بررسی نهاد وقف ومصارف آن در کرمانشاه(مطالعه ی موردی:بخش بیستون): تفاوت بین نسخه‌ها

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو
جز («بررسی نهاد وقف ومصارف آن در کرمانشاه(مطالعه ی موردی:بخش بیستون)» را محافظت کرد ([ویرایش=تنها مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=تنها مدیران] (بی‌...)
سطر ۱: سطر ۱:
 
مؤلف:[[ستار کرمی]]
 
مؤلف:[[ستار کرمی]]
−
==چکيده==  
+
<ref>
−
کارشناس ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي روستايي.
+
کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی
−
وقف داراي کارکردهاي متنوع و گوناگون بويژه در نواحي روستايي است و بخشي از توسعه ي درون‌زا در مناطق روستايي در طول تاريخ و بخصوص پس از ورود اسلام به ايران تحت تأثير نهاد وقف شکل گرفته است.  
+
</ref>
−
هدف تحقيق حاضر بررسي نهاد وقف و مصارف آن در نواحي روستاييِ بخش بيستون کرمانشاه است. نتايج نشان مي‌دهد که نهاد وقف کارکردهاي متعدد اجتماعي بويژه در زمينه ي رفع فقر دارد، به همين خاطر در اسناد وقفي، محدوده ي مصارفي جهت سادات فاطمي، فقراي سادات، فقراي عوام و... اختصاص داده شده که نشانگر توجه واقفان به آسيب‌هاي فقر در جامعه و مبارزه با آن بوده است.  
+
==چکیده==  
−
در بعد فرهنگي و مذهبي نيز توجه زيادي به تعزيه‌داري [[حضرت سيدالشهداء (ع)]] شده و کرمانشاه از ديرباز به دروازه ي کربلا معروف بوده و مردم اين ديار به پذيرايي از زوّار عتبات عاليات زبانزد هستند؛ از اين رو در کرمانشاه حدود 40% مصارف وقف، مذهبي و با محور تعزيه‌داري [[امام حسين (ع)]] است که نشانگر توجه و اهتمام واقفان کرمانشاهي به حفظ ارزش‌هاي ديني در شهرها و روستاهاي استان است.  
+
−
'''کليدواژگان''' مصارف وقف، نواحي روستايي، بخش بيستون.
+
[[وقف]] دارای کارکردهای متنوع و گوناگون بویژه در نواحی روستایی است و بخشی از توسعه ی درون‌زا در مناطق روستایی در طول تاریخ و بخصوص پس از ورود اسلام به ایران تحت تأثیر نهاد وقف شکل گرفته است.  
 +
 
 +
هدف تحقیق حاضر بررسی نهاد وقف و مصارف آن در نواحی روستایی بخش بیستون کرمانشاه است. نتایج نشان می‌دهد که نهاد وقف کارکردهای متعدد اجتماعی بویژه در زمینه ی رفع فقر دارد، به همین خاطر در اسناد وقفی، محدوده ی مصارفی جهت سادات فاطمی، فقرای سادات، فقرای عوام و... اختصاص داده شده که نشانگر توجه واقفان به آسیب‌های فقر در جامعه و مبارزه با آن بوده است.
 +
 +
در بعد فرهنگی و مذهبی نیز توجه زیادی به تعزیه‌داری [[حضرت سیدالشهداء (ع)]] شده و کرمانشاه از دیرباز به دروازه ی کربلا معروف بوده و مردم این دیار به پذیرایی از زوّار عتبات عالیات زبانزد هستند؛ از این رو در کرمانشاه حدود 40% مصارف وقف، مذهبی و با محور تعزیه‌داری [[امام حسین (ع)]] است که نشانگر توجه و اهتمام واقفان کرمانشاهی به حفظ ارزش‌های دینی در شهرها و روستاهای استان است.
 +
 +
'''کلیدواژگان'''  
 +
 
 +
مصارف وقف، نواحی روستایی، بخش بیستون.
 
==مقدمه==  
 
==مقدمه==  
−
[[وقف]]، سنت حسنه‌اي است که‌ از ديرباز به اشکال مختلف در تاريخ بشر وجود داشته و [[اسلام]] آن را در مسيري روشن، منطقي، هدفدار، مترقي و دقيق قرار داده و از ارکان مهم اقتصاد، اجتماع، [[دين]] و فرهنگ ممالک اسلامي است. اين سنت در طول تاريخ خود در پيشبرد امور عام‏المنفعه، بهبود سطح زندگي مسلمانان و بويژه در گسترش علم و فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامي،گسترش رفاه اجتماعي، رفع فقر و... در ميان ملت‌هاي مسلمان نقش بسيار مهمي داشته است.  
+
[[وقف]]، سنت حسنه‌ای است که‌ از دیرباز به اشکال مختلف در تاریخ بشر وجود داشته و [[اسلام]] آن را در مسیری روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق قرار داده و از ارکان مهم اقتصاد، اجتماع، [[دین]] و فرهنگ ممالک اسلامی است. این سنت در طول تاریخ خود در پیشبرد امور عام‏المنفعه، بهبود سطح زندگی مسلمانان و بویژه در گسترش علم و فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامی،گسترش رفاه اجتماعی، رفع فقر و... در میان ملت‌های مسلمان نقش بسیار مهمی داشته است.
−
نهاد وقف علاوه بر آثار مذهبي، اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، اقتصادي، آثار جغرافيايي مهمي نيز به همراه دارد. در مناطقي که پديده ي وقف حضور داشته، چشم‌انداز جغرافيايي آن مناطق دگرگون شده است.   
+
−
انديشه ي وقف در طول قرن‏ها به عنوان ابزاري فراگير در عمران نواحي، هم تأمين‌کننده ي اعتبار مورد نياز عمران، هم تأمين‌کننده ي هدف عمران و حتي گاه به منزله ي برنامه‌ريز و طراح ناحيه ي عمراني، نقشي مؤثر در تشکيل پديده‏هاي جغرافيايي داشته است.  
+
نهاد [[وقف]] علاوه بر آثار مذهبی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، اقتصادی، آثار جغرافیایی مهمی نیز به همراه دارد. در مناطقی که پدیده ی وقف حضور داشته، چشم‌انداز جغرافیایی آن مناطق دگرگون شده است.   
−
رابطه ي بين وقف از يک طرف و توسعه، شکوفايي و پيشرفت را از طرف ديگر، واقعيت تاريخي اثبات مي‏کند.
+
 
−
استان کرمانشاه به عنوان يکي از استان‌هاي غرب کشور، رتبه ي هشتم را در کشور از نظر حجم و تعداد موقوفات و رتبه ي اول را در غرب کشور داراست که نشانگر حس تعاون و همياري مردم آن است.   
+
اندیشه ی [[وقف]] در طول قرن‏ها به عنوان ابزاری فراگیر در عمران نواحی، هم تأمین‌کننده ی اعتبار مورد نیاز عمران، هم تأمین‌کننده ی هدف عمران و حتی گاه به منزله ی برنامه‌ریز و طراح ناحیه ی عمرانی، نقشی مؤثر در تشکیل پدیده‏های جغرافیایی داشته است.  
−
يکي از مناطقي که نهاد وقف در آن حضوري چشمگير دارد، بخش بيستون، از بخش‌هاي شهرستان هرسين کرمانشاه است که در مختصات 29 درجه و 47 دقيقه ي طول جغرافيايي و 25 درجه و 34 دقيقه ي عرض جغرافيايي و در 30 کيلومتري شمال شرق شهرستان کرمانشاه قرار گرفته و بنا بر سرشماري مرکز آمار ايران، جمعيت بخش بيستون در سال 1385 برابر با 25474 نفر بوده است. اين بخش 65 روستا دارد که 30 روستاي آن به صورت تمام و يا بخشي از آن وقفي است که به صورت وقف عام و خاص بوده، براي مقاصدي مانند: کمک به فقرا و محرومان، طلاب علوم ديني، اطعام مسلمانان، روضه‌خواني دهه ي محرم، سهم سادات فاطمي، تعمير کاروانسراي بيستون و... وقف شده‌است.  
+
رابطه ی بین [[وقف]] از یک طرف و توسعه، شکوفایی و پیشرفت را از طرف دیگر، واقعیت تاریخی اثبات می‏کند.
−
بدون شک نهاد وقف در ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، مذهبي و... تأثيراتي بر روستاهاي محدوده دارد که به مطالعه و بررسي نياز دارد.
+
 
−
==اهميت و ضرورت تحقيق==  
+
[[استان کرمانشاه]] به عنوان یکی از استان‌های غرب کشور، رتبه ی هشتم را در کشور از نظر حجم و تعداد موقوفات و رتبه ی اول را در غرب کشور داراست که نشانگر حس [[تعاون]] و [[همیاری]] مردم آن است.   
−
يکي از مواردي که در بناي جامعه اسلامي نقش کليدي دارد و بايد مورد توجه و عنايت خاص قرار بگيرد، احياي سنت‌هاي اسلامي است. سنت‌هايي که اگر به طور جدي در جامعه رايج شوند، مي‌توانند بسياري از مشکلات و مسائل موجود در جامعه را بدون دخالت دولت و با تکيه بر انگيزه ي معنوي مردم سامان دهند.  
+
 
−
يکي از سنت‌هاي حسنه، وقف است که يک سنت پسنديده ي الهي بر مبناي نيکوکاري است که حتي قبل از اسلام نيز در کشور وجود داشته است و با ورود [[اسلام]] رشد و گسترش زيادي مي‌يابد.   
+
یکی از مناطقی که نهاد [[وقف]] در آن حضوری چشمگیر دارد، بخش بیستون، از بخش‌های شهرستان هرسین [[کرمانشاه]] است که در مختصات 29 درجه و 47 دقیقه ی طول جغرافیایی و 25 درجه و 34 دقیقه ی عرض جغرافیایی و در 30 کیلومتری شمال شرق شهرستان کرمانشاه قرار گرفته و بنا بر سرشماری [[مرکز آمار ایران]]، جمعیت بخش بیستون در سال 1385 برابر با 25474 نفر بوده است. این بخش 65 روستا دارد که 30 روستای آن به صورت تمام و یا بخشی از آن وقفی است که به صورت وقف عام و خاص بوده، برای مقاصدی مانند: کمک به فقرا و محرومان، طلاب علوم دینی، اطعام مسلمانان، روضه‌خوانی دهه ی محرم، سهم سادات فاطمی، تعمیر کاروانسرای بیستون و... [[وقف]] شده‌است.  
−
پيامبر، اولين مشوق وقف بوده و بعد از آن اهل بيت و خاندان پاک او و اصحاب و پيروان آن ها به اين عمل صالح اقدام کرده‌اند؛ بنابراين براي درک بهتر و عميق‌تر وقف و نقش آن در توسعه ي جوامع بايد ضرورت آن را در جامعه مورد بررسي قرار داد و به عبارتي، قبل از شناخت نقش وقف بايد دانست که چه عواملي ايجاب مي کند که وقف وجود داشته باشد و در کدام جامعه از ضرورت و فوريت بيش تري برخوردار است.   
+
 
−
امروزه مناطق روستايي ما با مشکلات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي متعددي روبه رو هستند که بخشي از اين مشکلات ناشي از کمبود منابع اعتباري و مالي است. دولت نيز به لحاظ تعدد و پراکندگي وسيع روستاها و نيازهاي گوناگون، برخلاف تلاش فراوان نتوانسته به نقطه ي مطلوب در زمينه ي توسعه ي روستايي دست يابد.  
+
بدون شک نهاد [[وقف]] در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و... تأثیراتی بر روستاهای محدوده دارد که به مطالعه و بررسی نیاز دارد.
−
روند توسعه و پايداري در مناطق روستايي در طول تاريخِ ده هزار ساله ي کشور بيانگر اين موضوع است که روستاها بدون تکيه بر منابع دولتي و تنها به مدد سازمان‌هاي محلي و همياري‌ها و نهادهايي مانند وقف توانسته‌اند به حيات اقتصادي و اجتماعي خود ادامه دهند.  
+
==اهمیت و ضرورت تحقیق==  
−
در مناطقي که موقوفات حضور بيش تري دارد، نوعي تعادل اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي وجود دارد و فقر، تهيدستي و فاصله ي طبقاتي کم تر گريبانگير آن هاست؛ از اين رو مي‌توان به ضرورت مطالعه ي نقش و اهميت نهاد وقف در روستاها پي برد.
+
یکی از مواردی که در بنای جامعه اسلامی نقش کلیدی دارد و باید مورد توجه و عنایت خاص قرار بگیرد، احیای سنت‌های اسلامی است. سنت‌هایی که اگر به طور جدی در جامعه رایج شوند، می‌توانند بسیاری از مشکلات و مسائل موجود در جامعه را بدون دخالت دولت و با تکیه بر انگیزه ی معنوی مردم سامان دهند.  
−
==روش تحقيق==  
+
 
−
روش مطالعه متکي بر دو روش اَسنادي و ميداني است، که تأکيدْ بيش تر بر روش اسنادي است.  
+
یکی از سنت‌های حسنه، [[وقف]] است که یک سنت پسندیده ی الهی بر مبنای نیکوکاری است که حتی قبل از [[اسلام]] نیز در کشور وجود داشته است و با ورود [[اسلام]] رشد و گسترش زیادی می‌یابد.   
−
در اين روش، مطالعه ي اسناد وقفي مربوط به اين محدوده، از جمله وقف‌نامه ي شيخ علي‌خان زنگنه، حاج آغاسي بيگ زنگنه و امام‌قلي ميرزاي عمادالدوله بررسي و مصارف آن مورد ارزيابي قرار گرفته است. در روش ميداني نيز از وقف‌نامه ي سنگي شيخ علي‌خان زنگنه واقف روستاهاي فراش، قراولي، چمبطان عليا و چمبطان سفلي بازديد به عمل آمد.
+
 
−
==جايگاه وقف در استان کرمانشاه==  
+
پیامبر، اولین مشوق [[وقف]] بوده و بعد از آن اهل بیت و خاندان پاک او و اصحاب و پیروان آن ها به این عمل صالح اقدام کرده‌اند؛ بنابراین برای درک بهتر و عمیق‌تر [[وقف]] و نقش آن در توسعه ی جوامع باید ضرورت آن را در جامعه مورد بررسی قرار داد و به عبارتی، قبل از شناخت نقش [[وقف]] باید دانست که چه عواملی ایجاب می کند که [[وقف]] وجود داشته باشد و در کدام جامعه از ضرورت و فوریت بیش تری برخوردار است.   
−
سنت حسنه ي [[وقف]] از ديرباز نقشي خطير در تعميق ارزش‌هاي ديني و تربيت و تقويت روحيه ي ايثارگري و از خودگذشتگي در ميان مسلمانان داشته است. از اين رهگذر بود که مسلمانان با الهام از دستورات قرآن کريم و شارع مقدس مأموريت يافتند که اين روش نيکو و سنت حسنه را پايه‌گذاري نموده، جامعه را از مواهب آن برخوردار سازند (کشاورز، 1382: 98).  
+
 
−
کرمانشاه از قديم الايام به عنوان دروازه کربلا معروف بوده است و مردم سخاوتمند اين ديار به مهمان‌نوازي و پذيرايي از زوار حضرت سيدالشهداء زبانزد هستند؛ بنابراين بي جهت نيست که چهار دانگ از شش دانگ کرمانشاه در گذشته وقف بوده است.   
+
امروزه مناطق روستایی ما با مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متعددی روبه رو هستند که بخشی از این مشکلات ناشی از کمبود منابع اعتباری و مالی است. دولت نیز به لحاظ تعدد و پراکندگی وسیع روستاها و نیازهای گوناگون، برخلاف تلاش فراوان نتوانسته به نقطه ی مطلوب در زمینه ی توسعه ی روستایی دست یابد.  
−
وجود 250 واقف نيکوکار از شخصيت‌هاي حقيقي و حقوقي که در عرصه ي وقف با ايثار و فداکاري، اموال و دارايي‌هايشان را در راه خيرات و مبرات به يادگار گذاشته اند، نام کرمانشاه را در اين وادي جاودانه ساخته‌ است.  
+
روند توسعه و پایداری در مناطق روستایی در طول تاریخِ ده هزار ساله ی کشور بیانگر این موضوع است که روستاها بدون تکیه بر منابع دولتی و تنها به مدد سازمان‌های محلی و همیاری‌ها و نهادهایی مانند [[وقف]] توانسته‌اند به حیات اقتصادی و اجتماعی خود ادامه دهند.  
−
استان کرمانشاه با سابقه ي کهن و مردمي مسلمان و شيفته ي خاندان اهل بيت (ع) و با سابقه ي ديرينه ي مشارکت در امور خيريه و عام المنفعه، به عنوان ميزبان زائران عتبات عاليات، 40000 رقبه ي موقوفه دارد.
+
 
−
==اهداف وقف در انديشه واقفان==  
+
در مناطقی که موقوفات حضور بیش تری دارد، نوعی تعادل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارد و [[فقر]]، [[تهیدستی]] و فاصله ی طبقاتی کم تر گریبانگیر آن هاست؛ از این رو می‌توان به ضرورت مطالعه ی نقش و اهمیت نهاد [[وقف]] در روستاها پی برد.
−
واقفان خيرانديش در موقوفاتي که از خود به يادگار گذاشته‌ اند، به انواع نيازها و نيازمندان توجه داشته‌اند و از کوچک‌ترين نياز غفلت نکرده‌اند. اهم اموري که در برخي وقف‌نامه‌ها مدّ نظر واقفان نيکوکار بوده، بدين قرار است: مساجد، مدارس، بيمارستان، مسافرخانه‌ها، آب‌انبارها، پادگان‌هاي نظامي، تعمير پل‌ها و معابر عمومي، ايتام، معلولين، زندانيان، فقرا، بيماران، تأمين مخارج علما، اطعام و افطاري در ماه رمضان، عزاداري در ماه محرم، چاپ و نشر فرهنگ و معارف اسلامي و توزيع کتب مفيد و انتشار آثار علمي محققان و... از مصاديق بارز اجراي نيات واقفان نيکوکار در وقف‌نامه‌هاست و اهميت آن به قدري است که حتي عنوان تأمين اجتماعي نمي‌تواند همه ي اين موارد را در بر بگيرد.  
+
==روش تحقیق==  
−
مواردي در اسناد وقفي وجود دارد که فراتر از اين هاست؛ بنابراين با بررسي اسناد وقفي کرمانشاه مي توان به وسعتِ ديد واقفان و توجه آن ها به تمام نيازمندي‌ اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جامعه پي برد.
+
روش مطالعه متکی بر دو روش اَسنادی و میدانی است، که تأکیدْ بیش تر بر روش اسنادی است.  
 +
 
 +
در این روش، مطالعه ی اسناد وقفی مربوط به این محدوده، از جمله وقف‌نامه ی شیخ علی‌خان زنگنه، حاج آغاسی بیگ زنگنه و امام‌قلی میرزای عمادالدوله بررسی و مصارف آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. در روش میدانی نیز از وقف‌نامه ی سنگی شیخ علی‌خان زنگنه واقف روستاهای فراش، قراولی، چمبطان علیا و چمبطان سفلی بازدید به عمل آمد.
 +
==جایگاه وقف در استان کرمانشاه==  
 +
سنت حسنه ی [[وقف]] از دیرباز نقشی خطیر در تعمیق ارزش‌های دینی و تربیت و تقویت روحیه ی ایثارگری و از خودگذشتگی در میان مسلمانان داشته است. از این رهگذر بود که مسلمانان با الهام از دستورات [[قرآن کریم]] و شارع مقدس مأموریت یافتند که این روش نیکو و سنت حسنه را پایه‌گذاری نموده، جامعه را از مواهب آن برخوردار سازند (کشاورز، 1382: 98).  
 +
 
 +
کرمانشاه از قدیم الایام به عنوان دروازه کربلا معروف بوده است و مردم سخاوتمند این دیار به مهمان‌نوازی و پذیرایی از زوار حضرت سیدالشهداء زبانزد هستند؛ بنابراین بی جهت نیست که چهار دانگ از شش دانگ کرمانشاه در گذشته [[وقف]] بوده است.   
 +
 
 +
وجود 250 واقف نیکوکار از شخصیت‌های حقیقی و حقوقی که در عرصه ی [[وقف]] با [[ایثار]] و فداکاری، اموال و دارایی‌هایشان را در راه خیرات و مبرات به یادگار گذاشته اند، نام [[کرمانشاه]] را در این وادی جاودانه ساخته‌ است.  
 +
 
 +
[[استان کرمانشاه]] با سابقه ی کهن و مردمی مسلمان و شیفته ی خاندان اهل بیت (ع) و با سابقه ی دیرینه ی مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه، به عنوان میزبان زائران عتبات عالیات، 40000 رقبه ی موقوفه دارد.
 +
==اهداف وقف در اندیشه واقفان==  
 +
واقفان خیراندیش در موقوفاتی که از خود به یادگار گذاشته‌ اند، به انواع نیازها و نیازمندان توجه داشته‌اند و از کوچک‌ترین نیاز غفلت نکرده‌اند. اهم اموری که در برخی وقف‌نامه‌ها مدّ نظر واقفان نیکوکار بوده، بدین قرار است: مساجد، مدارس، بیمارستان، مسافرخانه‌ها، آب‌انبارها، پادگان‌های نظامی، تعمیر پل‌ها و معابر عمومی، ایتام، معلولین، زندانیان، فقرا، بیماران، تأمین مخارج علما، اطعام و افطاری در ماه رمضان، عزاداری در ماه محرم، چاپ و نشر فرهنگ و معارف اسلامی و توزیع کتب مفید و انتشار آثار علمی محققان و... از مصادیق بارز اجرای نیات واقفان نیکوکار در وقف‌نامه‌هاست و اهمیت آن به قدری است که حتی عنوان تأمین اجتماعی نمی‌تواند همه ی این موارد را در بر بگیرد.  
 +
 
 +
مواردی در اسناد وقفی وجود دارد که فراتر از این هاست؛ بنابراین با بررسی اسناد وقفی [[کرمانشاه]] می توان به وسعتِ دید واقفان و توجه آن ها به تمام نیازمندی‌ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه پی برد.
 
==مصارف وقف در کرمانشاه==  
 
==مصارف وقف در کرمانشاه==  
−
وقف در کرمانشاه مصارف متعددي دارد. از مهم‌ترين آن ها مي‌توان به نشر معارف و فرهنگ اسلامي (حدود 15 درصد درآمد موقوفات)، حمايت از گروه‌هاي متعدد اجتماعي، عزاداري سيدالشهدا، کمک به فقرا، خيرات و مبرّات، ايتام، کمک‌هزينه ي دانش‌آموزان و دانشجويان، تأمين دارو و درمان، حمايت از بيماران کليوي و بيماران بي‌بضاعت، ساخت و‌ ساز و تعمير و مرمت مساجد (سالانه بيش از صد مسجد در استان)، تعمير بقاع متبرکه و امام‌زاده‌ها (قرباني،1390) اشاره کرد. با توجه به متن وقف‌نامه‌ها در استان کرمانشاه، مي‌توان گفت که بيش ترين اهداف وقف مذهبي است.   
+
[[وقف]] در کرمانشاه مصارف متعددی دارد. از مهم‌ترین آن ها می‌توان به نشر معارف و فرهنگ اسلامی (حدود 15 درصد درآمد موقوفات)، حمایت از گروه‌های متعدد اجتماعی، عزاداری سیدالشهدا، کمک به فقرا، خیرات و مبرّات، ایتام، کمک‌هزینه ی دانش‌آموزان و دانشجویان، تأمین دارو و درمان، حمایت از بیماران کلیوی و بیماران بی‌بضاعت، ساخت و‌ ساز و تعمیر و مرمت مساجد (سالانه بیش از صد مسجد در استان)، تعمیر بقاع متبرکه و امام‌زاده‌ها (قربانی،1390) اشاره کرد. با توجه به متن وقف‌نامه‌ها در [[استان کرمانشاه]]، می‌توان گفت که بیش ترین اهداف وقف مذهبی است.   
−
اهميت جريان عاشوراي حسيني و توجه جامعه ي تشيع به اين واقعه ي بزرگ، بخش‌ها و نهادهاي مختلف را تحت تأثير و توجه قرار داده است که در بحث وقف نيز اين موضوع داراي اهميت است (شاطري، 1383: 100)؛ بنابراين در بررسي مصارف عوايد موقوفات استان کرمانشاه اين نکته محسوس و ملموس مي‌نمايد که بخش عظيمي از درآمد موقوفات (حدود 40درصد) به روضه‌خواني و تعزيه ي [[حضرت سيدالشهدا (ع)]]اختصاص داشته است.
+
 
−
==موقوفات بخش بيستون کرمانشاه==  
+
اهمیت جریان عاشورای حسینی و توجه جامعه ی تشیع به این واقعه ی بزرگ، بخش‌ها و نهادهای مختلف را تحت تأثیر و توجه قرار داده است که در بحث وقف نیز این موضوع دارای اهمیت است (شاطری، 1383: 100)؛ بنابراین در بررسی مصارف عواید موقوفات [[استان کرمانشاه]] این نکته محسوس و ملموس می‌نماید که بخش عظیمی از درآمد موقوفات (حدود 40درصد) به روضه‌خوانی و [[تعزیه]] ی [[حضرت سیدالشهدا (ع)]]اختصاص داشته است.
−
شناخت موقوفات و تحليل وقف‌نامه‌ها، در روشنگري جريان‌هاي فرهنگي ـ ادبي، آگاهي از عواطف انساني و روحيات و فرهنگ و نيازهاي زمان واقف، يافتن دستورالعمل‌ها و چگونگي اداره ي فعاليت‌هاي گوناگون بويژه در زمينه‌هاي فرهنگي و کشاورزي، شناخت پويش و تحول روستا و پيکره‌شناسي شهرها، و...چنان اهميتي دارد که بسياري از زواياي تاريک فرهنگ مادي و معنوي گذشته را روشن مي‌سازد (نصيري، 1387: 30).  
+
==موقوفات بخش بیستون کرمانشاه==  
−
بخش بيستون از توابع شهرستان هرسين کرمانشاه داراي 65 روستاست که 30 روستاي آن به صورت وقفي است و واقفان خيرانديشي؛ مانند: شيخ علي‌خان زنگنه، حاج آغاسي بيگ زنگنه و اما‌م‌قلي ميرزاي عمادالدوله پرچم [[وقف]] را بر فراز آن افراشتهاند.  
+
شناخت موقوفات و تحلیل وقف‌نامه‌ها، در روشنگری جریان‌های فرهنگی ـ ادبی، آگاهی از عواطف انسانی و روحیات و فرهنگ و نیازهای زمان واقف، یافتن دستورالعمل‌ها و چگونگی اداره ی فعالیت‌های گوناگون بویژه در زمینه‌های فرهنگی و کشاورزی، شناخت پویش و تحول روستا و پیکره‌شناسی شهرها، و...چنان اهمیتی دارد که بسیاری از زوایای تاریک فرهنگ مادی و معنوی گذشته را روشن می‌سازد (نصیری، 1387: 30).  
−
در زير به تشريح موقوفات، اسناد وقفي، رقبات و مصارف آن در محدوده ي مورد مطالعه پرداخته مي‌شود.   
+
 
 +
[[بخش بیستون]] از توابع [[شهرستان هرسین]] [[کرمانشاه]] دارای 65 روستاست که 30 روستای آن به صورت وقفی است و واقفان خیراندیشی؛ مانند: شیخ علی‌خان زنگنه، حاج آغاسی بیگ زنگنه و اما‌م‌قلی میرزای عمادالدوله پرچم [[وقف]] را بر فراز آن افراشتهاند.  
 +
 
 +
در زیر به تشریح موقوفات، اسناد وقفی، رقبات و مصارف آن در محدوده ی مورد مطالعه پرداخته می‌شود.   
 
   
 
   
−
جدول 1ـ2ـ مشخصات موقوفه شيخ علي‌خان زنگنه:
+
''جدول 1ـ2ـ مشخصات موقوفه شیخ علی‌خان زنگنه''
−
موقوفه: شيخ علي‌خان زنگنه اعتماد الدوله  
+
 
−
واقف: شيخ علي‌خان زنگنه اعتماد الدوله  
+
موقوفه: شیخ علی‌خان زنگنه اعتماد الدوله  
 +
 
 +
واقف: شیخ علی‌خان زنگنه اعتماد الدوله  
 +
 
 
نوع وقف: عام  
 
نوع وقف: عام  
−
موقوفٌ عليهم: ندارد  
+
 
−
مورد وقف: همگي و تمامي روستاهاي چمبطان عليا، چمبطان سفلي، قراولي، فراش و...  
+
موقوفٌ علیهم: ندارد  
−
تاريخ وقف: ربيع المولود سال يک‌هزار و نود و سه هجري قمري
+
 
−
محل وقف: بخش بيستون از توابع شهرستان هرسين کرمانشاه توليت واقف و اکبر اولاد ذکور  
+
مورد وقف: همگی و تمامی روستاهای چمبطان علیا، چمبطان سفلی، قراولی، فراش و...  
−
حق التوليه: هر آنچه بعد از تسهيم به نسبت باقي بماند، حق التوليه است.  
+
 
−
مصارف: چهار دانگ بر سادات فاطمي ـ دو دانگ بر کاروانسراي بيستون رقبات مزارع موقوفه  
+
تاریخ وقف: ربیع المولود سال یک‌هزار و نود و سه هجری قمری
 +
 
 +
محل وقف: بخش بیستون از توابع شهرستان هرسین کرمانشاه تولیت واقف و اکبر اولاد ذکور  
 +
 
 +
حق التولیه: هر آنچه بعد از تسهیم به نسبت باقی بماند، حق التولیه است.  
 +
 
 +
مصارف: چهار دانگ بر سادات فاطمی ـ دو دانگ بر کاروانسرای بیستون رقبات مزارع موقوفه  
 
   
 
   
 
(کشاورز،1382)
 
(کشاورز،1382)
−
==وقف‌نامه ي سنگي شيخ علي‌خان زنگنه==  
+
==وقف‌نامه ی سنگی شیخ علی‌خان زنگنه==  
−
در دوره ي صفوي که عصر طلايي و دوران شکوفايي هنر وتمدن ايراني به شمار مي‌رود، فرهنگ وقف نيز گسترش چشمگيري داشته. در همين راستا شيخ علي‌خان زنگنه حاکم کرمانشاه و غرب کشور در عهد صفوي، موقوفات زيادي از خود به يادگار گذاشته است که تعدادي از آن ها در حيطه ي مطالعه پژوهش حاضر است. از جمله ي آن ها: شش دانگ روستاهاي فراش، چمبطان عليا (بن عدي)، چمبطان سفلي و قراولي است که سند وقف‌نامه ي آن بر روي کتيبه‌اي در مجاورت کتيبه ي داريوش هخامنشي در بيستون با خط ثلث حجاري شده است. ارتفاع آن 364 سانتي متر و عرض آن 265 سانتي متر در 11 سطر (قاسمي، 1385: 47) و سه نيم سطر است (نگارنده،1390) و قدمت آن بيش از 400 سال است.   
+
در [[دوره ی صفوی]] که عصر طلایی و دوران شکوفایی هنر وتمدن ایرانی به شمار می‌رود، فرهنگ [[وقف]] نیز گسترش چشمگیری داشته. در همین راستا شیخ علی‌خان زنگنه حاکم [[کرمانشاه]] و غرب کشور در عهد صفوی، موقوفات زیادی از خود به یادگار گذاشته است که تعدادی از آن ها در حیطه ی مطالعه پژوهش حاضر است. از جمله ی آن ها: شش دانگ روستاهای فراش، چمبطان علیا (بن عدی)، چمبطان سفلی و قراولی است که سند وقف‌نامه ی آن بر روی کتیبه‌ای در مجاورت کتیبه ی داریوش هخامنشی در [[بیستون]] با خط ثلث حجاری شده است. ارتفاع آن 364 سانتی متر و عرض آن 265 سانتی متر در 11 سطر (قاسمی، 1385: 47) و سه نیم سطر است (نگارنده،1390) و قدمت آن بیش از 400 سال است.   
−
اين وقف‌نامه ي سنگي داراي نقش تاريخي، مذهبي، اجتماعي، سياسي و هنري است و به دليل استحکام بالاي آن، گذشت زمان و عوامل تخريبي ديگر نتوانسته به محتوا و مضمون آن چندان آسيب برساند.
 
  
−
>مصارف موقوفه ي شيخ علي‌خان زنگنه
+
این وقف‌نامه ی سنگی دارای نقش تاریخی، مذهبی، اجتماعی، سیاسی و هنری است و به دلیل استحکام بالای آن، گذشت زمان و عوامل تخریبی دیگر نتوانسته به محتوا و مضمون آن چندان آسیب برساند.
−
==مصارف موقوفه ي شيخ علي‌خان زنگنه==  
+
 
−
چهار دانگ معادل سه الي پانزده خروار گندم و جو حاصل از مزارع يا معادل همين مقدار جنس و يا معادل آن، پول سهم سادات فاطمي اثني عشري، دو دانگ ديگر خرج عمارت کاروانسراي بيستون، و هر مقدار که مازاد بود، متولي امر مي‌تواند آن را به هر مصرف خيري که صلاح بداند هزينه کند؛ البته تا زماني که کاروانسراي بيستون نياز به مصرف داشته باشد، متولي حق برداشت چيزي از دو دانگ را ندارد.  
+
===مصارف موقوفه ی شیخ علی‌خان زنگنه===  
−
نکته ي قابل ذکر اينکه شيخ علي‌خان اعتمادالدوله رقبات بيش تري از چهار روستاي فوق دارد از جمله در همدان، تويسرکان و...؛ اما به دليل اينکه خارج از محدوده ي مورد مطالعه است، از ذکر آن ها صرف نظر مي‌شود.  
+
چهار دانگ معادل سه الی پانزده [[خروار]] گندم و جو حاصل از مزارع یا معادل همین مقدار جنس و یا معادل آن، پول سهم سادات فاطمی اثنی عشری، دو دانگ دیگر خرج عمارت [[کاروانسرای بیستون]]، و هر مقدار که مازاد بود، متولی امر می‌تواند آن را به هر مصرف خیری که صلاح بداند هزینه کند؛ البته تا زمانی که کاروانسرای بیستون نیاز به مصرف داشته باشد، متولی حق برداشت چیزی از دو دانگ را ندارد.  
−
(مأخذ: يافته‌هاي تحقيق)
+
نکته ی قابل ذکر اینکه شیخ علی‌خان اعتمادالدوله رقبات بیش تری از چهار روستای فوق دارد از جمله در همدان، تویسرکان و...؛ اما به دلیل اینکه خارج از محدوده ی مورد مطالعه است، از ذکر آن ها صرف نظر می‌شود.  
−
==کاروانسراي شاه عباسي بيستون==  
+
 
−
وسعت و گستردگي کشور ايران در ادوار مختلف و راه‌هاي مواصلاتي زياد آن در طول تاريخ سبب مي‌شده در مسير جاده‌ها و گذرگاه‌ها بناهايي جهت استراحت و حفاظت کاروانيان از سرما و گرما ساخته شود. اين بناها داراي نقش اقتصادي، مذهبي و نظامي بودند که برخي از آن ها را ساختماني ساده شکل مي‌داد و برخي ديگر داراي ساختمان و امکانات بيش تري بودند.
+
(مأخذ: یافته‌های تحقیق)
−
با ظهور [[اسلام]] تحولي در گسترش کاروانسراها پديد آمد و جنبه ي مذهبي کاروانسراها نسبت به جنبه‌هاي اقتصادي و نظامي بيش تر مورد توجه قرار گرفت؛ به طوري که در سده‌هاي سوم و چهارم در جهان [[اسلام]]، در اثر گسترش کاروانسراها مسافران مي‌توانستند مدتي طولاني بدون پرداخت هزينه‌اي اقامت داشته باشند.  
+
==کاروانسرای شاه عباسی بیستون==  
−
در عصر صفويه به دليل گسترش تجارت و بازرگاني و ارتباط با دولت‌هاي ديگر، راه‌هاي بيش تري ساخته شد و بر تعداد کاروانسراها و بناهاي مذهبي عام المنفعه افزوده شد. همچنين به دليل اهميت ويژه ي اماکن مقدسه، راه‌هاي زيارتي به سمت مشهد و عتبات عاليات در بغداد ايجاد شد و تأسيسات ميان‌راهي و کاروانسراها توسط افراد خيّر ساخته و وقف شد (صداقت‌کيش، 1386).  
+
وسعت و گستردگی کشور [[ایران]] در ادوار مختلف و راه‌های مواصلاتی زیاد آن در طول تاریخ سبب می‌شده در مسیر جاده‌ها و گذرگاه‌ها بناهایی جهت استراحت و حفاظت کاروانیان از سرما و گرما ساخته شود. این بناها دارای نقش اقتصادی، مذهبی و نظامی بودند که برخی از آن ها را ساختمانی ساده شکل می‌داد و برخی دیگر دارای ساختمان و امکانات بیش تری بودند.
−
کاروانسراي شاه عباسي به دستور شاه عباس صفوي اول احداث و در زمان شاه سليمان و صدارت شيخ علي‌خان زنگنه تکميل شد.   
+
 
−
خان زنگنه دو دانگ از درآمد موقوفات خود (روستاهاي فراش، قراولي، چمبطان عليا و چمبطان سفلي) را جهت مصارف و تعميرات کاروانسراي بيستون اختصاص داده است. اين بنا در زميني به مساحت 6228 متر با طول 90 و عرض 80 متر ساخته شده است و به صورت چهار ايواني در اطراف حياطي به ابعاد 50 در 52 متر در جهت شمالي ـ جنوبي است. درِ آن در ضلع جنوبي قرار گرفته است. اين بنا در وضعيت فعلي بدون استفاده بوده و تعميراتي در آن جهت تبديل به هتل و مهمانسرا صورت گرفته است (نگارنده،1390).  
+
با ظهور [[اسلام]] تحولی در گسترش کاروانسراها پدید آمد و جنبه ی مذهبی کاروانسراها نسبت به جنبه‌های اقتصادی و نظامی بیش تر مورد توجه قرار گرفت؛ به طوری که در سده‌های سوم و چهارم در جهان [[اسلام]]، در اثر گسترش کاروانسراها مسافران می‌توانستند مدتی طولانی بدون پرداخت هزینه‌ای اقامت داشته باشند.  
 +
در عصر صفویه به دلیل گسترش تجارت و بازرگانی و ارتباط با دولت‌های دیگر، راه‌های بیش تری ساخته شد و بر تعداد کاروانسراها و بناهای مذهبی عام المنفعه افزوده شد. همچنین به دلیل اهمیت ویژه ی اماکن مقدسه، راه‌های زیارتی به سمت مشهد و عتبات عالیات در بغداد ایجاد شد و تأسیسات میان‌راهی و کاروانسراها توسط افراد خیر ساخته و وقف شد (صداقت‌کیش، 1386).  
 +
 
 +
کاروانسرای شاه عباسی به دستور شاه عباس صفوی اول احداث و در زمان شاه سلیمان و صدارت شیخ علی‌خان زنگنه تکمیل شد.   
 +
خان زنگنه دو دانگ از درآمد موقوفات خود (روستاهای فراش، قراولی، چمبطان علیا و چمبطان سفلی) را جهت مصارف و تعمیرات کاروانسرای بیستون اختصاص داده است. این بنا در زمینی به مساحت 6228 متر با طول 90 و عرض 80 متر ساخته شده است و به صورت چهار ایوانی در اطراف حیاطی به ابعاد 50 در 52 متر در جهت شمالی ـ جنوبی است. درِ آن در ضلع جنوبی قرار گرفته است. این بنا در وضعیت فعلی بدون استفاده بوده و تعمیراتی در آن جهت تبدیل به هتل و مهمانسرا صورت گرفته است (نگارنده،1390).  
 
   
 
   
−
جدول2ـ2ـ مشخصات موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه  
+
'''جدول2ـ2ـ مشخصات موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه''
−
واقف: حاج آغاسي بيگ
+
 
 +
واقف: حاج آغاسی بیگ
 +
 
 
نوع موقوفه: خاص و عام  
 
نوع موقوفه: خاص و عام  
−
موقوفٌ عليهم: دارد  
+
 
−
مورد وقف: املاک و اراضي مندرج در متن سند وقف‌نامه  
+
موقوفٌ علیهم: دارد  
−
تاريخ وقف: رمضان سال يک‌هزار و دويست و سي و يک هجري قمري
+
 
−
محل وقف: شهرستان هرسين ـ بخش بيستون
+
مورد وقف: املاک و اراضی مندرج در متن سند وقف‌نامه  
−
توليت: واقف ـ اولاد ارشد ـ سلطان وقت  
+
 
−
حق التوليه: يک‌پانزدهم
+
تاریخ وقف: رمضان سال یک‌هزار و دویست و سی و یک هجری قمری
−
مصارف: بالمناصفه يک‌دوم براي خيرات و مبرّات روضه‌خواني
+
 
 +
محل وقف: شهرستان هرسین ـ بخش بیستون
 +
 
 +
تولیت: واقف ـ اولاد ارشد ـ سلطان وقت  
 +
 
 +
حق التولیه: یک‌پانزدهم
 +
 
 +
مصارف: بالمناصفه یک‌دوم برای خیرات و مبرّات روضه‌خوانی
 +
 
 
رقبات: املاک موقوفه  
 
رقبات: املاک موقوفه  
 +
 
(کشاورز،1385)  
 
(کشاورز،1385)  
 +
 
   
 
   
−
رقبات موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه در بخش بيستون:
+
'''رقبات موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه در بخش بیستون'''
−
علي آباد عليا: چهار دانگ  
+
 
−
علي آباد سفلي: چهار دانگ  
+
علی آباد علیا: چهار دانگ  
−
شاه آباد عليا: سه دانگ ونيم و يک شعير سره دوله شش دانگ  
+
 
−
گرميانک: سه دانگ و دو شعير
+
علی آباد سفلی: چهار دانگ  
−
شمس آباد عليا: پنج دانگ ونيم
+
 
 +
شاه آباد علیا: سه دانگ ونیم و یک شعیر سره دوله شش دانگ  
 +
 
 +
گرمیانک: سه دانگ و دو شعیر
 +
 
 +
شمس آباد علیا: پنج دانگ ونیم
 +
 
 
کله جو: شش دانگ  
 
کله جو: شش دانگ  
−
کرم خاني: يک دانگ ونيم
+
 
−
==وقف‌نامه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه==  
+
کرم خانی: یک دانگ ونیم
 +
 
 +
==وقف‌نامه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه==  
 +
 
 
   
 
   
−
>مصارف موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه
+
===مصارف موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه===
−
==مصارف موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه==  
+
یک‌پانزدهم عوایدِ حاصله حق التولیه است ومابقی بالمناصفه یک‌دوم برای خیرات و مبرّات روضه‌خوانی، و مابقی منفعت آن ها بر فقرای سادات و فقرای عوام مسلمانان و کسانی که از راه باز مانده‌اند و قادر به رسیدن به وطن خود نیستند. همچنین طلاب علوم دینی و اطعام مومنان در ماه مبارک رمضان.  
−
يک‌پانزدهم عوايدِ حاصله حق التوليه است ومابقي بالمناصفه يک‌دوم براي خيرات و مبرّات روضه‌خواني، و مابقي منفعت آن ها بر فقراي سادات و فقراي عوام مسلمانان و کساني که از راه باز مانده‌اند و قادر به رسيدن به وطن خود نيستند. همچنين طلاب علوم ديني و اطعام مومنان در ماه مبارک رمضان.  
 
 
   
 
   
−
مشخصات موقوفه امامقلي ميرزاي عمادالدوله  
+
'''مشخصات موقوفه امامقلی میرزای عمادالدوله'''
 +
 
 
موقوفه: عماد الدوله  
 
موقوفه: عماد الدوله  
−
واقف: امام‌قلي ميرزا عمادالدوله  
+
 
 +
واقف: امام‌قلی میرزا عمادالدوله  
 +
 
 
نوع موقوفه: عام  
 
نوع موقوفه: عام  
−
موقوفٌ عليهم: دارد  
+
 
−
مورد وقف: 123باب مغازه، 21 روستا، کاروانسرا، تيمچه
+
موقوفٌ علیهم: دارد  
−
تاريخ وقف: صفر يک‌هزار و دويست و هشتاد و نه هجري قمري
+
 
−
محل وقف: کرمانشاه، بيستون...  
+
مورد وقف: 123باب مغازه، 21 روستا، کاروانسرا، تیمچه
−
توليت: واقف ـ اکبر اولاد ـ، استاندار يا والي وقت  
+
 
−
حق التوليه: يکصد و پنجاه سهم  
+
تاریخ وقف: صفر یک‌هزار و دویست و هشتاد و نه هجری قمری
−
مصارف: برابر با تسهيم سهام مندرج در متن وقف‌نامه رقبات دارد  
+
 
 +
محل وقف: کرمانشاه، بیستون...  
 +
 
 +
تولیت: واقف ـ اکبر اولاد ـ، استاندار یا والی وقت  
 +
 
 +
حق التولیه: یکصد و پنجاه سهم  
 +
 
 +
مصارف: برابر با تسهیم سهام مندرج در متن وقف‌نامه رقبات دارد  
 
   
 
   
−
مأخذ: يافته‌هاي تحقيق
+
مأخذ: یافته‌های تحقیق
 
   
 
   
−
جدول4-2رقبات موقوفه ي عمادالدوله در بخش بيستون
+
'''جدول4-2رقبات موقوفه ی عمادالدوله در بخش بیستون'''
−
نام روستا: ميزان وقف  
+
 
 +
 
 +
نام روستا: میزان وقف  
 +
 
 
سگاز: شش دانگ  
 
سگاز: شش دانگ  
−
قوزيوند: شش دانگ  
+
 
 +
قوزیوند: شش دانگ  
 +
 
 
گرگوند: شش دانگ  
 
گرگوند: شش دانگ  
−
هريل آباد: شش دانگ  
+
 
 +
هریل آباد: شش دانگ  
 +
 
 
نسار برناج: شش دانگ  
 
نسار برناج: شش دانگ  
 +
 
باقرآباد: شش دانگ  
 
باقرآباد: شش دانگ  
−
کميجه : شش دانگ  
+
 
 +
کمیجه : شش دانگ  
 +
 
 
چشمه سهراب: شش دانگ  
 
چشمه سهراب: شش دانگ  
−
حسين آباد: شش دانگ  
+
 
 +
حسین آباد: شش دانگ  
 +
 
 
آزان وازان: شش دانگ  
 
آزان وازان: شش دانگ  
 +
 
محمد آباد مارانتو: شش دانگ  
 
محمد آباد مارانتو: شش دانگ  
 +
 
برآفتاب: شش دانگ  
 
برآفتاب: شش دانگ  
−
جليلوند: شش دانگ  
+
 
 +
جلیلوند: شش دانگ  
 +
 
 
قشلاق توکه: شش دانگ  
 
قشلاق توکه: شش دانگ  
 +
 
   
 
   
−
مأخذ: يافته‌هاي تحقيق
+
مأخذ: یافته‌های تحقیق
−
==مصارف رقبات عمادالدوله در بخش بيستون==  
+
==مصارف رقبات عمادالدوله در بخش بیستون==  
−
عوايد حاصله به سه قسمت تقسيم شود: دو ثلث بر اولاد ذکور موجودين عمادالدوله به طور مساوي برسد و پس از ايشان بر ذکور اولاد و هکذا برسد؛ و يک ثلث باقي به پنج قسمت شود:   
+
عواید حاصله به سه قسمت تقسیم شود: دو ثلث بر اولاد ذکور موجودین عمادالدوله به طور مساوی برسد و پس از ایشان بر ذکور اولاد و هکذا برسد؛ و یک ثلث باقی به پنج قسمت شود:   
−
يک سهم صرف تعزيه‌داري حضرت سيدالشهدا شود؛ دو سهم بابت رد مظالم بدهند؛ يک سهم جهت مقبره ي عمادالدوله، اگر در يکي از اماکن شريفه واقع شود، از بابت دو نفر قاري و[؟؟] هزينه شود، در غير اين صورت اين يکي سهم هم صرف رد مظالم شود؛ و يک سهم باقي نيز جهت رد مظالم نواب شاهزاده مغفورٌ له شود؛ و در صورتي که نسل منقرض شود، از ذکور و اناث دو ثلث سهم جهت سادات عظامِ مستحق و طلبه و نيازمندان از فرقه ي اثني عشري که داراي تقوي و ورع باشند (اداره ي اوقاف و امور خيريه ي کرمانشاه، 1389).  
+
 
−
مأخذ: يافته هاي تحقيق
+
یک سهم صرف [[تعزیه‌]]داری حضرت سیدالشهدا شود؛ دو سهم بابت رد مظالم بدهند؛ یک سهم جهت مقبره ی عمادالدوله، اگر در یکی از اماکن شریفه واقع شود، از بابت دو نفر قاری و[؟؟] هزینه شود، در غیر این صورت این یکی سهم هم صرف رد مظالم شود؛ و یک سهم باقی نیز جهت رد مظالم نواب شاهزاده مغفورٌ له شود؛ و در صورتی که نسل منقرض شود، از ذکور و اناث دو ثلث سهم جهت سادات عظامِ مستحق و طلبه و نیازمندان از فرقه ی اثنی عشری که دارای تقوی و ورع باشند (اداره ی اوقاف و امور خیریه ی کرمانشاه، 1389).  
−
==نتيجه‌گيري==  
+
 
−
با توجه به اينکه حجم زيادي از روستاها (6389 روستا) در پهنه ي جغرافيايي کشورمان با نهاد وقف در ارتباط هستند، بايد با برنامه‌ريزي درست و هدفمند، از موقوفات به عنوان منبع عظيم توليدي در روستاها در راستاي توسعه ي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي اين جوامع بهره گرفت و زمينه ي دسترسي اقشار روستايي به خدمات عمومي و عام المنفعه را فراهم ساخت. فقر، بي‌عدالتي و اختلافات طبقاتي را از اين جوامع آسيب‌پذير دور ساخت و با افزايش بهره‌وري موقوفات، زمينه ي دستيابي به توسعه ي اجتماعي و فرهنگي در نواحي روستايي را فراهم ساخت.  
+
مأخذ: یافته های تحقیق
−
در بررسي موقوفات محدوده ي مورد مطالعه، به خوبي روشن است که بيش ترين توجه واقفان، معطوف کمک به فقرا بوده است. به عنوان نمونه در بررسي موقوفه ي شيخ علي‌خان زنگنه 67% مصارف به سادات فاطمي اثني عشري که بدون شک بايد افراد نيازمند باشند، اختصاص يافته، و 33% آن به کاروانسراي بيستون مربوط مي‌شود.   
+
==نتیجه‌گیری==  
−
در زمان گذشته به دليل محدوديت و مشکلات مسافرت و فقدان وسايل حمل و نقل در مناطق مختلف کشور، در بين مسيرهاي مواصلاتي کاروانسراهايي احداث مي شد که در زمان خود از اهميت بسزايي برخوردار بوده است. در بخش بيستون نيز که در گذشته به دروازه ي کربلا معروف بوده است، در زمان صدارت شيخ علي‌خان زنگنه (صدراعظم شاه سليمان صفوي) کاروانسرايي به دستور شخص وي، به عنوان استراحتگاه مسافران و به ويژه زائران عتبات عاليات احداث مي‌گردد.  
+
با توجه به اینکه حجم زیادی از روستاها (6389 روستا) در پهنه ی جغرافیایی کشورمان با نهاد وقف در ارتباط هستند، باید با برنامه‌ریزی درست و هدفمند، از موقوفات به عنوان منبع عظیم تولیدی در روستاها در راستای توسعه ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این جوامع بهره گرفت و زمینه ی دسترسی اقشار روستایی به خدمات عمومی و عام المنفعه را فراهم ساخت. فقر، بی‌عدالتی و اختلافات طبقاتی را از این جوامع آسیب‌پذیر دور ساخت و با افزایش بهره‌وری موقوفات، زمینه ی دستیابی به توسعه ی اجتماعی و فرهنگی در نواحی روستایی را فراهم ساخت.  
−
شيخ علي‌خان دو دانگ از درآمد موقوفات خود را جهت تأمين مخارج و تعميرات اين کاروانسرا تخصيص مي‌دهد.   
+
 
−
اين کاروانسرا با گذشت زمان کارکردهاي متنوعي به خود گرفت و تا حدود سال 1380 سيزده خانوار روستايي در آن زندگي مي‌کرد؛ اما در وضعيت فعلي، کاروانسرا استفاده‌اي ندارد.   
+
در بررسی موقوفات محدوده ی مورد مطالعه، به خوبی روشن است که بیش ترین توجه واقفان، معطوف کمک به فقرا بوده است. به عنوان نمونه در بررسی موقوفه ی شیخ علی‌خان زنگنه 67% مصارف به سادات فاطمی اثنی عشری که بدون شک باید افراد نیازمند باشند، اختصاص یافته، و 33% آن به کاروانسرای بیستون مربوط می‌شود.   
−
همچنين در موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه حدود 47% مصارف به فقراي سادات، فقراي عوام، طلاب علوم ديني، اطعام مومنان در ماه رمضان و کمک به افرادي که قادر به بازگشت به ديار خود نيستند اختصاص دارد.  
+
در زمان گذشته به دلیل محدودیت و مشکلات مسافرت و فقدان وسایل حمل و نقل در مناطق مختلف کشور، در بین مسیرهای مواصلاتی کاروانسراهایی احداث می شد که در زمان خود از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. در بخش بیستون نیز که در گذشته به دروازه ی کربلا معروف بوده است، در زمان صدارت شیخ علی‌خان زنگنه (صدراعظم شاه سلیمان صفوی) کاروانسرایی به دستور شخص وی، به عنوان استراحتگاه مسافران و به ویژه زائران عتبات عالیات احداث می‌گردد.  
−
نيّت کمک به سادات گويا به دليل احترامي است که مردم ما در طول تاريخ نسبت به اين قشر از جامعه داشته‌اند و 47% نيز به خيرات و مبرّات و روضه‌خواني، 6% نيز به عنوان حق التوليه مشخص شده است.   
+
شیخ علی‌خان دو دانگ از درآمد موقوفات خود را جهت تأمین مخارج و تعمیرات این کاروانسرا تخصیص می‌دهد.   
−
در موقوفه ي امام‌قلي ميرزاي عمادالدوله 67% مصارف آن جهت اولاد ذکور موجودين واقف، 33% به تعزيه‌داري امام حسين، رد مظالم و... اختصاص دارد.
+
این کاروانسرا با گذشت زمان کارکردهای متنوعی به خود گرفت و تا حدود سال 1380 سیزده خانوار روستایی در آن زندگی می‌کرد؛ اما در وضعیت فعلی، کاروانسرا استفاده‌ای ندارد.   
−
در بررسي موقوفات محدوده، کارکردهاي متعدد اجتماعي و فرهنگي کاملاً مشهود است. هر چند در حال حاضر بسياري از اين کارکردها کارايي خود را در جوامع روستايي از دست داده‌اند؛ بنابراين بايد ضمن رعايت جوانب شرعي، مصارف آن را در جهت رفع موانع پيش روي توسعه ي روستايي به کار بست.
+
 
 +
همچنین در موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه حدود 47% مصارف به فقرای سادات، فقرای عوام، طلاب علوم دینی، اطعام مومنان در ماه رمضان و کمک به افرادی که قادر به بازگشت به دیار خود نیستند اختصاص دارد.  
 +
نیت کمک به سادات گویا به دلیل احترامی است که مردم ما در طول تاریخ نسبت به این قشر از جامعه داشته‌اند و 47% نیز به خیرات و مبرّات و روضه‌خوانی، 6% نیز به عنوان حق التولیه مشخص شده است.   
  
 +
در موقوفه ی امام‌قلی میرزای عمادالدوله 67% مصارف آن جهت اولاد ذکور موجودین واقف، 33% به تعزیه‌داری امام حسین، رد مظالم و... اختصاص دارد.
 +
در بررسی موقوفات محدوده، کارکردهای متعدد اجتماعی و فرهنگی کاملاً مشهود است. هر چند در حال حاضر بسیاری از این کارکردها کارایی خود را در جوامع روستایی از دست داده‌اند؛ بنابراین باید ضمن رعایت جوانب شرعی، مصارف آن را در جهت رفع موانع پیش روی توسعه ی روستایی به کار بست.
 +
==پانویـس==
 
   
 
   
 
[[رده:میراث جاودان شماره های 77-78]]
 
[[رده:میراث جاودان شماره های 77-78]]
  
 
[[رده:مقالات]]
 
[[رده:مقالات]]

نسخهٔ ‏۲۰ سپتامبر ۲۰۱۷، ساعت ۱۵:۳۸

مؤلف:ستار کرمی [۱]

چکیده

وقف دارای کارکردهای متنوع و گوناگون بویژه در نواحی روستایی است و بخشی از توسعه ی درون‌زا در مناطق روستایی در طول تاریخ و بخصوص پس از ورود اسلام به ایران تحت تأثیر نهاد وقف شکل گرفته است.

هدف تحقیق حاضر بررسی نهاد وقف و مصارف آن در نواحی روستایی بخش بیستون کرمانشاه است. نتایج نشان می‌دهد که نهاد وقف کارکردهای متعدد اجتماعی بویژه در زمینه ی رفع فقر دارد، به همین خاطر در اسناد وقفی، محدوده ی مصارفی جهت سادات فاطمی، فقرای سادات، فقرای عوام و... اختصاص داده شده که نشانگر توجه واقفان به آسیب‌های فقر در جامعه و مبارزه با آن بوده است.

در بعد فرهنگی و مذهبی نیز توجه زیادی به تعزیه‌داری حضرت سیدالشهداء (ع) شده و کرمانشاه از دیرباز به دروازه ی کربلا معروف بوده و مردم این دیار به پذیرایی از زوّار عتبات عالیات زبانزد هستند؛ از این رو در کرمانشاه حدود 40% مصارف وقف، مذهبی و با محور تعزیه‌داری امام حسین (ع) است که نشانگر توجه و اهتمام واقفان کرمانشاهی به حفظ ارزش‌های دینی در شهرها و روستاهای استان است.

کلیدواژگان

مصارف وقف، نواحی روستایی، بخش بیستون.

مقدمه

وقف، سنت حسنه‌ای است که‌ از دیرباز به اشکال مختلف در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق قرار داده و از ارکان مهم اقتصاد، اجتماع، دین و فرهنگ ممالک اسلامی است. این سنت در طول تاریخ خود در پیشبرد امور عام‏المنفعه، بهبود سطح زندگی مسلمانان و بویژه در گسترش علم و فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامی،گسترش رفاه اجتماعی، رفع فقر و... در میان ملت‌های مسلمان نقش بسیار مهمی داشته است.

نهاد وقف علاوه بر آثار مذهبی، اجتماعی، فرهنگی، آموزشی، اقتصادی، آثار جغرافیایی مهمی نیز به همراه دارد. در مناطقی که پدیده ی وقف حضور داشته، چشم‌انداز جغرافیایی آن مناطق دگرگون شده است.

اندیشه ی وقف در طول قرن‏ها به عنوان ابزاری فراگیر در عمران نواحی، هم تأمین‌کننده ی اعتبار مورد نیاز عمران، هم تأمین‌کننده ی هدف عمران و حتی گاه به منزله ی برنامه‌ریز و طراح ناحیه ی عمرانی، نقشی مؤثر در تشکیل پدیده‏های جغرافیایی داشته است. رابطه ی بین وقف از یک طرف و توسعه، شکوفایی و پیشرفت را از طرف دیگر، واقعیت تاریخی اثبات می‏کند.

استان کرمانشاه به عنوان یکی از استان‌های غرب کشور، رتبه ی هشتم را در کشور از نظر حجم و تعداد موقوفات و رتبه ی اول را در غرب کشور داراست که نشانگر حس تعاون و همیاری مردم آن است.

یکی از مناطقی که نهاد وقف در آن حضوری چشمگیر دارد، بخش بیستون، از بخش‌های شهرستان هرسین کرمانشاه است که در مختصات 29 درجه و 47 دقیقه ی طول جغرافیایی و 25 درجه و 34 دقیقه ی عرض جغرافیایی و در 30 کیلومتری شمال شرق شهرستان کرمانشاه قرار گرفته و بنا بر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش بیستون در سال 1385 برابر با 25474 نفر بوده است. این بخش 65 روستا دارد که 30 روستای آن به صورت تمام و یا بخشی از آن وقفی است که به صورت وقف عام و خاص بوده، برای مقاصدی مانند: کمک به فقرا و محرومان، طلاب علوم دینی، اطعام مسلمانان، روضه‌خوانی دهه ی محرم، سهم سادات فاطمی، تعمیر کاروانسرای بیستون و... وقف شده‌است.

بدون شک نهاد وقف در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و... تأثیراتی بر روستاهای محدوده دارد که به مطالعه و بررسی نیاز دارد.

اهمیت و ضرورت تحقیق

یکی از مواردی که در بنای جامعه اسلامی نقش کلیدی دارد و باید مورد توجه و عنایت خاص قرار بگیرد، احیای سنت‌های اسلامی است. سنت‌هایی که اگر به طور جدی در جامعه رایج شوند، می‌توانند بسیاری از مشکلات و مسائل موجود در جامعه را بدون دخالت دولت و با تکیه بر انگیزه ی معنوی مردم سامان دهند.

یکی از سنت‌های حسنه، وقف است که یک سنت پسندیده ی الهی بر مبنای نیکوکاری است که حتی قبل از اسلام نیز در کشور وجود داشته است و با ورود اسلام رشد و گسترش زیادی می‌یابد.

پیامبر، اولین مشوق وقف بوده و بعد از آن اهل بیت و خاندان پاک او و اصحاب و پیروان آن ها به این عمل صالح اقدام کرده‌اند؛ بنابراین برای درک بهتر و عمیق‌تر وقف و نقش آن در توسعه ی جوامع باید ضرورت آن را در جامعه مورد بررسی قرار داد و به عبارتی، قبل از شناخت نقش وقف باید دانست که چه عواملی ایجاب می کند که وقف وجود داشته باشد و در کدام جامعه از ضرورت و فوریت بیش تری برخوردار است.

امروزه مناطق روستایی ما با مشکلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی متعددی روبه رو هستند که بخشی از این مشکلات ناشی از کمبود منابع اعتباری و مالی است. دولت نیز به لحاظ تعدد و پراکندگی وسیع روستاها و نیازهای گوناگون، برخلاف تلاش فراوان نتوانسته به نقطه ی مطلوب در زمینه ی توسعه ی روستایی دست یابد. روند توسعه و پایداری در مناطق روستایی در طول تاریخِ ده هزار ساله ی کشور بیانگر این موضوع است که روستاها بدون تکیه بر منابع دولتی و تنها به مدد سازمان‌های محلی و همیاری‌ها و نهادهایی مانند وقف توانسته‌اند به حیات اقتصادی و اجتماعی خود ادامه دهند.

در مناطقی که موقوفات حضور بیش تری دارد، نوعی تعادل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی وجود دارد و فقر، تهیدستی و فاصله ی طبقاتی کم تر گریبانگیر آن هاست؛ از این رو می‌توان به ضرورت مطالعه ی نقش و اهمیت نهاد وقف در روستاها پی برد.

روش تحقیق

روش مطالعه متکی بر دو روش اَسنادی و میدانی است، که تأکیدْ بیش تر بر روش اسنادی است.

در این روش، مطالعه ی اسناد وقفی مربوط به این محدوده، از جمله وقف‌نامه ی شیخ علی‌خان زنگنه، حاج آغاسی بیگ زنگنه و امام‌قلی میرزای عمادالدوله بررسی و مصارف آن مورد ارزیابی قرار گرفته است. در روش میدانی نیز از وقف‌نامه ی سنگی شیخ علی‌خان زنگنه واقف روستاهای فراش، قراولی، چمبطان علیا و چمبطان سفلی بازدید به عمل آمد.

جایگاه وقف در استان کرمانشاه

سنت حسنه ی وقف از دیرباز نقشی خطیر در تعمیق ارزش‌های دینی و تربیت و تقویت روحیه ی ایثارگری و از خودگذشتگی در میان مسلمانان داشته است. از این رهگذر بود که مسلمانان با الهام از دستورات قرآن کریم و شارع مقدس مأموریت یافتند که این روش نیکو و سنت حسنه را پایه‌گذاری نموده، جامعه را از مواهب آن برخوردار سازند (کشاورز، 1382: 98).

کرمانشاه از قدیم الایام به عنوان دروازه کربلا معروف بوده است و مردم سخاوتمند این دیار به مهمان‌نوازی و پذیرایی از زوار حضرت سیدالشهداء زبانزد هستند؛ بنابراین بی جهت نیست که چهار دانگ از شش دانگ کرمانشاه در گذشته وقف بوده است.

وجود 250 واقف نیکوکار از شخصیت‌های حقیقی و حقوقی که در عرصه ی وقف با ایثار و فداکاری، اموال و دارایی‌هایشان را در راه خیرات و مبرات به یادگار گذاشته اند، نام کرمانشاه را در این وادی جاودانه ساخته‌ است.

استان کرمانشاه با سابقه ی کهن و مردمی مسلمان و شیفته ی خاندان اهل بیت (ع) و با سابقه ی دیرینه ی مشارکت در امور خیریه و عام المنفعه، به عنوان میزبان زائران عتبات عالیات، 40000 رقبه ی موقوفه دارد.

اهداف وقف در اندیشه واقفان

واقفان خیراندیش در موقوفاتی که از خود به یادگار گذاشته‌ اند، به انواع نیازها و نیازمندان توجه داشته‌اند و از کوچک‌ترین نیاز غفلت نکرده‌اند. اهم اموری که در برخی وقف‌نامه‌ها مدّ نظر واقفان نیکوکار بوده، بدین قرار است: مساجد، مدارس، بیمارستان، مسافرخانه‌ها، آب‌انبارها، پادگان‌های نظامی، تعمیر پل‌ها و معابر عمومی، ایتام، معلولین، زندانیان، فقرا، بیماران، تأمین مخارج علما، اطعام و افطاری در ماه رمضان، عزاداری در ماه محرم، چاپ و نشر فرهنگ و معارف اسلامی و توزیع کتب مفید و انتشار آثار علمی محققان و... از مصادیق بارز اجرای نیات واقفان نیکوکار در وقف‌نامه‌هاست و اهمیت آن به قدری است که حتی عنوان تأمین اجتماعی نمی‌تواند همه ی این موارد را در بر بگیرد.

مواردی در اسناد وقفی وجود دارد که فراتر از این هاست؛ بنابراین با بررسی اسناد وقفی کرمانشاه می توان به وسعتِ دید واقفان و توجه آن ها به تمام نیازمندی‌ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه پی برد.

مصارف وقف در کرمانشاه

وقف در کرمانشاه مصارف متعددی دارد. از مهم‌ترین آن ها می‌توان به نشر معارف و فرهنگ اسلامی (حدود 15 درصد درآمد موقوفات)، حمایت از گروه‌های متعدد اجتماعی، عزاداری سیدالشهدا، کمک به فقرا، خیرات و مبرّات، ایتام، کمک‌هزینه ی دانش‌آموزان و دانشجویان، تأمین دارو و درمان، حمایت از بیماران کلیوی و بیماران بی‌بضاعت، ساخت و‌ ساز و تعمیر و مرمت مساجد (سالانه بیش از صد مسجد در استان)، تعمیر بقاع متبرکه و امام‌زاده‌ها (قربانی،1390) اشاره کرد. با توجه به متن وقف‌نامه‌ها در استان کرمانشاه، می‌توان گفت که بیش ترین اهداف وقف مذهبی است.

اهمیت جریان عاشورای حسینی و توجه جامعه ی تشیع به این واقعه ی بزرگ، بخش‌ها و نهادهای مختلف را تحت تأثیر و توجه قرار داده است که در بحث وقف نیز این موضوع دارای اهمیت است (شاطری، 1383: 100)؛ بنابراین در بررسی مصارف عواید موقوفات استان کرمانشاه این نکته محسوس و ملموس می‌نماید که بخش عظیمی از درآمد موقوفات (حدود 40درصد) به روضه‌خوانی و تعزیه ی حضرت سیدالشهدا (ع)اختصاص داشته است.

موقوفات بخش بیستون کرمانشاه

شناخت موقوفات و تحلیل وقف‌نامه‌ها، در روشنگری جریان‌های فرهنگی ـ ادبی، آگاهی از عواطف انسانی و روحیات و فرهنگ و نیازهای زمان واقف، یافتن دستورالعمل‌ها و چگونگی اداره ی فعالیت‌های گوناگون بویژه در زمینه‌های فرهنگی و کشاورزی، شناخت پویش و تحول روستا و پیکره‌شناسی شهرها، و...چنان اهمیتی دارد که بسیاری از زوایای تاریک فرهنگ مادی و معنوی گذشته را روشن می‌سازد (نصیری، 1387: 30).

بخش بیستون از توابع شهرستان هرسین کرمانشاه دارای 65 روستاست که 30 روستای آن به صورت وقفی است و واقفان خیراندیشی؛ مانند: شیخ علی‌خان زنگنه، حاج آغاسی بیگ زنگنه و اما‌م‌قلی میرزای عمادالدوله پرچم وقف را بر فراز آن افراشتهاند.

در زیر به تشریح موقوفات، اسناد وقفی، رقبات و مصارف آن در محدوده ی مورد مطالعه پرداخته می‌شود.

جدول 1ـ2ـ مشخصات موقوفه شیخ علی‌خان زنگنه

موقوفه: شیخ علی‌خان زنگنه اعتماد الدوله

واقف: شیخ علی‌خان زنگنه اعتماد الدوله

نوع وقف: عام

موقوفٌ علیهم: ندارد

مورد وقف: همگی و تمامی روستاهای چمبطان علیا، چمبطان سفلی، قراولی، فراش و...

تاریخ وقف: ربیع المولود سال یک‌هزار و نود و سه هجری قمری

محل وقف: بخش بیستون از توابع شهرستان هرسین کرمانشاه تولیت واقف و اکبر اولاد ذکور

حق التولیه: هر آنچه بعد از تسهیم به نسبت باقی بماند، حق التولیه است.

مصارف: چهار دانگ بر سادات فاطمی ـ دو دانگ بر کاروانسرای بیستون رقبات مزارع موقوفه

(کشاورز،1382)

وقف‌نامه ی سنگی شیخ علی‌خان زنگنه

در دوره ی صفوی که عصر طلایی و دوران شکوفایی هنر وتمدن ایرانی به شمار می‌رود، فرهنگ وقف نیز گسترش چشمگیری داشته. در همین راستا شیخ علی‌خان زنگنه حاکم کرمانشاه و غرب کشور در عهد صفوی، موقوفات زیادی از خود به یادگار گذاشته است که تعدادی از آن ها در حیطه ی مطالعه پژوهش حاضر است. از جمله ی آن ها: شش دانگ روستاهای فراش، چمبطان علیا (بن عدی)، چمبطان سفلی و قراولی است که سند وقف‌نامه ی آن بر روی کتیبه‌ای در مجاورت کتیبه ی داریوش هخامنشی در بیستون با خط ثلث حجاری شده است. ارتفاع آن 364 سانتی متر و عرض آن 265 سانتی متر در 11 سطر (قاسمی، 1385: 47) و سه نیم سطر است (نگارنده،1390) و قدمت آن بیش از 400 سال است.

این وقف‌نامه ی سنگی دارای نقش تاریخی، مذهبی، اجتماعی، سیاسی و هنری است و به دلیل استحکام بالای آن، گذشت زمان و عوامل تخریبی دیگر نتوانسته به محتوا و مضمون آن چندان آسیب برساند.

مصارف موقوفه ی شیخ علی‌خان زنگنه

چهار دانگ معادل سه الی پانزده خروار گندم و جو حاصل از مزارع یا معادل همین مقدار جنس و یا معادل آن، پول سهم سادات فاطمی اثنی عشری، دو دانگ دیگر خرج عمارت کاروانسرای بیستون، و هر مقدار که مازاد بود، متولی امر می‌تواند آن را به هر مصرف خیری که صلاح بداند هزینه کند؛ البته تا زمانی که کاروانسرای بیستون نیاز به مصرف داشته باشد، متولی حق برداشت چیزی از دو دانگ را ندارد. نکته ی قابل ذکر اینکه شیخ علی‌خان اعتمادالدوله رقبات بیش تری از چهار روستای فوق دارد از جمله در همدان، تویسرکان و...؛ اما به دلیل اینکه خارج از محدوده ی مورد مطالعه است، از ذکر آن ها صرف نظر می‌شود.

(مأخذ: یافته‌های تحقیق)

کاروانسرای شاه عباسی بیستون

وسعت و گستردگی کشور ایران در ادوار مختلف و راه‌های مواصلاتی زیاد آن در طول تاریخ سبب می‌شده در مسیر جاده‌ها و گذرگاه‌ها بناهایی جهت استراحت و حفاظت کاروانیان از سرما و گرما ساخته شود. این بناها دارای نقش اقتصادی، مذهبی و نظامی بودند که برخی از آن ها را ساختمانی ساده شکل می‌داد و برخی دیگر دارای ساختمان و امکانات بیش تری بودند.

با ظهور اسلام تحولی در گسترش کاروانسراها پدید آمد و جنبه ی مذهبی کاروانسراها نسبت به جنبه‌های اقتصادی و نظامی بیش تر مورد توجه قرار گرفت؛ به طوری که در سده‌های سوم و چهارم در جهان اسلام، در اثر گسترش کاروانسراها مسافران می‌توانستند مدتی طولانی بدون پرداخت هزینه‌ای اقامت داشته باشند. در عصر صفویه به دلیل گسترش تجارت و بازرگانی و ارتباط با دولت‌های دیگر، راه‌های بیش تری ساخته شد و بر تعداد کاروانسراها و بناهای مذهبی عام المنفعه افزوده شد. همچنین به دلیل اهمیت ویژه ی اماکن مقدسه، راه‌های زیارتی به سمت مشهد و عتبات عالیات در بغداد ایجاد شد و تأسیسات میان‌راهی و کاروانسراها توسط افراد خیر ساخته و وقف شد (صداقت‌کیش، 1386).

کاروانسرای شاه عباسی به دستور شاه عباس صفوی اول احداث و در زمان شاه سلیمان و صدارت شیخ علی‌خان زنگنه تکمیل شد. خان زنگنه دو دانگ از درآمد موقوفات خود (روستاهای فراش، قراولی، چمبطان علیا و چمبطان سفلی) را جهت مصارف و تعمیرات کاروانسرای بیستون اختصاص داده است. این بنا در زمینی به مساحت 6228 متر با طول 90 و عرض 80 متر ساخته شده است و به صورت چهار ایوانی در اطراف حیاطی به ابعاد 50 در 52 متر در جهت شمالی ـ جنوبی است. درِ آن در ضلع جنوبی قرار گرفته است. این بنا در وضعیت فعلی بدون استفاده بوده و تعمیراتی در آن جهت تبدیل به هتل و مهمانسرا صورت گرفته است (نگارنده،1390).

'جدول2ـ2ـ مشخصات موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه

واقف: حاج آغاسی بیگ

نوع موقوفه: خاص و عام

موقوفٌ علیهم: دارد

مورد وقف: املاک و اراضی مندرج در متن سند وقف‌نامه

تاریخ وقف: رمضان سال یک‌هزار و دویست و سی و یک هجری قمری

محل وقف: شهرستان هرسین ـ بخش بیستون

تولیت: واقف ـ اولاد ارشد ـ سلطان وقت

حق التولیه: یک‌پانزدهم

مصارف: بالمناصفه یک‌دوم برای خیرات و مبرّات روضه‌خوانی

رقبات: املاک موقوفه

(کشاورز،1385)


رقبات موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه در بخش بیستون

علی آباد علیا: چهار دانگ

علی آباد سفلی: چهار دانگ

شاه آباد علیا: سه دانگ ونیم و یک شعیر سره دوله شش دانگ

گرمیانک: سه دانگ و دو شعیر

شمس آباد علیا: پنج دانگ ونیم

کله جو: شش دانگ

کرم خانی: یک دانگ ونیم

وقف‌نامه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه

مصارف موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه

یک‌پانزدهم عوایدِ حاصله حق التولیه است ومابقی بالمناصفه یک‌دوم برای خیرات و مبرّات روضه‌خوانی، و مابقی منفعت آن ها بر فقرای سادات و فقرای عوام مسلمانان و کسانی که از راه باز مانده‌اند و قادر به رسیدن به وطن خود نیستند. همچنین طلاب علوم دینی و اطعام مومنان در ماه مبارک رمضان.

مشخصات موقوفه امامقلی میرزای عمادالدوله

موقوفه: عماد الدوله

واقف: امام‌قلی میرزا عمادالدوله

نوع موقوفه: عام

موقوفٌ علیهم: دارد

مورد وقف: 123باب مغازه، 21 روستا، کاروانسرا، تیمچه

تاریخ وقف: صفر یک‌هزار و دویست و هشتاد و نه هجری قمری

محل وقف: کرمانشاه، بیستون...

تولیت: واقف ـ اکبر اولاد ـ، استاندار یا والی وقت

حق التولیه: یکصد و پنجاه سهم

مصارف: برابر با تسهیم سهام مندرج در متن وقف‌نامه رقبات دارد

مأخذ: یافته‌های تحقیق

جدول4-2رقبات موقوفه ی عمادالدوله در بخش بیستون


نام روستا: میزان وقف

سگاز: شش دانگ

قوزیوند: شش دانگ

گرگوند: شش دانگ

هریل آباد: شش دانگ

نسار برناج: شش دانگ

باقرآباد: شش دانگ

کمیجه : شش دانگ

چشمه سهراب: شش دانگ

حسین آباد: شش دانگ

آزان وازان: شش دانگ

محمد آباد مارانتو: شش دانگ

برآفتاب: شش دانگ

جلیلوند: شش دانگ

قشلاق توکه: شش دانگ


مأخذ: یافته‌های تحقیق

مصارف رقبات عمادالدوله در بخش بیستون

عواید حاصله به سه قسمت تقسیم شود: دو ثلث بر اولاد ذکور موجودین عمادالدوله به طور مساوی برسد و پس از ایشان بر ذکور اولاد و هکذا برسد؛ و یک ثلث باقی به پنج قسمت شود:

یک سهم صرف تعزیه‌داری حضرت سیدالشهدا شود؛ دو سهم بابت رد مظالم بدهند؛ یک سهم جهت مقبره ی عمادالدوله، اگر در یکی از اماکن شریفه واقع شود، از بابت دو نفر قاری و[؟؟] هزینه شود، در غیر این صورت این یکی سهم هم صرف رد مظالم شود؛ و یک سهم باقی نیز جهت رد مظالم نواب شاهزاده مغفورٌ له شود؛ و در صورتی که نسل منقرض شود، از ذکور و اناث دو ثلث سهم جهت سادات عظامِ مستحق و طلبه و نیازمندان از فرقه ی اثنی عشری که دارای تقوی و ورع باشند (اداره ی اوقاف و امور خیریه ی کرمانشاه، 1389).

مأخذ: یافته های تحقیق

نتیجه‌گیری

با توجه به اینکه حجم زیادی از روستاها (6389 روستا) در پهنه ی جغرافیایی کشورمان با نهاد وقف در ارتباط هستند، باید با برنامه‌ریزی درست و هدفمند، از موقوفات به عنوان منبع عظیم تولیدی در روستاها در راستای توسعه ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی این جوامع بهره گرفت و زمینه ی دسترسی اقشار روستایی به خدمات عمومی و عام المنفعه را فراهم ساخت. فقر، بی‌عدالتی و اختلافات طبقاتی را از این جوامع آسیب‌پذیر دور ساخت و با افزایش بهره‌وری موقوفات، زمینه ی دستیابی به توسعه ی اجتماعی و فرهنگی در نواحی روستایی را فراهم ساخت.

در بررسی موقوفات محدوده ی مورد مطالعه، به خوبی روشن است که بیش ترین توجه واقفان، معطوف کمک به فقرا بوده است. به عنوان نمونه در بررسی موقوفه ی شیخ علی‌خان زنگنه 67% مصارف به سادات فاطمی اثنی عشری که بدون شک باید افراد نیازمند باشند، اختصاص یافته، و 33% آن به کاروانسرای بیستون مربوط می‌شود. در زمان گذشته به دلیل محدودیت و مشکلات مسافرت و فقدان وسایل حمل و نقل در مناطق مختلف کشور، در بین مسیرهای مواصلاتی کاروانسراهایی احداث می شد که در زمان خود از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است. در بخش بیستون نیز که در گذشته به دروازه ی کربلا معروف بوده است، در زمان صدارت شیخ علی‌خان زنگنه (صدراعظم شاه سلیمان صفوی) کاروانسرایی به دستور شخص وی، به عنوان استراحتگاه مسافران و به ویژه زائران عتبات عالیات احداث می‌گردد. شیخ علی‌خان دو دانگ از درآمد موقوفات خود را جهت تأمین مخارج و تعمیرات این کاروانسرا تخصیص می‌دهد. این کاروانسرا با گذشت زمان کارکردهای متنوعی به خود گرفت و تا حدود سال 1380 سیزده خانوار روستایی در آن زندگی می‌کرد؛ اما در وضعیت فعلی، کاروانسرا استفاده‌ای ندارد.

همچنین در موقوفه ی حاج آغاسی بیگ زنگنه حدود 47% مصارف به فقرای سادات، فقرای عوام، طلاب علوم دینی، اطعام مومنان در ماه رمضان و کمک به افرادی که قادر به بازگشت به دیار خود نیستند اختصاص دارد. نیت کمک به سادات گویا به دلیل احترامی است که مردم ما در طول تاریخ نسبت به این قشر از جامعه داشته‌اند و 47% نیز به خیرات و مبرّات و روضه‌خوانی، 6% نیز به عنوان حق التولیه مشخص شده است.

در موقوفه ی امام‌قلی میرزای عمادالدوله 67% مصارف آن جهت اولاد ذکور موجودین واقف، 33% به تعزیه‌داری امام حسین، رد مظالم و... اختصاص دارد. در بررسی موقوفات محدوده، کارکردهای متعدد اجتماعی و فرهنگی کاملاً مشهود است. هر چند در حال حاضر بسیاری از این کارکردها کارایی خود را در جوامع روستایی از دست داده‌اند؛ بنابراین باید ضمن رعایت جوانب شرعی، مصارف آن را در جهت رفع موانع پیش روی توسعه ی روستایی به کار بست.

پانویـس

  1. ↑ کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی
برگرفته از «https://wikikhair.org/fa/index.php?title=بررسی_نهاد_وقف_ومصارف_آن_در_کرمانشاه(مطالعه_ی_موردی:بخش_بیستون)&oldid=7018»