بررسی نقش تأمین مالی جمعی خیرخواهانه در ایجاد اشتغال و تولید

حسن کیائی ، محمد سلیمانی

چکیده

تأمین مالی جمعی، که توسعه آن وامدار پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است، به بیان ساده جمع‌آوری منابع مالی موردنیاز برای یک طرح، محصول یا کسب‌وکار از طریق فضای مجازی به‌وسیله انبوهی از مردم است. تأمین مالی جمعی می‌تواند بر مبنای دریافت پاداش و یا مبتنی بر امور خیرخواهانه باشد. در تأمین مالی جمعی مبتنی بر امور خیرخواهانه که موضوع مقاله حاضر است افراد بدون هیچ چشم‌داشتی به حمایت از یک فعالیت خیرخواهانه می‌پردازند.

باوجود برخی تجربیات محدود در ایران در استفاده از تأمین مالی جمعی خیرخواهانه برای فعالیت‌هایی مانند تأمین جهیزیه، هزینه درمان و اموری مشابه این، تابه‌حال از این ظرفیت برای ایجاد اشتغال و تولید استفاده نشده است. با توجه به اینکه فعالیت‌های تولیدی دارای عواید و منافع آتی هستند، طراحی چنین نهادهای تأمین مالی جمعی باید به نحوی صورت پذیرد که افراد نیکوکار انگیزه کافی برای ورود به این نوع تأمین مالی را داشته باشند. نتایج حاصل از مقاله نشان می‌دهد، پروژه‌هایی که دارای منافع عمومی هستند، پروژه‌هایی که منابع آتی آن صرف کارهای خیر می‌شود، تأمین ابزارآلات تولید برای افراد نیازمند و پروژه‌های تولیدی در مناطق محروم از جمله حوزه‌هایی هستند که امکان تأمین مالی آن‌ها از طریق تأمین مالی جمعی خیرخواهانه وجود دارد. البته انجام کارآمد این نوع تأمین مالی در گرو تحقق برخی الزامات از قبیل شفافیت در انتخاب و معرفی پروژه‌ها و گزارش دهی از عملکرد آتی آن‌ها است.

واژگان کلیدی

فعالیت‌های خیرخواهانه، تأمین مالی جمعی، اشتغال و تولید، نوآوری، کسب‌وکار

مقدمه

دسترسی محدود به منابع سرمایه‌ای لازم برای شروع یک کسب‌وکار تازه، کارآفرینان را ناگزیر کرده است تا به دنبال یافتن راهکارهای جایگزین منابع مالی باشند. یکی از ابتکاراتي که درزمینه تأمین مالی از طریق برنامه‌های اجتماعی و اینترنت به وجود آمده است تأمین مالی جمعی مي‌باشد.

این روش تأمین مالی، حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است که از طریق فضای مجازی به‌وسیله انبوهی از مردم برای حمایت از یک طرح، محصول یا کسب‌وکار انجام می‌شود. منظور از تأمین مالی جمعی، تأمین منابع مالی موردنیاز برای شروع یک کسب‌وکار به‌وسیله جمعی از افراد مستقل است که البته منابع مالی در این روش معمولاً از طریق اینترنت و به‌واسطه مشارکت‌های محدود افراد متعدد فراهم می‌گردد.

گسترش روزافزون تأمین مالي خرد در جهان و تأثیری كه اين شيوه از تأمین مالي بر پيشبرد نوآوري، كارآفريني و اشتغال داشته است موجب شده كه دانشگاه MIT در گزارش سال 2012 خود اين نوآوري را در زمره يکي از 32 فناوري برتر سال كه جهان را متأثر خواهد كرد، اعلام نمايد.

با توجه به اینکه که صاحبان کسب‌وکارها در آغاز فعالیت خود همواره با کمبود دستیابی به منابع مالیِ موردنیاز روبه‌رو هستند، اغلب ایشان ناگزیر هستند تا بدون سرمایه یا با سرمایه اندک کسب‌وکار خود را راه‌اندازی نمایند. در این حالت کارآفرین تلاش می‌کند به‌جای مواجهه با سرمایه‌گذار سنتی، تا جای امکان از تمامی منابع مالی جایگزین و ابزارهای موجود، مانند قرض گرفتن از اقوام و دوستان، به تأخیر انداختن تسویه‌حساب‌ها و پرداخت‌ها و استفاده از کارت‌های اعتباری با بازپرداخت تقسیط شده و ... بهترین استفاده را ببرد (شوين‌باخر و لرايد ، 2010). به‌طورکلی وجود روش‌هاي چهارگانه تأمین مالي جمعي که امکان پیاده‌سازی در قالب‌ها و مدل‌هاي مختلف را دارد؛ نويد تمرکززدايي از امور مالي شرکت‌ها را در سراسر دنیا مي‌دهد. درواقع درزمانی که کارآفرينان و صاحبان کسب‌وکارهاي کوچک و متوسط براي تأمین مالي از طريق روش‌هاي سنتي دچار مشکل مي‌شوند، تأمین مالي جمعي اين امکان را فراهم مي‌کند تا کارآفرينان شبکه‌هاي شخصي خود را براي تأمین مالي کسب‌وکارِ خود و اشتغال‌زايي به‌کارگیرند (سافج، 2012). بايد توجه داشت که افراد با نيت‌ها و انگيزه‌هاي متفاوتي در طرح‌هاي تأمین مالي جمعي شرکت مي‌کنند. بسياري از درگاه‌هاي تأمین مالي خرد در جهان با اهداف خيرخواهانه و براي تأمین مالي پروژه‌هاي عام‌المنفعه و يا طرح‌هاي توانمندسازي فعاليت مي‌کنند (پور حسین و باقري، 1392).

از سوي ديگر فرهنگ اسلامي و ايراني موجود در کشور همواره مشوق گسترش فعاليت‌هاي خيرخواهانه و دستگيري از محرومان و تلاش براي بهروزي و رفاه آحاد جامعه بوده است.

در اين ميان می‌توان از ظرفيت‌هاي تأمین مالي جمعي براي پيگيري اهداف خیّرین و تحقق اهداف آن‌ها استفاده نمود. با رفع دشواري‌هاي تأمین مالي براي کسب‌وکارهاي موجود در مناطق محروم، می‌توان ضمن ايجاد اشتغال براي محرومان و فقرا و خروج آن‌ها از فقر، از منابع در نظر گرفته‌شده براي امور خير بهترين استفاده را نمود.

در اين مقاله به دنبال آنيم تا ضمن ارائه تبييني از مختصات اصلي تأمین مالي جمعي و انواع آن، سازوکاري را براي استفاده از ظرفيت‌هاي نهادهاي تأمین مالي جمعي در کشور ارائه نماييم که در پرتو آن زمينه براي اشتغال و خروج از محروميت آن‌ها فراهم آيد. بر اين اساس ابتدا ويژگي‌هاي تأمین مالي جمعي بررسي مي‌شود.

سپس با معرفي تأمین مالي جمعي خيرخواهانه، برخي تجارب موفق آن در جهان و برخي تجارب اوليه آن در ايران به‌طور مختصر موردبررسی قرار مي‌گيرد. در ادامه ظرفيت به‌کارگیری تأمین مالي جمعي خيرخواهانه براي تأمین مالي پروژه‌هاي توليدي و ايجاد اشتغال مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. درنهایت جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مطالب ارائه خواهد شد.

ويژگي‌ها و مشخصه‌هاي تأمین مالي جمعي

به‌طورکلی تجميع وجوه خرد افراد جهت تأمین مالی کسب‌وکارهاي نوآورانه که عموماً با کمک پایگاه‌هاي اینترنتی جمع‌آوری می‌شود تأمین مالی جمعی نامیده می‌شود. به‌عبارت‌دیگر تأمین مالی جمعی عملیات تأمین مالی یک کسب‌وکار با استفاده از پتانسیل سرمایه‌گذاری تعداد زیادی از افراد مي‌باشد (هاو ، 2006). تأمین مالی جمعی امکان استفاده از شبکه وسیعی از افراد مانند گروه دوستان، خانواده و همکاران از طریق شبکه‌هاي اجتماعی جهت معرفی یک کسب‌وکار و جذب سرمایه‌گذاران در سطح جامعه را فراهم می‌آورد. از مهم‌ترین مزایای اين روش تأمین مالی می‌توان به امکان دستیابی کسب‌وکارهای جدیدی که به منابع سرمایه‌ای نظیر فرشتگان کسب‌وکار و یا صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر دسترسی ندارند، اشاره کرد (عباسي، 1392).

علاوه بر اين تأمین مالی جمعی دسترسی کارآفرینان به منابع سرمایه‌ای که حتی از طریق سایر روش‌ها و ابزار موجود نیز امکان دسترسی به آن‌ها وجود ندارد؛ را فراهم مي‌کند.

کلیه تعاملات و نقل و انتقالات در فرآیند تأمین مالی جمعی از طریق اینترنت و با استفاده از درگاه‌هاي اينترنتي صورت می‌پذیرد. در اين فرآیند، کارآفرین (فرد متقاضي وجوه) اقدام به تهیه طرح تجاری می‌نماید و تمام اطلاعات مربوط به فعالیت‌ تجاری خود به همراه اهداف پروژه را در درگاه (واسط اينترنتي) منعکس می‌نماید.

همچنین نحوه مصرف منابع جمع‌آوری‌شده را نیز برای آگاهی مشارکت‌کنندگان در طرح ارائه می‌نماید. درواقع به افراد اعلام می‌کند در قبال مشارکت خود در طرح چه عوایدی را دریافت خواهند نمود. به همين جهت ازنظر گریفین (2012) تأمین مالی جمعی مشابه آگهی‌های بازرگانی که در سایت‌های اینترنتی ارائه می‌شوند، عمل مي‌کند؛ با این تفاوت که در سایت‌های مربوط به تأمین مالی جمعی، کارآفرینان باهدف جمع‌آوری منابع مالی از افراد و بازدیدکنندگان اقدام به انتشار آگهی‌های بازرگانی می‌نمایند.

اگر اين طرح از ديد مخاطبين خود (مراجعه‌کنندگان به درگاه که قصد سرمايه‌گذاري دارند) قابل‌قبول باشد و ارزش سرمايه‌گذاري داشته باشد، مخاطبان به هر مبلغ که صلاح بدانند از طرح پشتيباني می‌کنند. مجموع اين مبالغ از طريق درگاه پس از کسر کارمزد به کارآفرين تخصيص داده مي‌شود (دفتر توسعه كارآفريني، 1393). لازم به ذکر است که در برخي از موارد (بسته به نوع درگاه و ماهیت طرح) ارائه طرح تجاري لازم نيست و صرفاً بيان طرح و ارائه توضيحات در مورد آن کفايت مي‌کند.

در تأمین مالي جمعي، تأمین و مسيريابي منابع مالي به‌سوی فرصت‌هاي سرمایه‌گذاری و كارآفريني، از «مدل شبکه‌ای و توزیع‌شده» تبعيت مي‌كند. با اين توصيف كه كارآفرينان و سرمايه‌گذاران (مشارکت‌کنندگان) در يک بستر مشاركتي كه نوع تکامل‌یافته‌ای از شبکه‌هاي اجتماعي است، به تعامل با يکديگر مي‌پردازند. در یک‌طرف اين تعامل، مجموعه‌اي از فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري در قالب ايده يا پروژه وجود دارد كه توسط كارآفرينان معرفي مي‌شود و از جمع درخواست می‌کنند تا براي تأمین مالي مشاركت كنند.

در طرف ديگر، جمعيتي از مردم علاقه‌مند به سرمايه‌گذاري هستند كه با تکیه‌بر خرد جمعي و نظام ارزيابي مبتني بر خرد جمعي شبکه، ضمن تبادل آراء و ارزيابي ميزان ريسک و سود هر يک از فرصت‌ها، به رتبه‌بندي و اولويت‌گذاري آن‌ها مي‌پردازند كه درنهایت با انتخاب خوش آتیه‌ترین و مطمئن‌ترین فرصت‌هاي معرفی‌شده، نسبت به تأمین مالي آن مشاركت می‌کنند و اين چرخه رتبه‌بندی و مشاركت تا زماني تکرار مي‌شود كه طرح‌هاي منتخب به هدف تأمین بودجه كامل رسيده و از فهرست فرصت‌هاي سرمايه‌گذاري خارج شود.

علاوه بر دو عامل ذکرشده در طرفين اين تعامل، بازيگر سومي هم نقش «سازمان تأمین مالي جمعي» را بازي مي‌كند. اين بازيگر درواقع همان بستر (پلتفرم يا درگاه واسط) مشاركتي است كه از مجموعه سيستم‌ها، زیرسیستم‌ها و فرآيندهاي گردش اطلاعات و گردش كار تشکیل‌شده است.

در فضاي تأمین مالي جمعي، فضاي مشاركت براي عموم مردم به نحوي فراهم‌شده تا آن‌ها از وضعيت معمول و سنتي خود به‌عنوان يک مصرف‌کنندۀ صرف، فراتر رفته و با مشاركت در تأمین سرمايه، ولو به مقدار اندک و همچنين پذيرش موفقيت يا عدم موفقيت سرمایه‌گذاری، در راستاي توليد و ترويج خدمت يا محصولي كه خرد جمعي آن را تأیید كرده است، نقشي اثربخش ايفا كنند.

در اين روش تأمین مالي همچنين از مشتريان احتمالي براي تأمین سرمايه موردنیاز براي تولید اولیه استفاده مي‌شود. با به‌کارگیري اين مدل، سازمان، اين برتري و نفع را خواهد برد که هم‌زمان با جذب سرمايه و پیش از تولید، گروهي از مشتريان احتمالي خود را خواهد شناخت. افزون بر اين، عمل تأمین مالي جمعي موجب ايجاد سروصدای تبلیغاتي حول محصول موردنظر مي‌شود و اين به‌نوبه خود هزينه‌هاي بازاريابي را کاهش خواهد داد (هاو، 2009).

از سوي ديگر تأمین مالي جمعي، ابزار جايگزين و باارزشی براي تأمین مالي شركت‌هاي خرد، كوچک و متوسط است که نتيجه آن توسعه ايده‌هاي مقبول مي‌باشد. بديهي است دست آورد حاصل از پياده‌سازي ايده‌هاي مقبول جامعه، افزايش تعداد شركت‌هاي موفق و با رشد بالا خواهد بود.

در فرآيند بررسي و مقايسه ايده‌هاي مختلف، شركت‌ها و تيم مديريت، از طريق یک‌کاسه كردن داده‌هاي متقاضيان بر روي يک بستر (درگاه) تسريع مي‌شود. در مقابل به کمک درگاه، مشاركت‌کنندگان دسترسي به تنوعي از داده‌هاي بااهمیت دارند. دسترسي آزاد همگاني به اين داده‌ها، نه‌تنها تصمیم‌گیری را ساده مي‌كند، بلکه ارزيابي و قضاوت مشاركت‌كننده براي انتخاب و ترجيح برخي پروژه‌ها نسبت به ساير پروژه‌ها را تسهيل مي‌كند.

ويژگي ديگر اين نوع تأمین مالي شفافيت است. داده‌هاي باز و تصمیم‌گیری اجتماعي، شفافيت را افزايش مي‌دهد (پورحسین، باقري، 1392).

كاربران درگاه‌هاي تأمین مالي جمعي همانند شبکه‌هاي اجتماعي به‌سرعت تقاضاهاي شيادانه را افشاء كرده و متقاضيان وجوه را ناچار به وفاي عهد می‌کنند. مطابق با تحقيقي كه توسط دانشگاه پنسيلوانيا جهت ارائه به كنگره آن كشور صورت گرفته است، كمتر از 2.3 % وجوهي كه از طريق تأمین مالي جمعي دريافت شده، به دست كساني رسيده كه به تعهدات خود عمل‌نکرده‌اند.

البته نمي‌توان منکر وجود خطر بالقوه شيادي در اين فعاليت شد، و مواردی از آن‌ها نيز در رسانه‌ها منتشرشده است. شايد يکي از قوی‌ترین منافع تأمین مالي جمعي، ايجاد فرصت دسترسي تمامي كارآفرينان به منابع مالي باشد که در آن‌ها نيازي به وثيقه نيست؛ ضرورتي به داشتن سرمايه اوليه وجود ندارد و لازم نيست الزاماً کسب‌وکار اوليه و يا راه‌اندازی شده‌اي وجود داشته باشد.

مشاركت مالي جمعي نه‌تنها ايجاد کسب‌وکارهای جديد را تسهيل مي‌كند بلکه سرمايه اجتماعي را نيز ارتقاءء مي‌دهد. در اين شيوه، اجتماعاتي تشکیل مي‌شود كه با استفاده از خرد جمعي تصميم‌گيري كرده، يکديگر را در پذيرش ريسک تشويق كرده و آن را در ميان خود تقسيم می‌کنند. از سوي ديگر، اعتماد انبوه مردم به كارآفرين، مسئوليت‌ پذيري او را افزايش مي‌دهد.

علاوه بر آن، در اين روش مردم اجازه پيدا می‌کنند كه آزادانه در خصوص محل و چگونگي استفاده از وجوه مازاد خود (پس‌انداز) تصمیم‌گیری نمايند؛ كاري كه در نظام بانکي و ساير مؤسسات مالي امکان‌پذیر نيست. در اين مدل، پول مردم مستقيماً به چرخه توليد كالا و خدمت وارد مي‌شود و اين امر رونق بيشتر کسب‌وکار و كارآفريني در جامعه و توسعه اقتصادي و اجتماعي را به دنبال خواهد داشت.

جايگاه تأمین مالي جمعي مبتني بر امور خيرخواهانه

چهار مدل براي تأمین مالی جمعی ارائه گردیده است: •تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش

در این مدل، هدف کمک به یک کسب‌وکار می‌باشد و کارآفرینان خدمت یا محصولشان را پیش‌فروش می‌کنند تا یک کسب‌وکار را بدون استقراض یا انتشار سهام راه‌اندازی نمایند. با موفقیت سایت ArtistShare تعدادي زیادي ازاین‌گونه سایت‌هاي تأمین مالی جمعی مبتنی بر پاداش به ظهور رسیدند. از مشهورترین و باسابقه‌ترین آن‌ها می‌توان ازIndiegogo در سال 2008 وKickstarter در سال 2009 نام برد. این سایت‌ها میزبان موضوعات هنري، موضوعات اجتماعی و کارآفرینان و کسب‌وکارهاي کوچک (درزمینه محصولات غذایی، ورزش، بازي و سرگرمی، صنعت نشر و تکنولوژي) می‌باشند.

•تأمین مالی جمعی مبتنی بر بدهی

تأمین مالی جمعی مبتنی بر بدهی به‌عنوان یک ابزار سرمایه‌گذاري در سال 2005 در انگلستان و یک سال بعد در آمریکا مطرح شد؛ این شیوه به افراد اجازه می‌دهد در صورت پذیرفته شدن توسط یک درگاه، تقاضاي وام‌هاي بدون پشتوانه (وام‌هاي با ریسک بالا) نموده و وجوه را از اجتماع تأمین نموده و آن را به‌علاوه نرخ بهره ثابت آن بازپرداخت نمایند. درگاه‌ها معمولاً درصدي از وام را از قرض‌گیرنده و کارمزدي هم از سرمایه‌گذاران دریافت می‌نمایند.

این نوع تأمین مالی امروزه با اصطلاح peer-to-peerيا P2P شناخته می‌شود و نوعی وام است که با نرخی بالاتر از نرخ رایج به افرادي که واجد شرایط دریافت وام با نرخ رایج نیستند پیشنهاد می‌شود. به‌عنوان‌مثال از اکتبر 2013 تاکنون سایت LendingClub.comبه‌تنهایی به 200 هزار مورد با مجموع 2.7 میلیارد دلار و با میانگین 13490 دلار براي هر مورد خدمت ارائه نموده است. نرخ نکول وام‌هاي کارسازي شده توسط این سایت 1.5 درصد براي قرض گیرندگان با کمترین درجه ریسک و ده درصد براي مشتریان با بالاترین درجه ریسک بوده است.

•تأمین مالی جمعي مبتنی بر مشارکت در سرمایه‌

در اين روش افراد سهامدارِ کسب‌وکاري مي‌شوند که در تأمین مالی آن نقش دارند. تعداد زيادي شرکت به‌طور آنلاین در سایت‌هاي همچونCrowdfunder.com به دنبال افزایش سرمایه‌گذاري در کسب‌وکار خود می‌باشند، در این شیوه شرکت‌ها منابع موردنیاز خود را به‌صورت اوراق سرمایه‌ای منتشر می‌کنند.

MicroVentures یکی از این موفق‌ترین این پایگاه‌ها است که از سال 2011 شروع به فعالیت نموده و در حوزه تکنولوژي اقدام می‌کند. همچنین پایگاه CircleUp که در سال 2012 شروع به کار نموده است و در حوزه خرده‌فروشی کار می‌کند نیز از موفق‌ترین این پایگاه‌ها می‌باشد. ووربراک (2011) اين روش را جانشين خلف صنعت سرمايه‌گذاري خطرپذير مي‌داند. البته سرمايه‌گذاران اين طرح‌ها (مشارکت‌کنندگان) عمدتاً سرمایه‌گذاران حرفه‌اي هستند و سرمايه‌گذاران غیرحرفه‌ای در اين بازار جايي ندارند.

•تأمین مالی جمعی مبتنی بر خیرخواهي

اين روش اغلب براي پروژه‌هاي غيرانتفاعي يا بشردوستانه كاربرد دارد و مشاركت‌كنندگان هيچ‌گونه انتظاري در قبال منابع مالي ارائه‌شده ندارند. فرد اهداکننده از عمل خود احساس رضایت‌مندی و شادی کسب می‌کند زیرا به صحت آن باور قلبی داشته و برنامه‌ای که از آن پشتيبانی کرده را دارای منفعت اجتماعی می‌داند. اين مدل معمولاً براي تأمین مالي نهادهاي مدني و خیریّه‌ها و جهت تأمین منابع براي کمک به فقرا و نيازمندان و يا امور عام‌المنفعه استفاده مي‌شود.

بر اساس مطالعات صورت گرفته و تحقیقات موجود، تأمین مالی جمعی مبتني بر مشارکت در سرمايه‌ و مبتني بر بدهي برای پروژه‌های فناورانه، بازی‌های کامپیوتری، سینمایی، موسیقی و یا نشر مناسب می‌باشد. از سوی دیگر مدل‌های تأمین مالی مبتني بر خيرخواهي (کمک و اعانه مالی) و پاداش، برای طرح‌های کسب‌وکاری که کارآفرین صرفاً برای تجاری‌سازی ایده‌های شخصی خود نیاز به منابع مالی نیاز دارد، مناسب می‌باشد. پروژه‌های محیط‌زیست، پروژه‌های اجتماعي، پروژه‌های شخصی هنرمندان و ... ازاین‌دست طرح‌ها می‌باشند.

بلفلام و اشتاين‌باخر (2010) اذعان مي‌کنند که کمک‌هاي مالي يکي از شکل‌هاي مهم سرمايه‌گذاري جمعي است و نشان مي‌دهند که سازمان‌هاي غیرانتفاعي در سرمايه‌گذاري جمعي از سازمان‌هاي انتفاعي موفق‌تر بوده‌اند.

همان‌طور که در بالا گفته شد سرمايه‌گذاري جمعي چهار مدل متفاوت دارد. ازیک‌طرف حداقل دو مورد از اين مدل‌ها کاملاً بر روي نفع مادي متمرکز است درحالی‌که يک مدل بر اهداف نوع‌دوستانه و خیر تمرکز دارد.

اين سؤال پیش می‌آید که چرا گروهي از مردم یک‌شکل و گروهي ديگر شکل ديگر را انتخاب می‌کنند؟ چه چیزي محرک آن‌هاست و چه انگیزه‌هايي براي آن دارند؟ برخلاف ماليه متعارف که انسان را يک موجود کاملاً ماديِ حسابگر و دنبال کننده حداکثر سود فرض ‌مي‌کند؛ در تأمین مالي جمعي بر اين امر تأکید دارد که همواره تصمیمات و رفتارهاي انسان بر اساس منطق خالص نیست. بلکه تصميمات اقتصادي انسان‌ها بر اساس مشوق‌هایی است که بیشترين لذت و خوشي را به آن‌ها بدهد (سوليوان و ميلر ). برخي از اوقات مردم انگیزه‌هاي خودخواهانه خود را رها کرده بر اساس منطق نوع‌دوستانه و ديگرخواهانه تصمیم می‌گیرند. لذا سرمايه‌گذاران، طیف وسیعي را در برمی‌گیرند که در یک‌سوي آن افرادي هستند که صرفاً باهدف منفعت مالي تصمیم به سرمايه‌گذاري می‌گیرند و در سوي ديگر افرادي قرار دارند که بیشتر ديد نوع‌دوستانه دارند.

افرادی که با نیت کسب پاداش در تأمین مالی جمعی مشارکت می‌کنند ممکن است صاحب سهام کسب‌وکار شوند و در آینده و بعد از موفقیت آن پاداش خود را دریافت کنند و یا ممکن است به شکل قرض دهنده انتظار سود ثابتی را از کسب‌وکار جدید داشته باشند (البته بايد توجه داشت که با توجه به آموزه‌هاي اسلامي، دريافت بهره ثابت و از قبل تعیین‌شده در قرض، ربا تلقي شده و حرام است ازاین‌رو در فضاي اسلامي استفاده از این‌ روش ممکن نيست، مگر این‌که قرض دهنده با نيت قرض‌الحسنه و بدون چشم‌داشت نسبت به سود، وارد فعاليت تأمین مالي شود که در اين صورت می‌توان آن را نوعي تأمین مالي مبتني بر خيرخواهي تلقي نمود).

اما در تأمین مالی جمعی مبتنی بر امور خیرخواهانه که موضوع مقاله حاضر است افراد بدون هیچ چشم‌داشتی به کسب‌وکارهای جدید کمک می‌کنند و به این ترتیب در ایجاد اشتغال و افزایش تولید در اقتصاد به ایفای نقش می‌پردازند.

تجربه‌هاي جهاني در مورد تأمین مالي جمعي خيرخواهانه

شاید بتوان ادعا کرد از قرن‌ها پيش، بشر با ظرفيت تأمین مالي جمعي و به‌طور خاص تأمین مالي جمعي آشنا بوده و توانسته به طرق مختلف از سرمایه‌های خُرد مردمی در اشكال مختلف بهره‌مند شده و از آن‌ها براي امور خيریه، مصارف عمومی و عام‌المنفعه استفاده نمايد. مشارکت در ساخت مساجد، آب‌انبارها و .... از نمونه‌هايي است که معمولاً با پيش‌قدمي يکي از خیّرین ثروتمند و ارائه کمک‌هاي خرد توسط مردم عادي دنبال مي‌شده است. در ادبيات غربي این روش تأمین مالی را به جاناتان سویفت منتسب می‌کنند، وي در اواخر قرن هفدهم، یک صندوق اعطاي وام براي خانواده‌هاي کم‌درآمد ایرلندي پایه‌گذاري نمود و با اين کار یک مسیر تازه براي تأمین مالی بیست درصد از جامعه فراهم آورد. البته بايد توجه داشت که مفهوم تأمین مالي جمعي کم‌تر از ده سال است که با مفهوم مدرن خود و در پيوند با اينترنت و شبکه‌هاي اجتماعي دنبال مي‌شود. به‌هرحال در سال 2013، بيش از 600 بستر مربوط به مدل‌های مختلف تأمین مالی جمعی در سراسر جهان فعال بودند. درمجموع از طریق بسترها و مدل‌های موجود نزديک به 2 میلیارد دلار برای طرح‌های کارآفرینان منابع مالی جمع‌آوری گردید. در سال‌هاي اخير بيشترين رشد را در فعاليت‌های مبتنی بر درگاه‌هاي تأمین مالی جمعی مبتنی ‌بر مشارکت در سرمایه مشاهده مي‌کنيم به‌گونه‌اي که در فاصله سال‌های 2007 تا 2011 شكل‌گيری این سامانه‌ها با 114 درصد رشد مواجه بوده است. همچنين تأمین مالی جمعی مبتنی بر اعطای پاداش ساليانه به‌طور متوسط 79 درصد افزایش در تعداد درگاه‌ها را شاهد بوده و تعداد درگاه‌های فعال درزمینه وام‌دهی و کمک‌های خيرخواهانه به ترتيب 50 و 41 درصد رشد داشته است. همچنين تأمین مالی جمعی مبتنی بر کمک‌های خيرخواهانه و اعطای پاداش در سال 2014 نسبت به سال 2013 از رشد 45 و 84 درصدی برخوردار بوده‌اند (www.crowdsourcing.org).

در حوزه‌هایی مانند کارآفرینی و فعاليت شرکت‌های تجاری، بيشتر درگاه‌ها با رویكرد کسب منافع مالی فعاليت داشته‌اند، اما به‌طور مثال در هنر و موسيقی بيشتر مشارکت‌های مردمی بدون کسب منافع مالی انجام‌شده است. حوزه‌های فعاليت درگاه‌هاي بدون منافع مالی (مبتنی بر کمک‌های خيرخواهانه و اعطای پاداش) در نمودار زير ارائه‌شده است. در درگاه‌هاي بدون منافع مالی، پروژه‌های مربوط به مسائل اجتماعي توانسته است سهم بسزایی از مشارکت‌های مردمی را به خود اختصاص دهد.

پس از ارائه گزارشي از جايگاه تأمین مالي جمعي خيرخواهانه در جهان، در ادامه به وضعيت کلي اين روش در جهان پرداخته و عملکرد برخي درگاه‌ها و سايت‌هاي فعال در حوزه تأمین مالي جمعي مبتني بر خيرخواهي را بررسي مي‌کنيم. لازم به ذکر است که سازمان‌هاي بزرگی با اهداف خیرخواهانه قبل از پیدایش پایگاه‌هاي تأمین مالی جمعی از طریق اینترنت و به‌صورت آنلاین اقدام به جمع‌آوری کمک می‌نمودند. اما از سال 2010 ظهور سایت‌هاي تأمین مالی جمعی به افراد و سازمان‌هاي خیلی کوچک و نوظهور نیز اجازه جمع‌آوری کمک به‌صورت آنلاین را اعطا نمود. سایت GoFoundMe.com که از سال 2010 آغاز به کار نموده است پیشگام این نمونه از سایت‌ها می‌باشد.

گوفاندمي

گوفاندمي در سال 2010 آغاز به کار نموده است و بزرگ‌ترین بستر (پلتفرم) تأمین وجوه دنيا مي‌باشد که تاکنون بيش از 3 ميليارد دلار تأمین مالي از طريق اين بستر انجام‌شده است. 25 ميليون مشارکت‌کننده در فعاليت‌هاي اين سايت حضورداشته‌اند. محل اصلي اين شرکت در سان‌ديگو در کاليفرنياي امريکا مي‌باشد. اين بستر تنها نهاد تأمین مالي جمعي است که يک سايت تأمین مالي جمعي مبتني بر انگيزه نيست و اين سايت براي طرح‌های هدف، مقدار يا موعد انقضا تعيين نمي‌کند.

سازوکار اين سايت به اين صورت است که فردي که به دنبال تأمین وجوه است در اين سايت، موضوع مدنظر خود (مثلاً کمک به درمان يک بيمار، کمک به حيوانات، تعمير يک محل مذهبي، کمک به تحقق آرزوی يک فرد و يا ...) را مطرح نموده و آن را با خانواده يا دوستان خود به اشتراک مي‌گذارد و سپس افراد کمک‌کننده بامطالعه موضوع، اقدام به کمک نموده و سايت اين کمک را به فرد منتقل مي‌کند.

موضوع تجميع وجوه مي‌تواند هزينه‌هاي پزشکي، هزينه‌هاي تحصيل، برنامه‌هاي داوطلبانه، ترويج ورزش جوانان، برگزاري مراسم يادبود براي درگذشتگان و حتي کمک به حيوانات باشد. حتي در يک مورد يکي از کاربران اين سايت براي تأمین مالي 25 هزار دلاري شهريه دوره دکتري نيز اقدام کرده است. در اين بستر از کمک‌کنندگان مبلغي دريافت نمي‌شود اما گوفایندمی ‌5‌ درصد از سرمایه جمع شده را به‌عنوان سهم برمی‌دارد. نحوه پرداخت هم می‌تواند به‌دلخواه ثبت‌کننده باشد که کارمزد آن از 2.9‌ درصد تا 3.5‌ درصد مي‌باشد.

از ديد بسياري از تحليل‌گران براي امور خیریّه و طرح‌هاي شخصي، گوفایندمی بهترین گزینه جذب سرمایه است. با استفاده از اين سايت افراد می‌توانند حتی برای پروژه‌های شخصی پشتیبان پیدا کنند. در اين سايت بیان‌شده که تأمین مالي شونده مي‌تواند براي هر کاري که خرد جمعي آن را معقول و لازم بداند تأمین وجوه کند؛ مهم نيست کمپين شما در مورد چه موضوعي باشد مهم اين است که ازنظر مردم انجام آن کار مفيد تلقي شود و مردم حاضر باشند براي انجام آن پول صرف کنند.

ایندیگوگو

ایندیگوگو که از سال 2008 فعاليتش را آغاز کرده، هم در حوزه انتفاعي و هم در حوزه خیریّه عمل مي‌کند. این شرکت از همه دنيا ایجاد پروژه جدید را می‌پذیرد. در این سایت حتی اگر یک درصد مبلغ موردنیاز برای پروژه تأمین شود، سایت پول را به صاحب پروژه می‌دهد. البته سایت از هر مبلغی که برای پروژه‌ها پرداخت می‌گردد 9 درصد را به‌عنوان کارمزد اخذ مي‌کند و باقيمانده را فوراً به‌حساب صاحب پروژه واریز می‌کند. درصورتی‌که پروژه به مبلغ مورد انتظار اعلام‌شده برسد 5 درصد به پروژه برگردانده مي‌شود و 4 درصد باقيمانده به‌عنوان کارمزد در اختيار سایت قرار مي‌گيرد.

این سایت، هيچ اصراری بر پروژه بودن و محصول خاص داشتن ندارد. حتی لفظ پروژه نيز در اين سايت به کار نمی‌رود و همه طرح‌ها «کمپين» ناميده مي‌شوند. در این سایت، تعریف کمپين در سه گروه زیر امکان‌پذیر است:

كارآفرینانه: فرد می‌تواند برای راه‌اندازی یک کسب‌وکار، پول جمع کند و درازای راه‌اندازی کسب‌وکار خود به افراد پاداش دهد. زیرمجموعه‌های این بخش عبارت است از: غذا، کسب‌وکارهای کوچک، ورزش و فناوری.

خلاقانه: پروژه‌هایی که برای ساخت یک محصول مشخص پروژه‌ای تعریف می‌کند و درازای دریافت پول به سرمایه‌گذاران پاداش می‌دهد. زیرمجموعه‌های این بخش به‌این‌ترتیب است: هنر، کميک، طراحی، مد، فيلم، بازی، موسيقی، عكاسی، تئاتر، میان رسانه‌ای، نوشتن و ویدئو وب.

غيرانتفاعي: این کمپين مخصوص سازمان‌های غيرانتفاعی است. افرادی که در این کمپين، پولی پرداخت می‌کنند به همان ميزان از مالياتشان کسر خواهد شد. کمپين غيرانتفاعی گاهی هيچ پاداشی ندارد و صرفاً در آن، معافيت مالياتی موضوعيت دارد.

هر فردی از هر جای دنيا می‌تواند در این سایت یک کمپين ایجاد کند به‌جز ساکنان کشورهایی که در ليست تحریم‌های آمریكا قرار دارند. ادعای سایت مذکور در نقطه تمایزش نسبت به دیگر رقبایش آن است که برای پروژه‌ها دپارتمانی جهت مشاوره دایر کرده است که راهكارهای خوبی پيش پای صاحبان پروژه‌ها می‌گذارد.

كيوا

از سال 2005، مجموعه‌ای تحت نام Kiva شکل‌گرفته که با استفاده از بستر اینترنت ، به جمع‌آوری سرمایه‌های مردم (در ابتدا فقط مردم آمریكا و سپس مردم سراسر دنيا) و ارائه وام‌های کوچک به مردم کشورهای درحال‌توسعه می‌پردازد. این سایت، برای برقراری ارتباط کسب‌وکارهای کوچک در کشورهای درحال‌توسعه با وام‌دهندگانی در کشورهای توسعه‌یافته که تفكری نيكوکارانه دارند، شکل‌گرفته است.

قرض‌دهندگان، از طریق این وب‌سایت می‌توانند مستقيماً با فرد درخواست‌کننده در کشور درحال‌توسعه ارتباط برقرار کرده و با اعطای تسهيلات خرد (بين 100 تا 1000 دلار) به رفع نيازهای وی، کمک کنند. این تسهيلات می‌تواند افراد را قادر سازد تا بتوانند کسب‌وکار خود را شروع کرده و خانواده خود را از فقر خارج سازند. برای مثال تسهيلاتی به این افراد اعطا می‌شود تا اقدام به خرید یک گاو، موتورسيكلت، یک اجاق‌گاز و ... نماید.

درواقع کيوا بستری برای برقراری ارتباط بين جامعه قرض‌دهندگان و قرض‌گيرندگان است. قرض‌دهندگان می‌توانند به مشخصات کامل گيرنده تسهيلات، دسترسی داشته و همچنين با مشاهده گزارش‌های مصور، روند پيشرفت فعاليت مربوطه را دنبال کنند.

فرآیند اعطای وام در این سایت، به این‌گونه است که کاربران پس از آشنایی با ده‌ها کمپينی که در سایت، برای اهداف مختلف (مانند شروع یا توسعه یک کسب‌وکار، ادامه تحصيل، کمک به محیط‌زیست و ...) راه‌اندازی شده است، می‌توانند یک یا چند کمپين را برای کمک مالی انتخاب کنند و مبالغ کمک مالی خود را به کمپين موردنظر پرداخت نمايند. این کمک‌های مالی به‌صورت وام، اعطا می‌شود. قرض‌گیرندگان (صاحبان کمپين) مي‌بايست در سررسيدهای مشخص، مبالغ دریافت شده را به قرض‌دهندگان بازگردانند. کاربران، پس از دریافت پول‌های خود در سررسيدهای مشخص، می‌توانند آن‌ها را به کمپين‌های دیگر کمک کرده و به‌دفعات دلخواه، این فرآیند را تكرار کنند.

کيوا در سال‌های ابتدایی شروع به کارش 20 ميليون دلار سرمایه تجميع نمود که به تأمین مالي 225 هزار کسب‌وکار کوچک در 11 کشور کمک کرد. در حال حاضر از طریق این سامانه به مردم 84 کشور دنيا تسهيلات خرد مالی اعطا می‌شود. نكته جالب‌ توجه اینكه، از ابتدای شروع فعاليت این سایت، تاکنون نرخ بازپرداخت این وام‌ها 98.3درصد می‌باشد، یعنی کمتر از 1.7 درصد از وام‌گيرندگان، به تعهدات خود عمل‌نکرده‌اند.

هوپ‌موب

هوپ‌موب يک سايت تأمین مالي جمعي غیرانتفاعی است که وجوه را براي کمک‌هاي مستقيم به افراد مستحق تجميع مي‌کند. اين مؤسسه در سال 2012 راه‌اندازی شده است و افراد نيازمند با توجه به نوع نيازشان در اين سايت درخواست کمک مي‌کنند و درخواست آن‌ها پس از بررسي (شامل پرسش از افراد معرف، مصاحبه، تحقيقات در رسانه‌هاي اجتماعي) و تأیید اعمال مي‌شود.

وجوه براي طرح‌هاي تأییدشده‌ای که دلايل و توجيهات منطقي و اقناع‌کننده داشته باشد تجميع مي‌شود و منابع تجميع شده صرف خريد کالاي موردنیاز يا ارائه خدمات درماني و ... مي‌شود. تا اواسط سال 2013 در اين سايت، 100 کمپين راه‌اندازي شده بود که گستره آن از 4 هزار دلار براي درمان يک فرد تا 100 هزار دلار براي قربانيان طوفان سندي را در برمی‌گرفت. يکي از اقدامات صورت گرفته در اين سايت آن است که هیئت مشورتي هوپ‌موب چهار کمپين را انتخاب کرده تا چرخه تأمین مالي را براي آن‌ها کامل کند. اين پروژه‌ها از محل خيّران به‌صورت ماهانه تأمین مالي مي‌شود. افراد خيّر مي‌توانند به يک کمپين خاص کمک کنند يا فقط براي یک‌بار يک کمک مشخص را به هوپ‌موب تخصيص دهند؛ اما هوپ‌ موب آن‌ها را تشويق به تبدیل‌شدن به اعضاي ماهانه مي‌کند تا رسماً به اين نهاد بپيوندند. اگر فردي عضو هوپ‌ موب شود بايد حداقل 10 دلار در ماه براي پروژه‌هاي توصیه‌شده توسط هیئت مشورتي تخصيص دهد.

پيگي‌بکر

پيگي‌بکر يک وب‌سايت تأمین مالي جمعي در آمريکا است که براي تأمین مخارج آموزشي دانش‌آموزان و گروه‌هاي فعال جوانان فعاليت مي‌کند. اين مؤسسه در سال 2012 تأسیس شد و در سال اول نسخه آزمايشي آن فعال بود و از آوريل 2013 نسخه اصلي آن با بيش از 1500 طرح و 250 هزار دلار تأمین مالي براي کودکان راه‌اندازی شد. مخاطبان اصلي سايت، سازمان‌هاي جوانان و گروه‌هاي فعال جوان هستند.

دانش‌آموزانی که کمتر از 13 سال سن دارند بايد تحت نظر والدين خود طرح خود را ارائه نمايند. اين سايت براي هر فرآيند تأمین مالي خيرخواهانه، 5 درصد به‌علاوه 30 سنت به‌عنوان کارمزد دريافت مي‌کند. اين مؤسسه را به‌عنوان Kickstarter for students معرفي مي‌کنند. از نمونه تأمین مالي‌هاي انجام‌شده در اين سايت می‌توان به تأمین 45 هزار دلار براي خريد يک قايق روئينگ 8 نفره براي يک گروه ورزشکار و يا 14 هزار دلار براي حمايت از دانشجويان دانشگاه برکلي نام برد.

استفاده از این ‌روش‌ در کشورهاي اسلامي نيز رواج نسبي يافته است. به‌عنوان‌مثال در سال2013 ، يک معلم روستايي مالزيايي به نام ليو ست‌لي موفق شد با استفاده از خدمات سايت تأمین مالي جمعي pitchIN در مالزي، معادل 1172 دلار از سراسر جهان جهت خريد 712 كتاب براي دانش‌آموزان خود دريافت كند.

در حال حاضر بسياري از كشورهاي مسلمان داراي چنين درگاه‌هایی هستند. علاوه بر درگاه‌های كشورهاي مسلمان، در برخي از كشورهاي غربي نيز درگاه‌هایی در تلاش براي جذب وجوه مسلمانان، با ادعاي انجام فعاليت‌هاي شرعي فعاليت مي‌کنند. از نمونه اين درگاه‌‌ها می‌توان به pitchIN و Mystartr در مالزي و burslde و wujudkan در اندونزي،shekra در مصر، biayda و fonlabeni در ترکيه و eureeca و goodgate در امارات متحده عربي اشاره نمود.

تجربه تأمین مالي جمعي خيرخواهانه در ايران

در کشور ما نيز تأمین مالی جمعی تاریخچه‌ای طولانی دارد. می‌توان به نمونه‌هاي سنتي مثل مراسم گل‌ریزان، صندوق‌های قرض‌الحسنه، برخي تعاونی‌ها و ... اشاره کرد.

در حال حاضر نه‌تنها شيوه‌های سنتی تأمین مالی جمعی در کشور ما پابرجاست، بلكه امروزه از طریق تكنولوژیهای جدید مانند درگاه‌هاي اینترنتی و تلفن‌های همراه، روش‌های جدیدی در تأمین مالی جمعی نظير بازسازی مكان‌های مقدس (مشابه طرحي که با کمک ستاد بازسازي عتبات عاليات و همراه اول انجام مي‌شود)، جمع‌آوری مبالغ هزینه‌های بيماران تنگدست و... از طریق کمک‌های مردمی ایجادشده است که نشان‌دهنده وجود فرهنگ تأمین مالی جمعی در کشور می‌باشد.

در فرهنگ ایران‌زمین از ديرباز گروه‌هاي متفاوت از مردم باانگیزه‌های يکسان براي رويدادها و برنامه‌هاي مشخص اقدام به گردآوري پول مي‌کرده‌اند. براي مثال می‌توان به تجميع پول يا اجناس براي تهیه جهیزيه براي دختران در شرف ازدواج خانواده‌هاي فقیر، تجميع پول براي ساخت يا مرمت بناهاي عام‌المنفعه مانند مساجد، حمام‌ها، درمانگاه‌ها، مدارس و ..اشاره نمود.

همچنین در طي سال‌هاي اخیر اين روش به‌صورت نظام‌مند در برخي امور اجرا مي‌شود؛ ازجمله همايش‌هاي سالانه خیّرين مدرسه‌ساز و آزادسازي زندانیان جرائم غیر عمد (عباسي، 1392).

براي اجراي تأمین مالي جمعي به شيوه نوين و برخط، هنوز مسيری طولاني می‌بایست طي شود. در سال جاري سامانه‌ی تأمین مالی جمعی در صندوق ضمانت سرمایه‌گذاری تعاون فعال‌شده است و کارآفرینان می‌توانند جهت تأمین مالی به صندوق ضمانت مراجعه نموده تا با ایجاد زمینه تأمین مالی جمعی به‌عنوان رابط میان تأمین‌کنندگان و کارآفرینان باشد.

ارزیابی طرح‌ها در این صندوق انجام‌شده و در صورت تائید به شرکت‌های اجراکننده معرفی می‌شوند. درنهایت جمع‌آوری وجوه در حساب صندوق بوده و بر اساس پیشرفت طرح به‌صورت مرحله‌ای پرداخت صورت می‌گیرد.

در انتها پس از بررسی صحت معامله اصل و سود حاصل به تأمین‌کنندگان مالی پرداخت گردیده و اگر زیانی متوجه پروژه گردد، کارشناسان صندوق ارزیابی خسارت نموده، برابر قرارداد فی‌مابین صندوق و کارآفرین و به‌واسطه وثایق و تضمینات اخذشده، اصل سرمایه به مردم بازگردانده می‌شود. با توجه به اين که فعاليت اين صندوق در امور خیریّه نيست در اینجا از آن چشم‌پوشی مي‌کنيم.

اما برخي از شركت‌هاي خصوصي و تشکل‌هاي مدني اقداماتي در حوزه تأمین مالي جمعي خيرخواهانه انجام داده‌اند که در ادامه به دو مورد از آن‌ها مي‌پردازيم

مؤسسه خیریّه همت

انجمن خیریّه همت جوانان از سال 1390 باهدف نهادینه‌سازی فرهنگ دینی‌انسانی خیریّه و اشاعه این فرهنگ، تأسیس‌ شده است و داراي دو اولویت تهیه جهیزیه و کمک‌های درمانی برای خانواده‌های نیازمند می‌باشد و البته اگر کار خیر دیگری هم پیش آمد، با تصميم هیئت‌امنا در مورد انجام آن اقدام مي‌شود. در اين خیریّه، طرحي از جانب مديران خيره پيشنهاد مي‌شود و سپس مخاطبان سايت به هر ميزان که تمايل داشته باشند مبلغي را براي طرح و برنامه پيشنهادي لحاظ مي‌کنند پس‌ازاین که واريز مبلغ به‌اندازه کافي صورت پذيرفت، در سايت عبارت «پرونده بسته شد» در مقابل آن درج مي‌شود.

البته مبالغ مازاد واريزي به ساير طرح‌ها اختصاص داده مي‌شود. وجوه تجميع شده توسط مؤسسه و با نظرات مؤسسه براي طرح مزبور هزينه مي‌شود. مثلاً مديريت سايت ممکن است طرح خريد يک عدد يخچال به ارزش 13 ميليون ريال براي يک خانواده بي‌سرپرست را فراخوان دهد؛ افراد مي‌توانند با شرکت در اين فراخوان به مبلغ دلخواه وجهي را پرداخت نمايند. اين وجوه پس از تجميع صرف خريد يخچال و اهداي آن به خانواده مزبور مي‌شود. ویژگی بارز این خیریّه، که فعاليت‌هاي تأمین مالي آن را به تأمین مالي جمعي شبيه مي‌کند؛ مجازی بودن آن است.

دونِیت

دونِیت یک بستر (پلتفرم) تأمین مالي خرد ایرانی است که در حال حاضر بر روی تأمین سرمایه پروژه‌هایی که تأثیرات اجتماعی دارند، تمرکز کرده است. وب‌سایت دونیت در مالکیت شرکت فرآیندهای طرح و ایده بی‌بهانه پردیس است و صندوق سرمایه‌گذاری سرآوا و صندوق توسعه فناوری‌های نوین بنیاد علمی و فناوری ریاست جمهوری از سهام‌داران آن می‌باشند.

پروژه‌ها از دید دونیت تعریف مشخصی دارند: جمع‌آوری «مبلغی مشخص» در «مدت‌زمان مشخص» برای «هدف مشخص». برای مثال موارد زیر می‌توانند در قالب پروژه تعریف شوند: تأمین مبلغ 10 میلیون تومان طی مدت یک ماه برای بازسازی مدرسه آسیب‌دیده در يک روستای زلزله‌زده؛ تأمین مبلغ 50 میلیون تومان طی مدت 3 ماه برای ساخت نمونه اولیه کاتالیزور کاهش‌دهنده آلودگی هوا. لازم به ذکر است که دونیت پروژه‌هایی که صرفاً بر روی زندگی یک فرد و یا یک خانواده تأثیر می‌گذارند را نمي‌پذيرد.

در حال حاضر، دونیت تنها پروژه‌هایی را می‌پذیرد که به‌نوعی تأثیر اجتماعی داشته باشند. منظور از تأثیر اجتماعی این است که اجرای پروژه، باعث بهتر شدن شرایط کشور یا یک منطقه مشخص شود.

پروژه‌های دونیت از سازمان‌های خیریّه‌ی رسمی، سازمان‌های مردم‌نهاد یاسمن‌ها، ارگان‌های دولتی و فعالان اجتماعی دریافت می‌شوند. لازم به ذکر است که همه افراد می‌توانند در دونیت پروژه تعریف کنند؛ اما پروژه‌هایی که توسط اشخاص حقیقی (فعالان اجتماعی) ایجاد می‌شود، برای شروع به جذب سرمایه، می‌بایست از مرحله داوری عمومي بگذرند. هر پروژه‌ای که توسط افراد حقیقی ساخته می‌شود، می‌بایست قبل از شروع به جذب سرمایه، به میزان مشخصی، رأی مثبت از کاربران عضو دونیت دریافت کند.

دونیت از دریافت کارمزد از مبالغ تأمین‌شده برای پروژه‌ها و پروفایل‌ها به‌عنوان روش درآمدزایی استفاده می‌کند. به‌طور میانگین، 7 درصد از مبالغ جمع‌آوری‌شده برای پروژه‌ها و پروفایل‌ها به‌عنوان کارمزد دریافت می‌شود. در حال حاضر، همه پروژه‌ها در دونیت از اصل همه‌یاهیچ پیروی می‌کنند. این بدین معناست که درصورتی‌که پروژه، در مدت‌زمان در نظر گرفته‌شده بتواند 100 درصد و یا بیشتر از مبلغ هدف را جمع‌آوری کند، پروژه موفق تلقی شده و مبلغ تأمین‌شده پس از کسر کارمزد، به‌حساب متولی پروژه واریز می‌شود.

اما پروژه‌هایی که نتوانند موفق شوند (در مدت تعیین‌شده نتوانند 100% مبلغ هدف را تأمین کنند) پروژه شکست‌ خورده تلقی شده و کلیه مبالغ پرداختی حامیان، به‌حساب آن‌ها در وب‌سایت دونیت بازگشت داده می‌شود. حامیان نیز می‌توانند مبلغ بازگشت داده‌شده را به پروژه دیگری اختصاص داده و یا برای آن درخواست واریز به‌حساب بانکی ارسال کنند تا مبلغ به‌حساب بانکی ایشان بازگشت داده شود.

در پايان ذکر اين نکته لازم است که برخي از طرح‌هاي اجراشده در کميته امداد نيز شبيه تأمین مالي جمعي است، ازجمله طرح حمايت از کودکان يتيم که البته در اين طرح هر فرد متکفل امور و هزينه‌هاي يک يا چند يتيم مي‌شود. هرچند اين طرح در تعاريف تأمین مالي جمعي نمي‌گنجد اما به‌نوعی هدايت کمک‌هاي خرد مردم به سمت يک طرح کوچک و محدود مي‌باشد.

ظرفيت استفاده از تأمین مالي جمعي خيرخواهانه در کارآفريني

با توجه به بررسي‌هاي انجام‌شده به نظر مي‌رسد که علی‌رغم وجود زمينه‌هاي فرهنگي و ديني لازم، ظرفيت‌هاي تأمین مالي جمعي براي امور خير در ايران مورداستفاده قرار نگرفته است. سازوکارهاي مدرن تأمین مالي جمعي، به دليل اتکا بر خرد جمعي و تأثیرپذیری از شبکه تعاملات اجتماعي افراد مي‌تواند محمل خوبي براي هدفمند کردن کمک‌هاي مردم براي محرومیت‌زدایی باشد.

البته در کشور ما صندوق‌های قرض‌الحسنه متعددي وجود دارند که متولی تجمیع منابع خرد قرض‌الحسنه در کشور هستند اما نهادهاي متولی تجمیع منابع خیر تبرعی در قالب تأمین مالي جمعي چندان فعال نشده‌اند. نهادهای سنتی موجود مانند کمیته امداد نیز غالباً در راستای کمک به فقرا و محرومان فعالیت می‌کند.

بنابراین می‌توان انتظار داشت که چنانچه با استفاده از ظرفیت تأمین مالی جمعی خیرخواهانه امکان جمع‌آوری منابع و تخصیص آن به ایده‌های نوآورانه و کسب‌وکارهای جدید فراهم شود با استقبال خوبی از سوی خیّرین و نیکوکاران مواجه خواهد شد.

با توجه به اینکه در فرهنگ اسلامی تعریف فعالیت‌های خیر بسیار موسع است و کمک به اشتغال جوانان، راه‌اندازی کسب‌وکارهای نوآورانه و افزایش تولید و اعتلای اقتصاد کشور را نیز می‌توان مصادیقی از امور خیرخواهانه محسوب کرد، به نظر می‌رسد استفاده از ظرفیت تأمین مالی جمعی، مکانیسم بسیار خوبی برای هدایت منابع افراد به این نوع فعالیت‌ها باشد.

یکی از مهم‌ترین نکاتی که باید بدان اشاره کرد این است که معمولاً حجم منابع مالی که افراد حاضر هستند به امور خير تخصيص دهند به دليل محدوديت‌هاي مالي يا ... محدود و اندک مي‌باشد، لذا تک‌تک اين کمک‌ها براي ايجاد يک شغل کفايت نمي‌کند اما با تجميع اين منابع از طريق روش‌های تأمین مالي جمعي امکان ايجاد شغل فراهم مي‌شود.

نکته حائز اهميت در تأمین مالي کارآفريني و ايجاد اشتغال اين است که در بسياري از پروژه‌ها نيازي به منابع خیریّه براي تأمین مالي فعالیت‌ها نيست و از روش‌های ديگر تأمین مالي مانند مشارکت و حتي قرض، امکان راه‌اندازی کسب‌وکار وجود دارد.

در اين نوع پروژه‌ها استفاده از تأمین مالي جمعي خيرخواهانه با شکست مواجه خواهد شد و حتي می‌تواند در تشويق افراد به انجام امور خير نتايج معکوس داشته باشد. یقیناً اين سؤال در ميان خیّرین ايجاد خواهد شد که اگر اين کارآفريني قرار است بعداً به سودآوري ختم شود، چرا بايد با منابع خیریّه اين کار انجام شود.

ممکن است خیّرین دليل اين نوع تأمین مالي را عدم علاقه کارآفرين براي تقسيم عوايد بعدي پروژه با تأمین‌کنندگان نسبت دهند. بنابراين براي حسن استفاده از نيت افراد خيّر و جلب اعتماد آن‌ها در مشارکت با پروژه‌های تأمین مالي جمعي خيرخواهانه، بايد آن‌ها را متقاعد ساخت که پروژه‌هايي انتخاب‌شده‌اند که داراي شرايط خاصي هستند و نيت خير اين افراد در مسير صحيح هدایت‌شده است. بدين ترتيب به نظر مي‌رسد پروژه‌هايي که امکان استفاده از ظرفيت تأمین مالي جمعي خيرخواهانه براي تأمین مالي آن‌ها وجود دارد عبارت‌اند از:

•پروژه‌هاي کارآفريني عام‌المنفعه: به نظر مي‌رسد افراد خيّر حاضر باشند براي پروژه‌هايي که عايدي در اجراي آن‌ها متصور نيست و فوايد آن به عموم مردم برمي‌گردد منابع خیریّه خود را مصرف کنند تا در ثواب ناشي از کمک به عموم مردم سهيم شوند. به‌عنوان‌مثال تأمین مالي براي ايجاد يک گروه که قرار است به نظافت جنگل يا کوهستان بپردازد به‌راحتی مي‌تواند از طريق تأمین مالي جمعي خيرخواهانه انجام شود زيرا اولاً نفع فردي براي آن متصور نيست و ثانیاً همه افرادي که خودشان فرصت انجام اين کار را ندارند مايل هستند با خرج مقدار کمي از منابع در ثواب اين کار سهيم شوند. از ديگر مثال‌هايي که پيرامون اين نوع پروژه‌ها می‌توان ذکر کرد ايجاد زيرساخت و پروژه‌هاي عام‌المنفعه مانند جاده، پل و مدرسه براي مناطق محروم است. منافع اين پروژه‌ها به افراد محروم منطقه مي‌رسد و افرادي که در تأمین مالي آن سهيم هستند در ثواب آن شريک مي‌شوند.

•پروژه‌هاي کارآفريني که منفعت آتي آن به امور خير اختصاص يابد: از ديگر انواع فعاليت‌هاي کارآفريني که امکان تأمین مالي از طريق تأمین مالي جمعي خيرخواهانه را دارد پروژه‌هايي است که مجري آن اعلام مي‌کند عوايد آتي اين پروژه قرار است در يک فعاليت خيرخواهانه مصرف شود. به‌عنوان‌مثال اگر فردي پيشنهاد دهد که مي‌خواهد کارگاه خياطي احداث کند و پس از شروع بکار کارگاه همه سود آن صرف مخارج ايتام خواهد شد، به‌طور قطعي راه‌اندازی اين کارگاه در صورت موفقيت داراي منفعت است و اگر قرار باشد منفعت اين کارگاه تماماً عايد صاحب آن شود شايد انگيزه کافي براي مشارکت افراد نيکوکار در تأمین مالي آن وجود نداشته باشد اما زماني که تأمین مالي کنندگان مي‌دانند منافع آتي پروژه قرار است صرف امور خير شود حتماً در تأمین مالي کمک مي‌کنند.

•تأمین ابزارآلات توليد براي افراد نيازمند يا محروم: کاربرد ديگري که براي تأمین مالي جمعي خيرخواهانه در حوزه کارآفريني متصور است تأمین ابزارآلات و تجهيزات توليدي براي افراد محروم و نيازمند است. به‌عنوان‌مثال اگر براي روستايي در مناطق محروم تجهيزات کشاورزي تأمین شود و يا براي زنان سرپرست خانوار نيازمند تجهيزات خياطي يا قالی‌بافی تأمین شود باوجوداینکه درنهایت اين کارآفريني به ايجاد يک منفعت منتهي خواهد شد، بازهم انگيزه کافي براي تأمین منابع آن از طريق تأمین مالي جمعي خيرخواهانه وجود دارد و افراد نيکوکار هرکدام به سهم خود، هرچند اندک، در توانمندسازی محرومان که از مصاديق بارز کار خير است شرکت مي‌کنند.

•ايجاد واحدهاي توليدي انتفاعي در مناطق محروم: از ديگر حوزه‌هايي که به نظر مي‌رسد باوجود سودآور بودن انگيزه کافي براي تأمین مالي آن از طريق منابع خير وجود دارد، ايجاد يک واحد توليدي در مناطق محروم است. اگر يک کارآفرين منابعي نياز داشته باشد تا در مناطق محروم و فقيرنشين يک واحد توليدي احداث کند، باوجوداینکه همه مي‌دانند در دوره بهره‌برداري سود خوبي عايد اين کارآفرين خواهد شد، بازهم به دليل اشتغال و رونقي که در يک منطقه محروم ايجاد مي‌شود، هرکسي به سهم خود در تأمین منابع موردنیاز براي ايجاد اين واحد توليدي شريک مي‌شود. در اين راستا براي پیاده‌سازی پیشنهاد‌های فوق و راه‌اندازي پايگاه‌هاي اينترنتي براي استفاده از ظرفيت تأمین مالي جمعي خيرخواهانه در توسعه کارآفريني و ايجاد اشتغال به نظر مي‌رسد موارد ذيل بايد در نظر گرفته شود:

•دقت ويژه نهاد تأمین مالي جمعي در انتخاب پروژه‌ها و اطمينان دادن به مشارکت‌کنندگان در تأمین مالي نسبت به اينکه پروژه‌هاي انتخاب‌شده، صلاحيت تأمین مالي از طريق منابع خير را دارند.

•شفافيت در معرفي ابعاد مختلف پروژه و بيان انگيزه واقعي براي جمع‌آوری منابع خير.

•اطلاع‌رسانی دقيق از ميزان پيشرفت پروژه و باخبرسازي تأمین مالي کنندگان از سرانجام کار.

•ارائه کمک‌ها و مشاوره‌هاي فني براي حصول اطمينان از به سرانجام رسيدن پروژه، به‌ویژه زماني که قرار است تجهيزاتي از اين طريق تأمین و در اختيار افراد نيازمند قرارداده شود.

•ارائه گزارش‌هاي عملکرد از واحدهاي توليدي که با اين روش تأمین مالي مي‌شوند به‌ویژه زماني که اين پروژه‌ها عوايد و منافعي براي فرد يا افرادي ايجاد مي‌کند. زيرا بامطالعه اين گزارش‌ها اعتماد افراد نيکوکار به صدق گفتار و کردار اين نهاد بيشتر مي‌شود و مشارکت‌هاي آتي افزايش مي‌يابد.

در اینجا بايد يک گروه مشاوران، متشکل از افراد حقوقي باتجربه، باصلاحیت و مورد اعتماد تشکيل شود که علاوه بر بررسي اوليۀ طرح کسب‌وکارِ ارائه‌شده توسط پيشنهاددهندگان (ازنظر ماهيت كلي، ارزيابي مالي و اقتصادي پروژه و زمان موردنیاز انجام آن) راهنمايي و هدايت طرح پس از تأمین مالي را بر عهده بگيرند. کارشناسان نهاد تأمین مالي جمعي نيز می‌بایست در تمامي مراحل اجراي طرح کسب‌وکار نقش ناظر را ايفا کنند و گزارش‌هاي دوره‌اي از روند پيشرفت کسب‌وکار را تهيه و در اختيار سايت قرار دهند.

پيشنهاد مي‌شود که فقط طرح‌هاي کسب‌وکاري دنبال شود که وجوه موردنیاز آن کمتر از 200 ميليون ريال باشد؛ مثلاً راه‌اندازي يک دامداری کوچک، خريد يک يا تعداد محدودي گاو شيرده، کارگاه صنایع‌دستی، قالي‌بافي، فرآوري‌هاي ساده توليدات کشاورزي مثل دستگاه خشک‌کن ميوه، خريد ادوات کشاورزي کوچک‌ مقیاس، اصلاح سيستم آبياري، اصلاح شيب زمين کشاورزي. تأکید بر اين نکته ضروري است که جامعه هدف اين طرح، افراد بسيار فقير ساکن در مناطق روستايي و حاشيه‌اي شهرها خواهد بود.

با استفاده از تأمین مالي جمعي، ضمن هدايت صحيح منابع خیریّه، فضاي لازم براي رفع مستمر فقر در مناطق محروم ایجادشده و از یک‌سو اعتماد و اطمينان کافي در خیّرین براي استمرار نيات خيرخواهانه‌شان وجود خواهد داشت. و از سوي ديگر روحيه کار و مشارکت اجتماعي در فقرا و محرومان نيز افزايش مي‌يابد. به نظر مي‌رسد يکي از موانع اصلي سوق يافتن منابع مالي به سمت امور خير (به‌طور خاص کمک به فقرا) عدم وجود اعتماد به ‌صرفِ اين منابع براي رفع فقر به‌صورت بهينه است که با استفاده از درگاه‌هاي تأمین مالي جمعي می‌توان به‌خوبی اين مشکل را رفع نمود.

نتیجه‌گیری

علي‌رغم تلاش‌هاي بسيارِ انجام‌شده در کشور در ساليان گذشته، مناطق محروم بسياري وجود دارد که در صورت سامان‌دهي کمک‌هاي افراد خيّر امکان اشتغال‌زايي و خروج از فقر در آن‌ها وجود دارد. از سوي ديگر در کشور ما همواره یکی از چالش‌های اساسی شکل‌گيري و توسعه کسب‌وکارها، تأمین منابع مالی بوده است که اين مشکل براي افراد فقير ساکن در مناطق محروم بسيار حاد مي‌باشد زيرا معمولاً دسترسي افراد محروم و نيازمند به منابع مالي بسيار محدود است.

ازاین‌رو ضروري است با چاره‌انديشي براي ایجاد نهادهاي جایگزین، نهادهای تأمین مالی سنتی نظیر بانک‌ها و مؤسسات، زمينه شکل‌گيري کسب‌وکارها در مناطق محروم فراهم شود.

مفهوم اصلی و هدف کليدي تأمین مالی جمعی، در حمایت از نوآوری و ارائه راهکاری برای جمع‌آوری سرمایه اولیه کارآفرینان، اشتغال‌زایی و افزايش توليد خلاصه می‌شود.

از سوي ديگر اين روش‌ تأمین مالي قادر است فرهنگ كارآفريني و سرمايه اجتماعي را ارتقاء بخشيده و از اين طريق توسعه اقتصادي و اجتماعي را در جوامع تسريع نمايد. به همين منظور در اين مقاله توصیه‌شده است که از ظرفيت‌هاي تأمین مالي جمعي براي کمک به توليد و اشتغال در مناطق محروم استفاده شود. مشکل اصلي که مي‌تواند مانعي در راستاي به‌کارگیری تأمین مالي جمعي خيرخواهانه در ايجاد توليد و اشتغال شود اين است که شايد افراد نيکوکار کمتر حاضر باشند منابع خير خود را در پروژه‌هايي سرمایه‌گذاری کنند که داراي عوايد و منافع است.

درنتیجه در اين مقاله سعي شد پروژه‌هايي که امکان تأمین مالي از اين طريق را دارند احصا شود. بر اين اساس پروژه‌هايي که داراي منافع عمومي هستند، پروژه‌هايي که منابع آتي آن صرف کارهاي خير مي‌شود، تأمین ابزارآلات توليد براي افراد محروم و نيازمند و پروژه‌هاي توليدي در مناطق محروم ازجمله حوزه‌هايي هستند که امکان تأمین مالي آن‌ها از طريق تأمین مالي جمعي خيرخواهانه وجود دارد. البته انجام کارآمد اين نوع تأمین مالي درگرو تحقق برخي الزامات از قبيل شفافيت در انتخاب و معرفي پروژه‌ها و گزارش دهي از عملکرد آتي آن‌ها مي‌باشد.

استفاده از نهاد خير در بستر تأمین مالي جمعي از سويي موجب تسهيل و فراگير شدن امر خير در ميان مردم مي‌شود زيرا کم بودن منابعي که فرد قرار است در امر خير خرج کند و نشناختن پروژه‌هاي صلاحیت‌دار از موانع جدي ورود افراد به امور خیریّه است و از سوي ديگر بارونق توليد و اشتغال به‌ویژه در مناطق محروم در بهبود فضاي کسب‌وکار کشور نقش بسزايي خواهد داشت.

منابع

1.پور حسین، مسلم؛ باقري سرقين، رضا (1392)، «تأمین مالي جمعي مرز جديد تأمین مالي در کارآفريني»، اولين کنفرانس بين‌المللي حماسه سياسي و حماسه اقتصادي (با رويکردي بر مديريت و اقتصاد)

2.دفتر توسعه كارآفريني، (1393) «مقدمه‌ای بر تأمین مالي جمعي»، دفتر توسعه كارآفريني وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعي،.

3.عباسی، سهیل (1392)، «تأمین مالی از طریق سرمایه‌گذاری جمعی: روش‌ها، بسترها و انگیزه‌ها»، مقاله ارائه‌شده در ششمین کنفرانس توسعه نظام مالی در ایران، تهران، دانشگاه صنعتي شريف.

4.مرکز پژوهش‌های مجلس، (1395)، «الگوي تأمین مالي بنگاه‌های كوچك و متوسط: تأمین مالي جمعي؛ مفاهيم، مدل‌ها و ملاحظات قانون‌گذاری»، دفتر مطالعات اقتصادی مرکز پژوهش‌های مجلس شوراي اسلامي.

5.Belleflamme, P., Lambert, T., & Schwienbacher, Armin. (2010). “Crowdfunding: An Industrial Organization Perspective”. Business.

6.http://economix.uparis10.fr/pdf/workshops/2010_dbm/Belleflamme_al.pdf

7.“crowdfunding industry report”, (2013), massolution publication

8.“Economic, hedonistic, and altruistic investors”. Journal of Business Research, 2963(95), 25-35.

9.Griffin, Z.J. , (2012), “Crowdfunding: Fleeing the American Masses”, available at: https://pdfs.semanticscholar.org/cba5/0ec927a598e97bc02e240605b023c0b756eb.pdf

10.Howe, J. (2006), “The rise of crowdsourcing. Wired magazine”, 14(6), 1–4. Retrieved July 10, 2013, from http://www.clickadvisor.com/downloads/Howe_The_Rise_of_Crowdsourcing.pdf

11.Howe, J., (2009), “Crowdsourcing: Why the Power of the Crowd Is Driving the Future of Business”. Three Rivers Press. Random House Inc. New York

12.Schwienbacher, Armin and Larralde, Benjamin, (2010), “Crowdfunding of Small Entrepreneurial Ventures”. HANDBOOK OF ENTREPRENEURIAL FINANCE, Oxford University Press, Forthcoming. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=1699183 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1699183

13.SOFGE, E. (2012), “The Good, the Bad and the Crowdfunded”. The Wall Street Journal, http://online.wsj.com/article/SB10000872396390443991704577579190431157610.html

14.Sullivan, M., & Miller, A., (1996), “Segmenting the informal venture capital market”

15.Voorbraak, K., (2011) “Crowdfunding for financing new ventures: consequences of the financial model on operational decisions”. Alexandria.Tue.Nl, (August). Retrieved from http://alexandria.tue.nl/extra2/afstversl/tm/Voorbraak_2011.pdf

16.World Bank, (2013) “Crowdfunding's Potential for the Developing World”, World Bank, Washington DC.

لینک مقاله در سیویلیکا

پانویـس