بقعة متبرکة قیدار نبی(صلی الله علیه وآله وسلم) در شهرستان خدابنده (قیدار)

مهدی بختیاری

چکيده

حضرت قيدار بن اسماعيل از پيامبران بني‌اسرائيل است که بقعه‌اش در شهرستان خدابنده (قيدار) قرار دارد. بلغان خاتون همسر غازان خان اين بقعه را در سال 719 ق تخريب و بازسازي کرد که در دورة صفويه نيز تزئيناتي به آن افزوده شده است. اين بنا از ديرباز مورد توجه و اقبال اهالي منطقه و همچنين زائران و مسافران بوده است. حضرت قيدار از معدود پيامبر الهي است که در کشور ما مدفون گرديده. به دليل ناشناخته بودن اين پيامبر و مقبرة وي، در اين مقاله تلاش شده ضمن معرفي اين پيامبر، بقعة آن نيز از لحاظ هنر و معماري و باستان‌شناختي مورد بررسي و مطالعه قرار گيرد. کليدواژه‌ها بقعة قيدار نبي، پيامبران بني اسرائيل، خدابنده، بلغان خاتون، ايلخاني

مقدمه

مقبره‌هاي مذهبي در مقايسه با ساير بناهاي اسلامي (به جز مساجد) از اعتبار ويژه‌اي برخوردار بوده، مورد توجه عام هستند. کمتر شهر يا روستايي در ايران است که سهمي از چنين بناها نداشته باشد. هر چند اکثر مناطق ايران امامزاده دارند، اما پيامبران الهي مدفون در ايران بسيار کم هستند. يکي از اين پيامبران حضرت قيدار فرزند حضرت اسماعيل از پيامبران بني اسرائيل است. بقعة آن حضرت در شهري به نام وي (قيدار) قرار دارد که امروزه به »خدابنده« نام‌بردار است. اين بقعه زير نظر ادارة اوقاف و امور خيريه شهرستان خدابنده اداره مي‌شود.

موقعيت مکاني

خدابنده يکي از شهرهاي استان زنجان است که مشتمل بر بخش‌هاي مرکزي، افشار و بزينه‌رود است. اين شهرستان از شمال به شهر زنجان و سلطانيه، از شرق به شهرستان ابهر، از جنوب به همدان و از جنوب غربي و غرب به کردستان محدود است. اين شهرستان در گذشته به قيدار مشهور بوده و امروزه نيز در بين اهالي استان به همين نام شهره است. از نظر قدمت تاريخي از قديم‌ترين مناطق تاريخي استان بوده و آثاري مربوط به هزارة چهارم و پنجم قبل از ميلاد در آن شناسايي گرديده است. مجموعة تاريخي قيدار نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) که شامل بقعه، صحن و مسجد جامع خدابنده است، در جنوب غربي اين شهرستان و در خيابان امام در دامنة ارتفاعاتي به همين نام قرار گرفته است. شجرة طيّبة قيدار نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) در تاريخ يعقوبي آمده است: »چون فرزندان »قحطان بن عامر« به يمن رفتند و آنجا را مالک شدند، فرزندان »جرهم بن عامر« به زمين تهامه آمدند و با اسماعيل بن ابراهيم همسايه گشتند. اسماعيل »حنقاء« دختر حارث بن مضاض جرهمي را به همسري اختيار کرد و آن زن براي وي دوازده پسر آورد: قيدار، نابت، ادبيل، مبشام، مسمع، دوما، مسا، حداد، تيما، يطور، نافس و قيدما. حضرت اسماعيل 130 ساله بود که وفات کرد و در حِجر دفن شد. پس از وفات ايشان، پسرش قيدار و بعد از او برادرش نابت بن اسماعيل، امر کعبه را عهده دار شدند. فرزندان اسماعيل در جستجوي آب و زمين پراکنده گشتند، برخي هم ماندن در حرم را بر خود لازم شمردند و گفتند: ما از حرم خدا رو بر نمي‌گردانيم«. برخي گفته اند، قيدار يعني سياه‌پوست و پسر دوم اسماعيل است. او پدر مشهورترين قبايل عرب بود. بلاد و مملکت ايشان نيز قيدار خوانده شده است. مرحوم علامه مجلسي در بحار الأنوار در ذکر اجداد پيامبر گرامي اسلام، به نقل از برخي کتاب‌ها نوشته است: »حضرت قيدار جدّ سي‌ام پيامبر اکرم است«.

در کتاب منهاج البراعه في شرح نهج البلاغة تأليف ميرزا حبيب الله هاشمي خويي، شجره‌نامة حضرت بدين شرح ذکر شده است: »محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب، و اسمُه شيبة بن هاشم، واسمه عمرو بن المناف، واسمه المغيرة بن قصي، و اسمه زيد بن کلاب بن مرّة بن کعب بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالک بن النضر، و هو قريش بن کنانة بن جزيمة بن مدرکة بن إلياس بن مفر بن نزار بن معد بن عدنان بن اود بن اليسع بن الهميسع بن سلامان بن بنت بن حمل قيدار بن إسماعيل بن إبراهيم بن تارخ بن ناخور بن ساروع ... بن آدم(ع)«. در تاريخ يعقوبي با تفاوت‌هايي به شرح ذيل ذکر شده است: »محمد بن عبدالله بن عبدالمطّلب بن هاشم بن عبد مناف بن قصيّ بن کِلاب بن مرّة بن کعب بن لؤي بن غالب بن فهر بن مالک بن نضر بن کنانة بن خزيمة بن مدرکة بن إلياس بن مفر بن نزار بن معد بن عدنان بن اود بن االيسع بن هميسع بن يشجب بن أمين بن بنت بن قيدار بن إسماعيل بن إبراهيم بن تارخ بن ساروغ بن أرغو بن فالغ بن عابر بن شالخ.... بن آدم نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) «.

توصيف معماري بقعه

بناي بقعه در وضعيت کلي داراي پلان مربع مستطيل است که طول آن 5/14 متر، عرض آن 30/8 متر وارتفاع گنبد از سطح زمين 5/9 متر مي‌باشد. اين بنا ابتدا بر روي سه رديف سنگ سبز تراشيده بنا گشته، سپس تار و پود بنا را آ‌جرهاي ختايي تشکيل داده است. اين بنا از سه بخش تشکيل شده است: بخش نخست به عنوان فضاي مقدماتيِ ورودي تعبيه شده، سپس دو فضاي پشت سر هم به شکل دو چهار تاقي به هم چسبيده شکل گرفته است. چهار تاقي نخست به عنوان هشتي با پوششي گنبدي ساخته شده و سقف آن بر چهار جرز استوار گشته است. در حد فاصل دو جزر از سمت غرب، درِ ورودي بقعه قرار گرفته است. اين قسمت به سبک چهار تاقي ساخته شده، با اين تفاوت که ديوار به جرز باربر تبديل شده است. تا ارتفاع يک متري، دورتا دور بنا، با کاشي پوشيده شده و سقف اين فضا را عرقچين پوشش داده که بلا واسطه بر جرزهاي جانبي فرو نشسته است. لازم به ذکر است که زير اين فضا، سردابه‌اي جهت گذاشتن اجساد امانتي در نظر گرفته شده است. قبر قيدار (ع) در چهار تاقي دوم قرار گرفته که شبستان اصلي آرامگاه است و بر فراز آن، گنبد دوپوششي استوار گشته است. گنبد اين بنا در عين سادگي در نوع خود در اين منطقه بي‌نظير و منحصر به فرد است و از نوع گنبدهاي زنگوله‌اي است.

بناي بقعة قيدار نبي (صلي الله عليه و آله و سلم)

گنبد و بنا از نماي بيروني فاقد هر گونه تزيينات است، اما پوشش نخستين گنبد که سقف بقعه را تشکيل مي‌دهد، از درون با گچ‌بري‌هاي بسيار زيبايي تزيين گرديده است. ضريح قيدار نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) در سال 691 هـ . ق به شکلي زيبا از چوب گردو ساخته شده که طول آن در حدود دو متر و عرض تقريبي آن 70/1 متر است و تزييناتي از قبيل طرح‌هاي هندسي و گل و بوته به روش حکاکي بر روي آن ايجاد کرده‌اند. در دوران صفويه به لحاظ حفاظت آ‌ن، ضريح ديگري بر آن نصب گرديده که با ترکيبي از گره‌سازي و شمسه اجرا شده . است، اما در سال 1385، ضريح فلزي، جايگزين ضريح چوبي دورة صفويه گرديد.

ضريح بقعة قيدار نبي نبي (صلي الله عليه و آله و سلم)

ين بقعه را زائرسراي بزرگي محصور کرده که با طرح مستطيلي و به سبکي خاص ساخته شده و تقليدي ناقص از سبک بناهاي چهار ايواني است. به استثناي ضلع شرقي صحن بنا که طاق نماست‌، در بقية اضلاع حجره‌هايي به عنوان محل سکونت زائرين احداث شده است. حجره‌هاي ضلع غربي به جهت شيب تند زمين در دو طبقه ساخته شده که طبقة زيرين آن را براي مَرکَب زائران در نظر گرفته بودند.

زائرسراي بقعه

اين مجموعه داراي سه درِ ورودي از سمت شمال، جنوب و شرق است، اما ورودي اصلي اين مجموعه در ضلع جنوبي تعبيه شده که با دو برج کنترل مي شده و زنجير عدالت جهت دادخواهي مردم از آن آويزان بوده است. امروزه يکي از برج‌ها تخريب شده است. در ضلع شرقي و جنوب شرقي اين بقعه، مسجد جامع قيدار در سال 1321 در دوران محمدعلي‌شاه قاجار، با نظارت جهان‌شاه‌خان افشار ـ که از عمّال حکومت و فئودال منطقه بوده ـ از محل اعتبارات موقوفة قيدار نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) ساخته شده است. آجرکاري شبستان مسجد به شيوة عالي طراحي شده است. مسجد داراي يک سردر و دو مناره به سبک بناهاي دوران قاجاريه است. در ضلع غربي مسجد تعدادي حجره جهت تربيت طلاب علوم ديني تعبيه شده است. البته امروزه تغييراتي در درب ورودي قديمي داده شده و بخش‌هاي ديگري به اين مکان افزوده شده است.

مسجد جامع خدابنده

>تزيينات بقعه

>کتيبه‌هاي بقعه

>موقوفات بقعه

تزيينات بقعه

عمدة تزيينات اين بنا با استفاده از کاشي‌هاي يک‌رنگ و گچ‌بري اجرا شده است. تا ارتفاع يک متري، دورتا دور بنا با کاشي‌هاي شش‌گوش به رنگ فيروزه‌اي، بنفش، سياه و سفيد پوشيده شده است. سقف شبستان گنبددار با گچ‌بري‌هاي بسيار زيبايي تزئين گرديده است. ترکيب کلي تزئينات از موتيفي به نام شمسه با کاربندي منشعب شده وخطوط آن به نوبة خود تصاويررا محدود مي‌سازد. گچ‌بري‌ها با نقش‌هاي گل و بوته، لچک و ترنج، تصوير خيالي فرشتگان، درخت زندگي و پرندگان بسيار زيبا طراحي و اجرا شده است. کلية تزيينات با دو رنگ آبي و طلايي جلوه‌گرند. در گوشواره‌هاي جرز شرقي تزيينات اوليه بر اثر رطوبت حاصله از فيل‌پوشهاي سقف فروريخته بوده که در دوران قاجاريه مرمت شده‌اند. تزيينات بنا با توجه به سبک گچ‌بري‌ها و مفهوم تصاوير به دورة صفويه مربوط است.

کتيبه‌هاي بقعه

دربارة تاريخ احداث بنا دو کتيبة سنگي در جبهة جنوبي بقعه و هشتي ديده مي‌شود. مضمون کتيبة ضلع جنوبي به شرح ذيل است:

موقوفات بقعه

تعداد شش جلد جزوة قرآن مجيد و قسمتي از آيات سورة مبارکة نحل است. ابعاد خط 15× 6 سانتي‌متر و نوع خط ثلث خفي است که کل آيات با خط قرمز محاط شده است. جلد جزوات چرمي و جنس کاغذ پاپيروس است. نويسندة اين قرآن که در سال 1030 هجري قمري نوشته شده، ناشناخته است و واقف آن مشهدي يوسف ساکن زنجان بوده است. از ديگر اموال مي توان به تعدادي شمعدان روسي از دوران نيکلا و شمعداني از دوران صفويه اشاره نمود.

»بلغان خاتون أمرت بتجديد هذا المقام المبارک زيد عظمتها في الدنيا و الآخمنابع و مآخذ

1. ثبوتي، هوشنگ، بناهاي آرامگاه استان زنجان، زنجان: زنگان، 1377.

2. ـــــــــــــ ، تاريخ زنجان، زنجان: انتشارات ادارة کل فرهنگ وارشاد اسلامي، 1366.

3. جعفري، عباس، گيتاشناسي ايران، ج سوم، تهران: انتشارات مؤسسة گيتاشناسي، 1384.

4. زنده‌دل، حسن، مجموعه راهنماي جامع ايران‌گردي استان زنجان، تهران: نشر ايرانگردان، 1377.

5. صالح مدرسه‌اي، عباس، پيامبران سرزمين ما، قم: در راه حق، 1380.

6. فوزي، وليّ الله، پژوهشي در زندگي پيامبران ايران، قم: اسلامي، 1381.

7. کياني، محمد يوسف، معماري ايران دورة اسلامي، تهران: سمت، 1388.

8. ملازاده،کاظم، دايرة المعارف بناهاي آرامگاهي، تهران: حوزة هنري، 1387.

9. يعقوبي، ابن واضح، تاريخ يعقوبي، ترجمة محمدابراهيم آيتي، ج 1، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، 1366. رة في ربيع الآخر سنة تسع عشر و سبعمائة ... مبارک محمد«. خط اين کتيبه ثلث جلي و به سبک حکاکي رقم گرديده است. کتيبة دوم در ضلع جنوبي فضاي نخست (هشتي) نصب شده و مضموني بدين شرح دارد: »اخراجات، تعمير روضة مقدس و گنبد منور حضرت قيدار نبي نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) ، راسخ جليل ابن مرحوم شيخ ابراهيم‌خان سلطانيه‌اي سنة 751«. با توجه به کتيبه هاي موجود مي‌توان گفت بناي موجود در سال 719 هجري قمري توسط بلغان خاتون زن غازان خان ايلخاني تجديد بنا گرديده و گنبد بنا در سال 751 هجري قمري بر فراز آن ساخته شده است.