بررسی نهاد وقف ومصارف آن در کرمانشاه(مطالعه ی موردی:بخش بیستون)

مؤلف:ستار کرمی

چکيده

کارشناس ارشد جغرافيا و برنامه‌ريزي روستايي. وقف داراي کارکردهاي متنوع و گوناگون بويژه در نواحي روستايي است و بخشي از توسعه ي درون‌زا در مناطق روستايي در طول تاريخ و بخصوص پس از ورود اسلام به ايران تحت تأثير نهاد وقف شکل گرفته است. هدف تحقيق حاضر بررسي نهاد وقف و مصارف آن در نواحي روستاييِ بخش بيستون کرمانشاه است. نتايج نشان مي‌دهد که نهاد وقف کارکردهاي متعدد اجتماعي بويژه در زمينه ي رفع فقر دارد، به همين خاطر در اسناد وقفي، محدوده ي مصارفي جهت سادات فاطمي، فقراي سادات، فقراي عوام و... اختصاص داده شده که نشانگر توجه واقفان به آسيب‌هاي فقر در جامعه و مبارزه با آن بوده است. در بعد فرهنگي و مذهبي نيز توجه زيادي به تعزيه‌داري حضرت سيدالشهداء (ع) شده و کرمانشاه از ديرباز به دروازه ي کربلا معروف بوده و مردم اين ديار به پذيرايي از زوّار عتبات عاليات زبانزد هستند؛ از اين رو در کرمانشاه حدود 40% مصارف وقف، مذهبي و با محور تعزيه‌داري امام حسين (ع) است که نشانگر توجه و اهتمام واقفان کرمانشاهي به حفظ ارزش‌هاي ديني در شهرها و روستاهاي استان است. کليدواژگان مصارف وقف، نواحي روستايي، بخش بيستون.

مقدمه

وقف، سنت حسنه‌اي است که‌ از ديرباز به اشکال مختلف در تاريخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسيري روشن، منطقي، هدفدار، مترقي و دقيق قرار داده و از ارکان مهم اقتصاد، اجتماع، دين و فرهنگ ممالک اسلامي است. اين سنت در طول تاريخ خود در پيشبرد امور عام‏المنفعه، بهبود سطح زندگي مسلمانان و بويژه در گسترش علم و فرهنگ و آموزش علوم و معارف اسلامي،گسترش رفاه اجتماعي، رفع فقر و... در ميان ملت‌هاي مسلمان نقش بسيار مهمي داشته است. نهاد وقف علاوه بر آثار مذهبي، اجتماعي، فرهنگي، آموزشي، اقتصادي، آثار جغرافيايي مهمي نيز به همراه دارد. در مناطقي که پديده ي وقف حضور داشته، چشم‌انداز جغرافيايي آن مناطق دگرگون شده است. انديشه ي وقف در طول قرن‏ها به عنوان ابزاري فراگير در عمران نواحي، هم تأمين‌کننده ي اعتبار مورد نياز عمران، هم تأمين‌کننده ي هدف عمران و حتي گاه به منزله ي برنامه‌ريز و طراح ناحيه ي عمراني، نقشي مؤثر در تشکيل پديده‏هاي جغرافيايي داشته است. رابطه ي بين وقف از يک طرف و توسعه، شکوفايي و پيشرفت را از طرف ديگر، واقعيت تاريخي اثبات مي‏کند. استان کرمانشاه به عنوان يکي از استان‌هاي غرب کشور، رتبه ي هشتم را در کشور از نظر حجم و تعداد موقوفات و رتبه ي اول را در غرب کشور داراست که نشانگر حس تعاون و همياري مردم آن است. يکي از مناطقي که نهاد وقف در آن حضوري چشمگير دارد، بخش بيستون، از بخش‌هاي شهرستان هرسين کرمانشاه است که در مختصات 29 درجه و 47 دقيقه ي طول جغرافيايي و 25 درجه و 34 دقيقه ي عرض جغرافيايي و در 30 کيلومتري شمال شرق شهرستان کرمانشاه قرار گرفته و بنا بر سرشماري مرکز آمار ايران، جمعيت بخش بيستون در سال 1385 برابر با 25474 نفر بوده است. اين بخش 65 روستا دارد که 30 روستاي آن به صورت تمام و يا بخشي از آن وقفي است که به صورت وقف عام و خاص بوده، براي مقاصدي مانند: کمک به فقرا و محرومان، طلاب علوم ديني، اطعام مسلمانان، روضه‌خواني دهه ي محرم، سهم سادات فاطمي، تعمير کاروانسراي بيستون و... وقف شده‌است. بدون شک نهاد وقف در ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، مذهبي و... تأثيراتي بر روستاهاي محدوده دارد که به مطالعه و بررسي نياز دارد.

اهميت و ضرورت تحقيق

يکي از مواردي که در بناي جامعه اسلامي نقش کليدي دارد و بايد مورد توجه و عنايت خاص قرار بگيرد، احياي سنت‌هاي اسلامي است. سنت‌هايي که اگر به طور جدي در جامعه رايج شوند، مي‌توانند بسياري از مشکلات و مسائل موجود در جامعه را بدون دخالت دولت و با تکيه بر انگيزه ي معنوي مردم سامان دهند. يکي از سنت‌هاي حسنه، وقف است که يک سنت پسنديده ي الهي بر مبناي نيکوکاري است که حتي قبل از اسلام نيز در کشور وجود داشته است و با ورود اسلام رشد و گسترش زيادي مي‌يابد. پيامبر، اولين مشوق وقف بوده و بعد از آن اهل بيت و خاندان پاک او و اصحاب و پيروان آن ها به اين عمل صالح اقدام کرده‌اند؛ بنابراين براي درک بهتر و عميق‌تر وقف و نقش آن در توسعه ي جوامع بايد ضرورت آن را در جامعه مورد بررسي قرار داد و به عبارتي، قبل از شناخت نقش وقف بايد دانست که چه عواملي ايجاب مي کند که وقف وجود داشته باشد و در کدام جامعه از ضرورت و فوريت بيش تري برخوردار است. امروزه مناطق روستايي ما با مشکلات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي متعددي روبه رو هستند که بخشي از اين مشکلات ناشي از کمبود منابع اعتباري و مالي است. دولت نيز به لحاظ تعدد و پراکندگي وسيع روستاها و نيازهاي گوناگون، برخلاف تلاش فراوان نتوانسته به نقطه ي مطلوب در زمينه ي توسعه ي روستايي دست يابد. روند توسعه و پايداري در مناطق روستايي در طول تاريخِ ده هزار ساله ي کشور بيانگر اين موضوع است که روستاها بدون تکيه بر منابع دولتي و تنها به مدد سازمان‌هاي محلي و همياري‌ها و نهادهايي مانند وقف توانسته‌اند به حيات اقتصادي و اجتماعي خود ادامه دهند. در مناطقي که موقوفات حضور بيش تري دارد، نوعي تعادل اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي وجود دارد و فقر، تهيدستي و فاصله ي طبقاتي کم تر گريبانگير آن هاست؛ از اين رو مي‌توان به ضرورت مطالعه ي نقش و اهميت نهاد وقف در روستاها پي برد.

روش تحقيق

روش مطالعه متکي بر دو روش اَسنادي و ميداني است، که تأکيدْ بيش تر بر روش اسنادي است. در اين روش، مطالعه ي اسناد وقفي مربوط به اين محدوده، از جمله وقف‌نامه ي شيخ علي‌خان زنگنه، حاج آغاسي بيگ زنگنه و امام‌قلي ميرزاي عمادالدوله بررسي و مصارف آن مورد ارزيابي قرار گرفته است. در روش ميداني نيز از وقف‌نامه ي سنگي شيخ علي‌خان زنگنه واقف روستاهاي فراش، قراولي، چمبطان عليا و چمبطان سفلي بازديد به عمل آمد.

جايگاه وقف در استان کرمانشاه

سنت حسنه ي وقف از ديرباز نقشي خطير در تعميق ارزش‌هاي ديني و تربيت و تقويت روحيه ي ايثارگري و از خودگذشتگي در ميان مسلمانان داشته است. از اين رهگذر بود که مسلمانان با الهام از دستورات قرآن کريم و شارع مقدس مأموريت يافتند که اين روش نيکو و سنت حسنه را پايه‌گذاري نموده، جامعه را از مواهب آن برخوردار سازند (کشاورز، 1382: 98). کرمانشاه از قديم الايام به عنوان دروازه کربلا معروف بوده است و مردم سخاوتمند اين ديار به مهمان‌نوازي و پذيرايي از زوار حضرت سيدالشهداء زبانزد هستند؛ بنابراين بي جهت نيست که چهار دانگ از شش دانگ کرمانشاه در گذشته وقف بوده است. وجود 250 واقف نيکوکار از شخصيت‌هاي حقيقي و حقوقي که در عرصه ي وقف با ايثار و فداکاري، اموال و دارايي‌هايشان را در راه خيرات و مبرات به يادگار گذاشته اند، نام کرمانشاه را در اين وادي جاودانه ساخته‌ است. استان کرمانشاه با سابقه ي کهن و مردمي مسلمان و شيفته ي خاندان اهل بيت (ع) و با سابقه ي ديرينه ي مشارکت در امور خيريه و عام المنفعه، به عنوان ميزبان زائران عتبات عاليات، 40000 رقبه ي موقوفه دارد.

اهداف وقف در انديشه واقفان

واقفان خيرانديش در موقوفاتي که از خود به يادگار گذاشته‌ اند، به انواع نيازها و نيازمندان توجه داشته‌اند و از کوچک‌ترين نياز غفلت نکرده‌اند. اهم اموري که در برخي وقف‌نامه‌ها مدّ نظر واقفان نيکوکار بوده، بدين قرار است: مساجد، مدارس، بيمارستان، مسافرخانه‌ها، آب‌انبارها، پادگان‌هاي نظامي، تعمير پل‌ها و معابر عمومي، ايتام، معلولين، زندانيان، فقرا، بيماران، تأمين مخارج علما، اطعام و افطاري در ماه رمضان، عزاداري در ماه محرم، چاپ و نشر فرهنگ و معارف اسلامي و توزيع کتب مفيد و انتشار آثار علمي محققان و... از مصاديق بارز اجراي نيات واقفان نيکوکار در وقف‌نامه‌هاست و اهميت آن به قدري است که حتي عنوان تأمين اجتماعي نمي‌تواند همه ي اين موارد را در بر بگيرد. مواردي در اسناد وقفي وجود دارد که فراتر از اين هاست؛ بنابراين با بررسي اسناد وقفي کرمانشاه مي توان به وسعتِ ديد واقفان و توجه آن ها به تمام نيازمندي‌ اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي جامعه پي برد.

مصارف وقف در کرمانشاه

وقف در کرمانشاه مصارف متعددي دارد. از مهم‌ترين آن ها مي‌توان به نشر معارف و فرهنگ اسلامي (حدود 15 درصد درآمد موقوفات)، حمايت از گروه‌هاي متعدد اجتماعي، عزاداري سيدالشهدا، کمک به فقرا، خيرات و مبرّات، ايتام، کمک‌هزينه ي دانش‌آموزان و دانشجويان، تأمين دارو و درمان، حمايت از بيماران کليوي و بيماران بي‌بضاعت، ساخت و‌ ساز و تعمير و مرمت مساجد (سالانه بيش از صد مسجد در استان)، تعمير بقاع متبرکه و امام‌زاده‌ها (قرباني،1390) اشاره کرد. با توجه به متن وقف‌نامه‌ها در استان کرمانشاه، مي‌توان گفت که بيش ترين اهداف وقف مذهبي است. اهميت جريان عاشوراي حسيني و توجه جامعه ي تشيع به اين واقعه ي بزرگ، بخش‌ها و نهادهاي مختلف را تحت تأثير و توجه قرار داده است که در بحث وقف نيز اين موضوع داراي اهميت است (شاطري، 1383: 100)؛ بنابراين در بررسي مصارف عوايد موقوفات استان کرمانشاه اين نکته محسوس و ملموس مي‌نمايد که بخش عظيمي از درآمد موقوفات (حدود 40درصد) به روضه‌خواني و تعزيه ي حضرت سيدالشهدا (ع)اختصاص داشته است.

موقوفات بخش بيستون کرمانشاه

شناخت موقوفات و تحليل وقف‌نامه‌ها، در روشنگري جريان‌هاي فرهنگي ـ ادبي، آگاهي از عواطف انساني و روحيات و فرهنگ و نيازهاي زمان واقف، يافتن دستورالعمل‌ها و چگونگي اداره ي فعاليت‌هاي گوناگون بويژه در زمينه‌هاي فرهنگي و کشاورزي، شناخت پويش و تحول روستا و پيکره‌شناسي شهرها، و...چنان اهميتي دارد که بسياري از زواياي تاريک فرهنگ مادي و معنوي گذشته را روشن مي‌سازد (نصيري، 1387: 30). بخش بيستون از توابع شهرستان هرسين کرمانشاه داراي 65 روستاست که 30 روستاي آن به صورت وقفي است و واقفان خيرانديشي؛ مانند: شيخ علي‌خان زنگنه، حاج آغاسي بيگ زنگنه و اما‌م‌قلي ميرزاي عمادالدوله پرچم وقف را بر فراز آن افراشتهاند. در زير به تشريح موقوفات، اسناد وقفي، رقبات و مصارف آن در محدوده ي مورد مطالعه پرداخته مي‌شود.

جدول 1ـ2ـ مشخصات موقوفه شيخ علي‌خان زنگنه: موقوفه: شيخ علي‌خان زنگنه اعتماد الدوله واقف: شيخ علي‌خان زنگنه اعتماد الدوله نوع وقف: عام موقوفٌ عليهم: ندارد مورد وقف: همگي و تمامي روستاهاي چمبطان عليا، چمبطان سفلي، قراولي، فراش و... تاريخ وقف: ربيع المولود سال يک‌هزار و نود و سه هجري قمري محل وقف: بخش بيستون از توابع شهرستان هرسين کرمانشاه توليت واقف و اکبر اولاد ذکور حق التوليه: هر آنچه بعد از تسهيم به نسبت باقي بماند، حق التوليه است. مصارف: چهار دانگ بر سادات فاطمي ـ دو دانگ بر کاروانسراي بيستون رقبات مزارع موقوفه

(کشاورز،1382)

وقف‌نامه ي سنگي شيخ علي‌خان زنگنه

در دوره ي صفوي که عصر طلايي و دوران شکوفايي هنر وتمدن ايراني به شمار مي‌رود، فرهنگ وقف نيز گسترش چشمگيري داشته. در همين راستا شيخ علي‌خان زنگنه حاکم کرمانشاه و غرب کشور در عهد صفوي، موقوفات زيادي از خود به يادگار گذاشته است که تعدادي از آن ها در حيطه ي مطالعه پژوهش حاضر است. از جمله ي آن ها: شش دانگ روستاهاي فراش، چمبطان عليا (بن عدي)، چمبطان سفلي و قراولي است که سند وقف‌نامه ي آن بر روي کتيبه‌اي در مجاورت کتيبه ي داريوش هخامنشي در بيستون با خط ثلث حجاري شده است. ارتفاع آن 364 سانتي متر و عرض آن 265 سانتي متر در 11 سطر (قاسمي، 1385: 47) و سه نيم سطر است (نگارنده،1390) و قدمت آن بيش از 400 سال است. اين وقف‌نامه ي سنگي داراي نقش تاريخي، مذهبي، اجتماعي، سياسي و هنري است و به دليل استحکام بالاي آن، گذشت زمان و عوامل تخريبي ديگر نتوانسته به محتوا و مضمون آن چندان آسيب برساند.

>مصارف موقوفه ي شيخ علي‌خان زنگنه

مصارف موقوفه ي شيخ علي‌خان زنگنه

چهار دانگ معادل سه الي پانزده خروار گندم و جو حاصل از مزارع يا معادل همين مقدار جنس و يا معادل آن، پول سهم سادات فاطمي اثني عشري، دو دانگ ديگر خرج عمارت کاروانسراي بيستون، و هر مقدار که مازاد بود، متولي امر مي‌تواند آن را به هر مصرف خيري که صلاح بداند هزينه کند؛ البته تا زماني که کاروانسراي بيستون نياز به مصرف داشته باشد، متولي حق برداشت چيزي از دو دانگ را ندارد. نکته ي قابل ذکر اينکه شيخ علي‌خان اعتمادالدوله رقبات بيش تري از چهار روستاي فوق دارد از جمله در همدان، تويسرکان و...؛ اما به دليل اينکه خارج از محدوده ي مورد مطالعه است، از ذکر آن ها صرف نظر مي‌شود. (مأخذ: يافته‌هاي تحقيق)

کاروانسراي شاه عباسي بيستون

وسعت و گستردگي کشور ايران در ادوار مختلف و راه‌هاي مواصلاتي زياد آن در طول تاريخ سبب مي‌شده در مسير جاده‌ها و گذرگاه‌ها بناهايي جهت استراحت و حفاظت کاروانيان از سرما و گرما ساخته شود. اين بناها داراي نقش اقتصادي، مذهبي و نظامي بودند که برخي از آن ها را ساختماني ساده شکل مي‌داد و برخي ديگر داراي ساختمان و امکانات بيش تري بودند. با ظهور اسلام تحولي در گسترش کاروانسراها پديد آمد و جنبه ي مذهبي کاروانسراها نسبت به جنبه‌هاي اقتصادي و نظامي بيش تر مورد توجه قرار گرفت؛ به طوري که در سده‌هاي سوم و چهارم در جهان اسلام، در اثر گسترش کاروانسراها مسافران مي‌توانستند مدتي طولاني بدون پرداخت هزينه‌اي اقامت داشته باشند. در عصر صفويه به دليل گسترش تجارت و بازرگاني و ارتباط با دولت‌هاي ديگر، راه‌هاي بيش تري ساخته شد و بر تعداد کاروانسراها و بناهاي مذهبي عام المنفعه افزوده شد. همچنين به دليل اهميت ويژه ي اماکن مقدسه، راه‌هاي زيارتي به سمت مشهد و عتبات عاليات در بغداد ايجاد شد و تأسيسات ميان‌راهي و کاروانسراها توسط افراد خيّر ساخته و وقف شد (صداقت‌کيش، 1386). کاروانسراي شاه عباسي به دستور شاه عباس صفوي اول احداث و در زمان شاه سليمان و صدارت شيخ علي‌خان زنگنه تکميل شد. خان زنگنه دو دانگ از درآمد موقوفات خود (روستاهاي فراش، قراولي، چمبطان عليا و چمبطان سفلي) را جهت مصارف و تعميرات کاروانسراي بيستون اختصاص داده است. اين بنا در زميني به مساحت 6228 متر با طول 90 و عرض 80 متر ساخته شده است و به صورت چهار ايواني در اطراف حياطي به ابعاد 50 در 52 متر در جهت شمالي ـ جنوبي است. درِ آن در ضلع جنوبي قرار گرفته است. اين بنا در وضعيت فعلي بدون استفاده بوده و تعميراتي در آن جهت تبديل به هتل و مهمانسرا صورت گرفته است (نگارنده،1390).

جدول2ـ2ـ مشخصات موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه واقف: حاج آغاسي بيگ نوع موقوفه: خاص و عام موقوفٌ عليهم: دارد مورد وقف: املاک و اراضي مندرج در متن سند وقف‌نامه تاريخ وقف: رمضان سال يک‌هزار و دويست و سي و يک هجري قمري محل وقف: شهرستان هرسين ـ بخش بيستون توليت: واقف ـ اولاد ارشد ـ سلطان وقت حق التوليه: يک‌پانزدهم مصارف: بالمناصفه يک‌دوم براي خيرات و مبرّات روضه‌خواني رقبات: املاک موقوفه (کشاورز،1385)

رقبات موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه در بخش بيستون: علي آباد عليا: چهار دانگ علي آباد سفلي: چهار دانگ شاه آباد عليا: سه دانگ ونيم و يک شعير سره دوله شش دانگ گرميانک: سه دانگ و دو شعير شمس آباد عليا: پنج دانگ ونيم کله جو: شش دانگ کرم خاني: يک دانگ ونيم

وقف‌نامه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه

>مصارف موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه

مصارف موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه

يک‌پانزدهم عوايدِ حاصله حق التوليه است ومابقي بالمناصفه يک‌دوم براي خيرات و مبرّات روضه‌خواني، و مابقي منفعت آن ها بر فقراي سادات و فقراي عوام مسلمانان و کساني که از راه باز مانده‌اند و قادر به رسيدن به وطن خود نيستند. همچنين طلاب علوم ديني و اطعام مومنان در ماه مبارک رمضان.

مشخصات موقوفه امامقلي ميرزاي عمادالدوله موقوفه: عماد الدوله واقف: امام‌قلي ميرزا عمادالدوله نوع موقوفه: عام موقوفٌ عليهم: دارد مورد وقف: 123باب مغازه، 21 روستا، کاروانسرا، تيمچه تاريخ وقف: صفر يک‌هزار و دويست و هشتاد و نه هجري قمري محل وقف: کرمانشاه، بيستون... توليت: واقف ـ اکبر اولاد ـ، استاندار يا والي وقت حق التوليه: يکصد و پنجاه سهم مصارف: برابر با تسهيم سهام مندرج در متن وقف‌نامه رقبات دارد

مأخذ: يافته‌هاي تحقيق

جدول4-2رقبات موقوفه ي عمادالدوله در بخش بيستون نام روستا: ميزان وقف سگاز: شش دانگ قوزيوند: شش دانگ گرگوند: شش دانگ هريل آباد: شش دانگ نسار برناج: شش دانگ باقرآباد: شش دانگ کميجه : شش دانگ چشمه سهراب: شش دانگ حسين آباد: شش دانگ آزان وازان: شش دانگ محمد آباد مارانتو: شش دانگ برآفتاب: شش دانگ جليلوند: شش دانگ قشلاق توکه: شش دانگ

مأخذ: يافته‌هاي تحقيق

مصارف رقبات عمادالدوله در بخش بيستون

عوايد حاصله به سه قسمت تقسيم شود: دو ثلث بر اولاد ذکور موجودين عمادالدوله به طور مساوي برسد و پس از ايشان بر ذکور اولاد و هکذا برسد؛ و يک ثلث باقي به پنج قسمت شود: يک سهم صرف تعزيه‌داري حضرت سيدالشهدا شود؛ دو سهم بابت رد مظالم بدهند؛ يک سهم جهت مقبره ي عمادالدوله، اگر در يکي از اماکن شريفه واقع شود، از بابت دو نفر قاري و[؟؟] هزينه شود، در غير اين صورت اين يکي سهم هم صرف رد مظالم شود؛ و يک سهم باقي نيز جهت رد مظالم نواب شاهزاده مغفورٌ له شود؛ و در صورتي که نسل منقرض شود، از ذکور و اناث دو ثلث سهم جهت سادات عظامِ مستحق و طلبه و نيازمندان از فرقه ي اثني عشري که داراي تقوي و ورع باشند (اداره ي اوقاف و امور خيريه ي کرمانشاه، 1389). مأخذ: يافته هاي تحقيق

نتيجه‌گيري

با توجه به اينکه حجم زيادي از روستاها (6389 روستا) در پهنه ي جغرافيايي کشورمان با نهاد وقف در ارتباط هستند، بايد با برنامه‌ريزي درست و هدفمند، از موقوفات به عنوان منبع عظيم توليدي در روستاها در راستاي توسعه ي اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي اين جوامع بهره گرفت و زمينه ي دسترسي اقشار روستايي به خدمات عمومي و عام المنفعه را فراهم ساخت. فقر، بي‌عدالتي و اختلافات طبقاتي را از اين جوامع آسيب‌پذير دور ساخت و با افزايش بهره‌وري موقوفات، زمينه ي دستيابي به توسعه ي اجتماعي و فرهنگي در نواحي روستايي را فراهم ساخت. در بررسي موقوفات محدوده ي مورد مطالعه، به خوبي روشن است که بيش ترين توجه واقفان، معطوف کمک به فقرا بوده است. به عنوان نمونه در بررسي موقوفه ي شيخ علي‌خان زنگنه 67% مصارف به سادات فاطمي اثني عشري که بدون شک بايد افراد نيازمند باشند، اختصاص يافته، و 33% آن به کاروانسراي بيستون مربوط مي‌شود. در زمان گذشته به دليل محدوديت و مشکلات مسافرت و فقدان وسايل حمل و نقل در مناطق مختلف کشور، در بين مسيرهاي مواصلاتي کاروانسراهايي احداث مي شد که در زمان خود از اهميت بسزايي برخوردار بوده است. در بخش بيستون نيز که در گذشته به دروازه ي کربلا معروف بوده است، در زمان صدارت شيخ علي‌خان زنگنه (صدراعظم شاه سليمان صفوي) کاروانسرايي به دستور شخص وي، به عنوان استراحتگاه مسافران و به ويژه زائران عتبات عاليات احداث مي‌گردد. شيخ علي‌خان دو دانگ از درآمد موقوفات خود را جهت تأمين مخارج و تعميرات اين کاروانسرا تخصيص مي‌دهد. اين کاروانسرا با گذشت زمان کارکردهاي متنوعي به خود گرفت و تا حدود سال 1380 سيزده خانوار روستايي در آن زندگي مي‌کرد؛ اما در وضعيت فعلي، کاروانسرا استفاده‌اي ندارد. همچنين در موقوفه ي حاج آغاسي بيگ زنگنه حدود 47% مصارف به فقراي سادات، فقراي عوام، طلاب علوم ديني، اطعام مومنان در ماه رمضان و کمک به افرادي که قادر به بازگشت به ديار خود نيستند اختصاص دارد. نيّت کمک به سادات گويا به دليل احترامي است که مردم ما در طول تاريخ نسبت به اين قشر از جامعه داشته‌اند و 47% نيز به خيرات و مبرّات و روضه‌خواني، 6% نيز به عنوان حق التوليه مشخص شده است. در موقوفه ي امام‌قلي ميرزاي عمادالدوله 67% مصارف آن جهت اولاد ذکور موجودين واقف، 33% به تعزيه‌داري امام حسين، رد مظالم و... اختصاص دارد. در بررسي موقوفات محدوده، کارکردهاي متعدد اجتماعي و فرهنگي کاملاً مشهود است. هر چند در حال حاضر بسياري از اين کارکردها کارايي خود را در جوامع روستايي از دست داده‌اند؛ بنابراين بايد ضمن رعايت جوانب شرعي، مصارف آن را در جهت رفع موانع پيش روي توسعه ي روستايي به کار بست.