريزاد خانم از اعقاب خواجه ربيع و از زمره منسوبان گوهرشاد معرفي شده است گفته مي شود چون گوهرشاد علاقه وافري به نديمه اش پريزاد داشت بقاياي مصالح گوهرشاد را در اختيار وي گذاشت تا مدرسه را بسازد. در قسمتي از وقفنامه آمده: «منافع پنج طاق دکاکين سمت شمالي در مذکوره و از قفسه خانه هاي ميان مدرسه و از هرجا به صلاح خود متولي آنچه به عمل آيد، صرف و خرج پنج طاق دکاکين و مدرسه نمايد مثل بناء اصل که به‌قدر جاي خشتي بابر نماند و آنچه اضافه آيد به طلاب علوم دينيه مدرسه مذکوره بالمساوات قسمت نمايند و آنچه از همگي و تمامي کل ازواجات املاک مزروعي مذکوره و متعلقات آنها از قرار تفصيل فوق کلاً به‌عمل آيد همه ساله از قرار ازواجي مزارعات مذکوره از هر يک زوج مزروعي تعداد دو خروار گندم و يک صدمن جو متعلق است به متولي مذکور به رسم حق التوليه به جهت خود متصرف و بعد از وضع از هر يک زوجي سه خروار غله حق التوليه و اخراجات که از شانبه تغيير و تبديل مصون و محروس بماند و باقي را سهم نمايد، سهم اول را مي بايد يوم مبارک عيد غدير، نهار به خدام سرکار فيض آثار امام ثامن عليه السلام بدهند و سهم ثاني را به طلاب علوم دينيه قسمت نمايند و...» طبق وقفنامه موجود، او مدرسه را در سال 823 ه.ق بنا کرده و وقف نموده است و املاک و دکاکين در مشهد مقدس و اطراف آن وقف مدرسه کرده و توليت آن را به شوهرش واگذار کرده است. اين مدرسه به طرح چهار ايواني و شامل سردر ورودي، صحن مربع شکل، حجره هايي در دو طبقه در طرفين ايوان ها و اتاق هاي گنبددار است. اين بنا با کاشي کاري، مقرنس‌کاري، آيينه کاري و کتيبه تزيين يافته است. ملک آغا: يکي از زناني است که در عرصه معماري باشکوه ترين بناها را به خود اختصاص داده اما منابع کمتر به آن پرداخته اند و بناهاي او به‌دليل عدم رسيدگي شاهزادگان تيموري از بين رفته است. او ابتدا همسر عمرشيخ بوده اما بعد از مرگ عمرشيخ با شاهرخ ازدواج مي کند. او دو مدرسه و دو حمام ساخت که درآمد حمام ها را وقف دارالشفا و دارالحديث کرده بود که خودش ساخته بود. بيجه‌منجمه: خواهر مولانا علاءالدين کرماني است او در زمان سلطان‌حسين بايقرا بود و معاصر امير‌علي‌شير و مولانا جامي بوده و در جوار خانه مولانا جامي مسجد ساخته بوده و انتظار داشته است که شيخ جامي در مسجد او نماز بخواند ولي شيخ درخواست او را رد مي کند. نوايي در مورد او مي نويسد: «فضائل بيجه غايت و نهايت ندارد و تقويم خوب استخراج مي کرده و شعر نيکو مي گفته و اين مطلع از او است:

گر نه هر دم ز سر کوي توام اشک برد عاشقي ها کنم آنجا که فلک رشک برد در مورد زنان ساير طبقات منابع، اشاره مستقيمي ندارند اما بر اساس شواهد زنان نبايد در اين دوره حقوقي ويژه داشته باشند و از نظر مالي مستقل نبوده اند که توانايي وقف مال داشته باشند. زيرا در بيشتر منابع از عدم رعايت حقوق زنان از طرف حاکمان و مردان اشاره شده است. در کتاب بدايع الوقايع بارها به دزديده شدن و تجاوز به زنان صحبت مي شود که حتي شوهران آنان نيز نمي توانستند از حقوق زنان خود دفاع کنند و در ادبيات اين دوره تصوير منفي از زنان به‌خصوص در اشعار جامي انعکاس يافته است. انکار شيخ جامي از نماز در مسجد که توسط زن ساخته شده نيز گواه برهمين مسأله است.

نتيجه‌گيري

در دوره تيموري زنان در عرصه هاي مختلف سياسي، هنري نقش داشته اند. در اين دوره برخي از زنان درباري که از لحاظ مالي تقريبا مستقل بودند و درآمد و املاک بالايي داشتند بخشي از دارايي هاي خود را وقف مي کردند. زناني چون گوهرشاد، تومان آغا، ملکت آغا و... جزو بانيان باشکوه ترين بناها شناخته مي‌شوند. انگيزه آنان از وقف مال، مذهبي، حفظ مال، به‌دست آوردن محبوبيت و شهرت در ميان مردم بوده است. بر طبق آمار مساجد بيشترين موقوفات را به خود اختصاص داده اند و بعد از آن مدارس و ساير مکان هاي عام‌المنفعه بوده است. از آنجا که مدارس آن زمان نيز بيشتر براي تدريس مسائل ديني استفاده مي شده مي‌توان گفت انگيزه ديني، مهم ترين انگيزه براي وقف بوده است. در اين دوره، شهر سمرقند و ايالت خراسان بيشترين موقوفات را به خود اختصاص دادند. اغلب شاهزادگان و زنان براي رفاه حال زائران بارگاه مطهر امام رضا عليه السلام بخشي از اموال خود را وقف مي کردند. زناني چون گوهرشادخاتون، پريزادخانم و ملک‌آغا نيز که ساکن مشهد بودند، در عمران و آباداني اين شهر مقدس بر اساس سنت حسنه وقف کوشيدند.

منابع

کتاب

1. زندگي شگفت‌آور تيمور. احمد بن احمد ابن عربشاه، انتشارات علمي و فرهنگي، تهران، 1365.

2. مطلع‌الشمس. محمدحسن اعتمادالسلطنه، پيشگام، تهران، 1362.

3. ظهور تيمور، عباس اقبال، انجمن آثار ملي، تهران، 1360.

4. سيماي وقف در خراسان، عبدالرضا اميرشيباني، سگال، مشهد، 1380.

5. معماري تيموري در خراسان، برنارد اوکين، ترجمه: علي آخشيني، بنياد پژهش‌هاي اسلامي، تهران، 1386.

6. الغ‌بيک و زمان وي، بارتواد و...، ترجمه: حسين احمدي‌پور، چهره، تبريز، 1336.

7. منم تيمور جهانگشا: سرگذشت تيمور لنگ به قلم خود او، مارسل بريون، ترجمه: ذبيح‌الله منصوري، بي نا، تهران، بي تا.

8. هنر و معماري اسلامي در ايران و آسياي مرکزي دوره ايلخانيان و تيموريان، شيلا بلر، ترجمه: سيد محمد موسوي هاشمي گلپايگاني، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، تهران، 1382.

9. تاريخ تيموريان به روايت کمبريج، ترجمه: يعقوب آژند، جامي، تهران، 1387.

10. شاهکارهاي معماري آسياي ميانه: سده‌هاي چهاردهم و پانزدهم ميلادي، گاليناآناتوليناپوگاچنکدوا، ترجمه: سيد داوود طبايي، انتشارات فرهنگستان هنر، تهران، 1387.

11. زبدة‌التواريخ، عبدالله بن لطف‌الله حافظ ابرو، وزارت فرهنگ و ارشاد، تهران.

12. تزوکات تيموري، ابوطالب حسيني تربتي، کتابفروشي اسدي، تهران، 1342.

13. سفرنامه خانيکوف، نيکولاي ولاديميروويچ خانيکوف، مترجمان: اقدس يغمايي و ابوالقاسم بيگناه، آستان قدس رضوي، مشهد، 1375.

14. ماثرالملوک: به ضميمه خاتمه خلاصةالاخبار و قانون همايوني، غياث‌الدين بن همام‌الدين خواندمير، مؤسسه خدماتي فرهنگي رسا، تهران، 1372.

15. لغت‌نامه، علي اکبر دهخدا، دانشگاه تهران، تهران، 1352.

16. مطلع السعدين و مجمع‌البحرين)4 جلد(، عبدالرزاق سمرقندي،به اهتمام: عبدالحسين نوايي، پژوهشگاه علوم انساني و مطالعات فرهنگي، تهران، 1372.

17. ظفرنامه: تاريخ فتوحات اميرتيمور گورکاني، نظام‌الدين شامي، بامداد، تهران، 1363.

18. تاريخ آستان قدس رضوي، ج 2، عزيزالله عطاردي، انتشارات عطارد، تهران، 1371.

19. فرهنگ عميد، حسن عميد، اميرکبير، تهران، 1373.

20. تاريخ مشهد از پيدايش تا آخر دوره افشاريه، محمدرضا قصابيان، انتشارات نصر، مشهد، 1374.

21. تاريخ تحولات سياسي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي تيموريان و ترکمانان، حسين ميرجعفري، انتشارات دانشگاه اصفهان و سمت، اصفهان، 1387.

22. تذکره مجالس‌النفائس، اميرعلي‌شير نوايي، منوچهري، تهران، 1363.

23. بدايع‌الوقايع، ج 2، محمود بن عبدالجليل واصفي، بنياد فرهنگ ايران، تهران، 1349.

24. معماري تيموري در ايران و توران، ويلبر دونالد و ليزا گلمبک، مترجمان: کرامت‌الله افسر و محمديوسف کياني، سازمان ميراث فرهنگي کشور، تهران، 1374.

مقاله

1. فعاليت‌هاي عمراني تيموريان در دوره سلطنت شاهرخ، نويسنده: آکا اسماعيل، ترجمه: اکبر صبوري، مجله رشد آموزش و پرورش، شماره 43، 1390.

2. کتابخانه‌هاي وقفي خراسان(دوره تيموري)، نويسنده: غلامرضا اميرخاني، مجله وقف ميراث جاويدان. شماره 34-35، صص 19-24، 1380.

3. چهار مدرسه موقوفه از دوره تيموريان و صفويان، نويسنده: محمود پسنديده، مجله وقف ميراث جاويدان، شماره 47-48، صص 14-18، 1383.

4. نقش زنان باني در گسترش معماري عصر تيموري و صفوي، نويسنده: مهناز شايسته‌فر، مجله نامه پژوهش فرهنگي، شماره 38، صص 69-100، 1388.

5. بررسي مسأله وقف در دوره تيموري، نويسندگان: مرضيه عنبري و انور خالندي، مجله تاريخ پژوهي، شماره 51، صص 1-20، 1391.

6. ساختار و نقش‌هاي مدارس دوره تيموري در خطه خراسان، نويسنده: محمد خزايي، مجله مطالعات هنر اسلامي، شماره 11، صص 59-78، 1388.

پانویس