بررسی کارکرد حمام های وقفی در ایران

مؤلفان:زهره علیزاده - هادی شریفان

چکیده

بهداشت و پاکیزگی در فرهنگ ایرانی و اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بنا بر شواهد تاریخی، ساخت حمام در زمان هخامنشی و سپس ساسانی در ایران رایج بوده و در دوره اسلامی به اوج خود می‌رسد. شست‌و شوی جسم و حمام رفتن برای ایرانی‌ها علاوه بر پاکیزه کردن تن، جزء آیین مذهبی هم بوده است. در بسیاری از دوره‌های اسلامی ایران، انگیزه‌ ساخت حمام با باور‌های دینی پیوند خورده و بسیاری از حمام‌ها با نیت وقف ساخته شده است. در این پژوهش سعی شده به بررسی کارکرد حمام‌های وقفی ایران بپردازد. یافته‌های این تحقیق، نشان می‌دهد که حمام‌های وقفی جدا از اهمیت تأمین بهداشت و پاکیزگی و کارکرد اجتماعی و زیباشناختی، نمود بیشتری در حوزه‌ کارکرد دینی داشتند و به‌عنوان یکی از منابع مالی مساجد، مدارس و سایر بنا‌های مذهبی و عام‌المنفعه مطرح بوده‌اند و بخشی از درآمد حمام‌های وقفی بر اساس وقفنامه به این بنا‌ها اختصاص داده می‌شده که باعث رونق و ترویج آنها می‌شده است. درآمد برخی دیگر از حمام‌های وقفی، برای نگارش کتاب وقف می‌شدند و از طرفی دیگر برخی از این حمام‌ها، خود نمونه‌ای از شکوه معماری ایرانی- اسلامی بودند. روش گردآوری مطالب، کتابخانه‌ای و روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی بوده است.

کلید واژه‌ها: وقف، حمام، بناهای عام‌المنفعه، کارکرد حمام‌ها، معماری.

تاریخچه حمام در ایران

حمام یکی از بناهای عمومی است که ساخت آن در ایران پیشینه دیرینه دارد. ایرانیان از دیرباز به پاکیزگی و حفظ نظافت روح و جسم خویش اهمیت می‌‎دادند. در شاهنامه که بخشی از تاریخ مکتوب ایران محسوب می‌شود نیز به گرمابه و حمام اشاره شده و این گونه آمده است که:

بدو گفت بابک به گرمابه شو / همی باش تا خلعت آرند نو

به گفته برخی از محققان ساخت حمام به زمان جمشید پادشاه پیشدادی می‌رسد و براساس شواهد تاریخی ساخت حمام‌های عمومی از عهد هخامنشی و ساسانی در همه شهرهای ایران وجود داشته است، نمونه‌ای از حمام یافت شده در کاخ شاهی هخامنشی در تخت جمشید گواه بارزی بر این امر می‌باشد

گرچه در برخی از منابع از جمله طبری ابهاماتی در مورد این‌که ایرانیان پیش از اسلام حمام داشته‌اند مطرح است در دوران مختلف اسلامی ایران شاهد تحولات چشمگیر در حوزه ساخت حمام هستیم. زیرا اسلام به نظافت بدن اهتمام فراوان دارد تا آنجا که علاوه بر توصیه‌های کلی، آن را در قوانین شرعی و برنامه‌های عملی خود قرار داده و به‌صورت وضو و غسل واجب گردانده است

بدون تردید استحمام از روش‌های مناسب برای نظافت و پاکیزگی است و به نظر می‌‎رسد توصیه‌های اسلام به رعایت نظافت در توسعه حمام‌ها به‌ویژه در دوران شکوفایی تمدن اسلامی نقش شایانی داشته است دوره سلجوقی یکی از دوران‌های مهم در عرصه معماری است که در این دوره تحولات چشمگیری در ایجاد بناهای عام‌المنفعه مانند گرمابه به چشم می‌خورد. اگرچه بیشتر این آثار بر اثر حمله مغول نابود شده‌اند اما منابع تاریخی نشان می‌دهد که معماری حمام‌ها به‌ویژه در شهرهای بزرگ دوره سلجوقی از اهمیت فوق‌العاده‎‌ای برخوردار بودند دوره رونق ساخت حمام‌ها به عصر صفویه برمی‌گردد. در این دوره در کنار ساخت و سازهای گسترده، تعداد نسبتا زیادی حمام در شهرهای مختلف ایران ساخته شد که حمام گنجعلی‌خان، خسروآقا، حمام علیقلی‌آقای اصفهان و ... از شاهکارهای حمام‌های ایران متعلق به زمان صفویه می‌باشند

بخش قابل توجهی از حمام‌های عمومی با سنت حسنه وقف بنا شده که در این مقاله سعی شده است که با روش توصیفی- تحلیلی به بررسی کارکرد حمام‌های وقفی در ایران بپردازد.

از اقدامات پژوهشی در باب حمام‌های وقفی باید اشاره کرد به «همایش حمام در فرهنگ ایرانی» که از جنبه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی، طب، باستانشناسی، مردم شناختی و... به بررسی حمام‌های ایرانی پرداخته شد. این همایش به همت پژوهشکده مردم‌شناسی سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان برگزار گردید و کتاب‌هایی چون گرمابه‌های ایران در آیینه سفرنامه‌ها، اثر محسن طبسی، بناهای عام‌المنفعه، اثر کاظم ملازاده و مریم محمدی و مقالاتی چون: حمام و استحمام در فرهنگ ایرانی از علی‌محمد سجادی، حمام در شهرهای ایرانی- اسلامی از فریبرز مهجور و مقالاتی دیگر اشاره کرد که به مبحث حمام و استحمام در ایران پرداخته‌اند.

در مورد آثاری که به کار کرد حمام اشاره کرده‌اند باید به مقالات: حمام و کارکردهای اجتماعی آن در سده میانه تاریخ ایران از نویسندگان: امامعلی شعبانی و سعیده جباره و مقاله حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه) علیرضا ملایی توانی و میثم غلامپور نیز به کارکرد‌های حمام‌های ایرانی پرداخته شده است اما تفاوت مقاله حاضر با این مقالات، توجه بیشتر بر کارکرد حمام‌های وقفی ایران است.

حمام‌های وقفی و کارکرد آن

به طور کلی حمام‌‎ها را می‌توان به عمومی و خصوصی تقسیم کرد. در دوران اسلامی ایران حمام‌های عمومی نقش مهمی در فضای معماری شهرسازی ایفا نموده و دلیل گسترش ساخت این گونه حمام‌‎ها را می‌توان به شرح ذیل آورد:

1- عدم توان مالی اکثر مردم برای ساخت حمام‌های اختصاصی در خانه‌‎ها.

2- سود و درآمد قابل توجه حمام‎های عمومی.

3- ضرورت وجود حمام عمومی در نزدیکی امکان مقدس مانند زیارتگاه‌‎ها

از آن رو که مردم توان مالی برای ساخت حمام اختصاصی نداشتند و در پی به وجود آمدن سنت حسنه وقف و بازتاب آن، حمام‌های عمومی برای سازندگان و وقف کنندگان آن اهمیت پیدا کرد

روند ساخت حمام‌ها آن چنان پیش رفت که حمام به‌عنوان یک بنای مذهبی و عام‌المنفعه برای مسلمانان محل کسب اجر و پاداش اخروی بوده و همچون دیگر بناها وقف می‌شد. تعداد حمام‌های عمومی حتی از تعداد مساجد پیشی گرفت و با مالکیت شخصی یا وقفی و یا رقبه درآمدزا در خدمت مسلمانان قرار گرفت

که نمونه‌های مختلف تاریخی از اهمیت ساخت حمام در دوره‌های مختلف در کنار سایر بناهای مهم مثل مسجد، بازار و... ذکر می‌شود:

سلطان حسین بایقرا نیز در کنار مزار شریف، بازار، حمام و نهر شاهی را وقف کرد

در دوره ایلخانی غازان خان در تبریز زمانی بعد از بنای شنب غازان خان در تبریز، املاکی را از ایران و عراق وقف قبه نمود و تولیت آنجا را به خواجه سعدالدین ساوجی و خواجه رشیدین فضل‌الله داد. سپس در اطراف قبه بناهایی چون: مسجد جامع، مدرسه شفاعیه، مدرسه حنفیه، خانقاه جهت دراویش، دارالسیاده جهت اقامت سادات، رصدخانه، دارالشفا، بیت الکتب، بیت القانون، بیت المتولی، حکمتیه، بستان و قصر عادلیه و حوضخانه و حمام بنا نمود و حتی برای خادمان دارالسیاده و خانقاه‌های برخی از حافظان قرآن حمام خصوصی بنا نمود

گوهرشاد نیز برای مسجد جامع، دارالشفا و دارالحدیث که در هرات بنا کرده بود حمامی را وقف این بناها نمود

حمام بازار شاهرود

این بنا در مجموعه بازار شاهرود و تقریبا متصل به بالا خیابان و فلکه مرکزی شهر واقع گردیده و از آثار دوره قاجاریه است که در حدود سال 1302ه.ق توسط حاجی قاسم نامی ساخته و وقف شده است.

ورودی اصلی حمام از جانب بازار بزرگ و ورودی فرعی آن که ورودی قسمت زنان آن می‌باشد و اکنون مسدود شده، از خیابان اصلی است. بنای قدیمی حمام تقریبا بدون دخل و تصرف و تعمیرات اساسی باقی و اصالت تاریخی بنا محفوظ مانده است.

حمام بازار شاهرود چون دیگر حمام‌های قدیمی ایران از دو بخش اصلی سربینه و گرماخانه و فضاهای وابسته به آنها تشکیل شده است. سربینه با رخت کن حمام، فضایی به ابعاد 11×11 متر است که با نه پله به راسته بازار راه می‌یابد. پوشش طاق و گنبد سربینه بر روی 4 ستون میانی و دیوارهای جانبی قرار گرفته است. سطح زیرین پوشش گنبدی این بخش با کاربندی تزیین شده است. در میانه سربینه حوضی ساخته شده و در سمت جنوبی سربینه و در امتداد ورودی اصلی راهروی ورودی گرماخانه و فضاهای مجاور آن قرار گرفته است. گرماخانه نیز به شکل مربع است و با طاق و گنبد بر روی 4 ستون میانی و دیوارهای جانبی پوشش یافته است. در بخش شمالی گرماخانه خزینه‌های آب گرم و سرد قرار دارد. مصالح اصلی به‌کار رفته در بنا آجر با ملات ساروج است.

در دوره اخیر به جهت رعایت مسایل بهداشتی بخشی از سربینه و قسمت‌های بهداشتی آن کاشی‌کاری شده است. از حمام بازار عملا تا سال 1374 به‌عنوان حمام مردانه و زنانه بهره‌برداری می‌شد

در برخی موارد حتی برای کارکنان حمام نیز موقوفاتی در نظر گرفته می‌شده است. در یکی از وقفنامه‌های حمام دوره صفویه امده است که «چهار صد من گندم به وزن سابق اصفهانیه جهت حمامی قریه مذکوره که حمام را پاکیزه نگه دارد، تعیین نماید»

بررسی کارکرد حمام‌های وقفی

به طور کلی می‌توان کارکردهای حمام را به صورت زیر تقسیم کرد:

کارکرد بهداشتی- سلامتی

نخستین و مهم‌ترین کارکرد حمام، کارکرد بهداشتی آن به‌منظور شست‌وشوی جسم است که علاوه بر این در روایات اسلامی حمام، استفاده درمانی نیز داشته است. چناچه در حدیثی از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم منقول است که: «دوای بلغم، حمام است»

دانشمندان مسلمان نیز درباره استحمام و استفاده درمانی آن رساله‌هایی نوشته‌اند. برای نمونه زکریای رازی رساله‌ای با عنوان «رساله فی الحمام و منافعه و مضاره» به رشته تحریر درآورده است

از کارکردهای بهداشتی دیگر استحمام ایرانیان، مشت و مال دادن بود که به بهبود عملکرد جسمی کمک می‌کرد و طراوات و شادابی را به بدن باز می‌گرداند و به جریان خون کمک می‌کند حنا گذاشتن و خوردن شربت و عرق‌های گیاهی در حمام از سایر موارد بهداشتی در استحمام ایرانیان بوده است

کارکرد اجتماعی

حمام یکی از اماکنی بود که مردم از حال یکدیگر آگاه می‌شدند. زیرا تمام مردم در عرض یک ماه به حمام مراجعه می‌کردند و در این رفت و آمدها از حال یکدیگر آگاه می‌شدند. حمام به لحاظ اجتماعی، محل مذاکرات و گفت‌وگو، اطلاع‌رسانی عمومی، تعاملات علمی و فرهنگی، محل تفریح و تفرج، محل عبادت، محل سرشماری عمومی، معیار تشخص اجتماعی و ... می‌باشد

کاکرد زیباشناختی

استحمام فرصتی برای مردان و زنان بود که علاوه بر شست‌وشو به آرایش و پیرایش صورت، موها و بدن خود بپردازند و اموری چون کوتاه کردن مو، حنا گذاشتن و... که برای افراد از بعد زیباشناختی داری اهمیت بوده در حمام صورت می‌گرفته است.

کارکرد دینی

کارکرد دینی حمام را از دو بعد می‌توان مورد بررسی قرار داد:

1- دستورات الهی برای نظافت و پاکیزگی و انجام غسل که توسط استحمام انجام می‌شود

و

2- سنت وقف و ساخت حمام‌های وقفی.

در دستورات و احکام دینی اسلام، نظافت، استحمام و انجام غسل توصیه شده است و یکی از شروط مهم برای ادای نماز، پاک و تمیز بودن جسم می‌باشد که در مواردی برای پاکی جسم انجام غسل لازم است اهمیت و جایگاه حمام در بین مسلمانان باعث شد بسیاری از خیرین و واقفان به ساخت حمام‌های وقفی بپردازند. در معماری اسلامی همیشه در کنار بازار مسجد و مدرسه، حمام نیز جزو ارکان اصلی بوده و به‌عنوان منبع مالی سایر بنا‌های عام‌المنفعه بوده که در دوره‌های مختلف شاهد این امر هستیم. شاردن سیاح فرانسوی دوره صفویه در مورد وقف بنا‌های عمومی این‌گونه می‌نویسد که: نخست کاروانسرایی را بنا و وقف سکونت رایگان و ابن سبیل می‌کردند. سپس گرمابه، قهوه‎خانه، بازار و باغ بزرگی پدید می‌آورند و آنها را با اجاره وا می‌گذاشتند و بعدا مدرسه‌ای بنا می‌کردند و مال‌الاجاره ابنیه مذکور را وقف آن می‌کردند.

در ذیل نمونه-های از حمام‌ها که درآمد آنها وقف اماکن مذهبی بوده است بیان می‌شود:

حمام گله‌داری (بندرعباس)

این حمام که متعلق به دوره‌ قاجاریه می‌باشد در سال 1296ه.ق توسط حاج شیخ احمد گله‌داری- بانی مسجد گله‌‍داری- ساخته شده و از موقوفات مسجد گله‌داری است بنا به قولی دیگر این بنا مربوط به اواخر صفویه می‌باشد و در دوره‌ قاجار توسط حاج شیخ احمد گله‌داری وقف مسجد گله‌داری می‌شود

این حمام ما بین سال‌های 133 تا 1338 ه.ق تعمیر و مرمت شده و برای تبدیل به موزه مردم‌شناسی تعمیر و بازپیرایی شده است.

بنای حمام همچون دیگر حمام‌های تاریخی دارای ورودی و هشتی، سربینه، گرماخانه و بخش‌های مرتبط با آن می‌باشد. ورودی بنا در جانب شمال شرقی آن قرار دارد و از طریق پله‌هایی به هشتی و سپس سربینه یا رخت کن راه می‌یابد. سربینه به شکل هشت ضلعی ساخته شده و در اطراف آن غرفه‌ها و یا سکوهایی برای نشمین و تعویض لباس قرار داده شده است. در زیر این سکوها حفره‌هایی برای نهادن کفش تعبیه شده است. در میانه سربینه نیز حوضی هشت ضلعی ساخته‌اند. گرماخانه دارای دو سکوی نشمین است و به خزینه‌ آب گرم راه دارد. از خزینه کانال‌هایی از سنگ و ساروج برای انتقال آب گرم راه دارد. از خزینه کانال‌هایی از سنگ و ساروج برای انتقال آب گرم به بخش‌های دیگر حمام منشعب شده است. پوشش بنا متشکل از پنج گنبد کوچک و بزرگ است که سطح زیرین آنها دارای کاربندی‌های زیبایی است. در میانه گنبدهای بزرگ روزنه‌های نورگیری تعبیه کرده‌اند. سیستم گرمادهی حمام مشتمل بر انبار سوخت، دیگ، آتشدان، دودکش‌ها و گودالی برای جمع‌آوری خاکستر است. تون حمام در عمق زمین تعبیه شده است. مصالح مورد استفاده در بنا سنگ اسفنجی و ملات ساروج محلی است. این بنا به ثبت تاریخی رسیده است.

حمام ذوالفقاری

این بنا در بازار اصفهان و مجاور مسجد ذوالفقاری واقع گردیده و در حدود سال 950 ه.ق به همراه بنای مسجد توسط شیخ محمد صفی نامی ساخته و وقف مسجد شده است. بنای حمام نسبتا ساده و کوچک بوده و دارای سربینه، گرمخانه با پوشش طاق و گنبدی است. کتبه تاریخی مسجد مورخ 950 ه.ق است

حمام پهنه (سمنان)

این بنا در گوشه‌ شمال غربی تکیه پهنه بین مسجد جامع و مسجد امام و امامزاده یحیی علیه‌السلام واقع گردیده و از موقوفات مسجد جامع است. حمام پهنه از قدیمی‌ترین حمام‌های موجود و از آثار ارزشمند سمنان به شمار می‌رود. بر اساس نوشته کتاب مطلع ‌الشمس، تا دوره ناصرالدین شاه کتیبه‌ای با این مضمون بر سردر بنا نصب بود «امر ببناء هذا الحمام المبارک فی زمان دولت السلطان الاعظم ملک الملوک فی العالم مغیث الحق و الدنیا والدین ابوالقاسم بابرخان خلدالله ملکه و سلطانه دستور الوزراء الاعظم خواجه غیاث‌الدین محمدبن المرحوم خواجه تاج‌الدین بهرام سمنانی فی شوال سنه ست و خمسین ثمانمائه» با توجه به محتوای کتیبه، حمام پهنه در سال 856 ه.ق و زمان سلطنت ابوالقاسم با برخان پادشاه تیموری توسط وزیر وی خواجه غیاث‌الدین بهرام سمنانی ساخته شده است. کتبه مذکور ظاهرا در اواخر دوره‌ قاجار از بین رفته است

این حمام در سال 1321 ه.ق به دستور ملا علی حکیم الهی سمنانی مورد بازسازی قرار می‌گیرد. این بنا در سال 1355 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال 1365 تعمیرات اساسی و زیربنایی آن آغاز شد و بعد از بازپیرایی در سال 1373 به موزه تغییر کاربری داده شد

حمام افوشته

این بنا در میدان روستای افوشته- از توابع نطنز- در حدود 100 متری خانقاه سید حسن واقف واقع گردیده و به‌نظر می‌رسد بنای اولیه آن به همراه دیگر آثار دوره تیموری این محل در نیمه دوم قرن نهم ه.ق ساخته شده است. در هشتی ورودی حمام کتبه سنگی است که نام سید حسن الحسینی بر آن حک شده و به نظر می‌رسد که توسط سید حسن الحسینی برای خانقاه وقف شده است

وقف درآمد حمام‌ها برای نگارش کتاب

درآمد برخی دیگر از حمام‌ها برای نگارش کتاب بوده است که برای نمونه می‌توان به حمام خسروآقا در اصفهان اشاره کرد. بانی این حمام خسروآقا از خواجگان حرم شاه سلیمان صفوی بوده است و موقوفات زیادی از او و برادرش علیقلی‌آقا به جا مانده است. حمام خسروآقا همچون اکثر حمام‌های قدیمی از دو بخش سربینه و گرماخانه تشکیل می‌شده است متاسفانه با وجود این که این حمام در سال 1353 در فهرست آثار ملی ثبت شده بود، در سال 1374 ه.ش به‌دلیل قرار گرفتن در امتداد خیابان استانداری تخریب شده است تولیت این حمام در اختیار علامه مجلسی رحمة‌الله بوده است و بسیاری از کتاب‌های کتابخانه بزرگ علامه مجلسی رحمة‌الله که از اهمیت زیادی در اواخر صفویه برخوردار بوده است از درآمد این حمام نگاشته شده است

در آثاری که از درآمد این حمام نوشته شده، وقفنامه‌ای‌ است که در آن تصریح شده کتاب مزبور از درآمد حمام مزبور کتابت شده است. یک نمونه آن در کتاب ملاذ الاخیار فی فهم تهذیب الاخبار علامه مجلسی رحمة‌الله نوشته شده است که متن وقفنامه از این قرار است:

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله و سلام علی عباده الذین اصطفی اما بعد: فهذا الکتاب المستطاب مما عمل و صنع و استنسخ من نماء الحمام الواقع فی اراضی نقش الجهان ببلده اصفهان من اوقاف السلطان الاعظم و الخاقان الاعدل الاکرم ملجأ الاکاسره و ملاذ القیاصره، کهف طوائف الامم، مولی ملوک العرب و العجم، ناصب رایات العدل و الانصاف، ما حی آثار الجور، و الاعتساف، محیی مراسم الشریعه الغراء، مشید قواعد المله البیضاء، فرع الشجره الطیبه النبویه، غصن الدوحه العلیه العلویه، ممهد أساسالدین المبین و مروج آثار آبائه الطاهرین، اعنی السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان، ابو المظفر سلطان سلیمان الموسوی الصفوی بهادر خان شید الله اطناب دولته بزیاد الخلود و زین سریر السلطنه بدرر العز و السعود. فوثفته بأمره الأعلی علی الشیعه الامامیه الاثنی عشریه وقفا ثابتا لا یباع و لا یشتری و لا یوهب و لایحبس عن مستحقه و جعلت تولیته و النظر فیه للسید الأید الفاضل الکامل التقی الذکی الامیر عین العارفین القمی وقفه الله تعالی لمراضیه ثم لمن عینه السید لذلک و هکذا ثم الی العالم المحدث الصالح المتوطن فی بلده قم او بلده اصفهان صانهما الله عنن الحدثان و مع التشاح الی من اخرجه القرعه منهم فمن بدله بعد ما سمعه فإنما ائمه علی الذین یبدلونه قد کتب الداعی لخلود الدوله القاهره محمدباقربن محمد تقی المجلسی عفی عنهما فی شهر رجب الاصب سنه خمس و تسعین بعد الالف الهجریه و الحمد لله اولا و آخرا و صلی الله علی سید المرسلین محمد و عترته الاکرمین

نتیجه گیری

حمام همواره در فرهنگ مسلمانان نمادی از پاکی و سلامتی بوده است. در طول تاریخ ایران نیز از مراکز مهم اجتماعی و فرهنگی بوده که در فرهنگ و هنر تمدن ایران جایگاهی خاصی پیدا کرده است. این جایگاه و اهمیت حمام در بین مسلمانان باعث شد که بسیاری از آنان در کنار سایر موقوفات خود، حمامی را نیز بنا کنند. که حمام‌های موقوفی علاه بر تأمین نظافت و پاکیزگی مردم، به‌عنوان منبع درآمد مالی سایر بنا‌های مذهبی چون مساجد، دارالسیاده، دارالشفا و ... بوده‌‌اند. به‌طور کلی می‌توان چهار کارکرد برای حمام‌ها در نظر گرفت: کارکرد بهداشتی سلامتی، کارکرد اجتماعی، کارکرد زیباشناختی و کارکرد دینی که شامل دو جنبه می‌شود: 1- پاکیزگی بدن به‌عنوان دستورات الهی برای انجام فرایض دینی و 2- ساخت حمام با سنت وقف که وابسته به باور‌های دینی مردم است.

منابع

کتاب

1. بناهای عام‌المنفعه (آب انبار، بازار، پل و سد، حمام)، کاظم ملازاده و مریم محمدی، سوره مهر، تهران، 1379. 2. تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، عباس اقبال آشتیانی، امیرکبیر، تهران.

2. تشیع در خراسان عصر تیموری، عبدالمجید ناصر داوودی، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی مشهد مقدس، 1378.

3. معماری حمام‌های ایران، فرهاد فخارتهرانی، تهران، ارشاد اسلامی با همکاری جهاد دانشگاهی، 1381.

4. سفرنامه‌ شاردن، ژان شاردن، مترجم: محمد عباسی، امیر کبیر، تهران، 1345.

5. صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، رسول جعفریان، پژوهشکده‌ حوزه و دانشگاه، قم، 1379.

6. گرمابه‌های ایران در آینه سفرنامه‌ها. محسن طبسی، سخن گستر، مشهد،1390.

7. نگرش و پژوهشی مردم‌شناختی حمام عمومی در جامعه و فرهنگ و ادب دیروز، محمود روح‌الامینی و افسانه قارونی، اطلاعات تهران، 1386.

مقالات

1. چرا حمام خسرو آغا بازسازی نمی‌شود؟، شاهین سپنتا، فصلنامه فرهنگ، ش 16، 1379.

2. حمام چهار فصل اراک، منوچهرحمزه‌لو، ماهنامه کتاب ماه هنر، ش 57- 58، 1382.

3. حمام در شهرهای ایرانی- اسلامی، فریبرز مهجور، ماهنامه کتاب ماه هنر، ش 57- 58، 1382.

4. حمام و استحمام، سید علی‌محمد سجادی، مجموعه مقاله‌های همایش در فرهنگ ایرانی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1384.

5. حمام و استحمام در فرهنگ ایرانیان عصر قاجاریه (از آغاز تا مشروطه)، علیرضا ملایی توانی و میثم غلامپور، مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهشنامه انجمن ایرانی تاریخ، ش 21، 1393.

6. حمام و کاردهای اجتماعی آن در سده‌ میانه تاریخ ایران، امامعلی شعبانی و سعیده جباره، دو فصلنامه پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، دوره 3، ش 1، تابستان و پاییز 1393.

7. صوفی در گرمابه، مریم حق پرست، فصلنامه هنر، ش 79، 1388.

8. مطالعه موردی حمام موقوفه پاقلعه شهر نهاوند، نسرین بیک‌محمدی، محسن جانجان و خلیل‌الله بیک‌محمدی، فصلنامه وقف میراث جاویدان، ش 90، سال 23، تابستان 94.

9. نگرشی بر استحمام در متون اسلامی، محمد ربانی، مجموعه مقاله‌های همایش در فرهنگ ایرانی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، 1384.

سایت‌ها

http://www.citypedia.ir http://www.mirassemnan.ir