بقعه حضرت امامزاده یعقوب در صائین قلعه ابهر

مؤلف:مهدی بختیاری

چکيده

کارشناس ارشد باستان شناسي و مدرس دانشگاه. حضرت امامزاده يعقوب (ع) از اولاد بلاواسطه حضرت موسي بن جعفر (ع) مي باشد. بقعه آن حضرت در استان زنجان و در شهر «صائين قلعه» قرار دارد و به جهت شخصيت مذهبي، اجتماعي و سياسي اين امامزاده، مورد توجه و استقبال اهالي استان مي باشد و شاهد حضور انبوه زوّار از نقاط مختلف ايران مي باشد. در اين مقاله سعي گرديده، ضمن معرفي اين امامزاده و گزارشي از جنگ هاي وي، مرقد و مزار وي را از لحاظ هنر و معماري مورد بررسي و مطالعه قرار دهيم. کليد واژگان: امامزاده يعقوب (ع)، امامزاده يحيي (ع)، صائين قلعه، ابهر، بقعه.

مقدمه

امامزادگان هر شهر و روستايي، نمايشگاهي است بزرگ از هنر، ابتکار، سليقه، ايمان و اعتقاد و عواطف پاک هزاران هزار معمار، خطاط، کاشيکار، نقاش و... در بعضي موارد صحن و سرا، گنبد و مناره، ضريح و رواق يک امامزاده، از ديدني ترين آثار و بناها، مايه ي شکوه و جلال آن شهر و در عين حال بي نظير و بي مانند است و اجتماع مردم در آن صحن و سرا از بزرگ ترين اجتماع آن شهر و ديار مي باشد و با صفا ترين دل ها و شيفته ترين قلب ها در آن اجتماع هاي بزرگ گرد هم مي آيند و پاک ترين زمزمه ها و عميق ترين ناله ها و پر سوزترين مناجات را در جوار آن امامزاده، سر مي دهند و به پرستش حق و انس با اولياي او مي پردازند. امامزاده يعقوب صائين قلعه دراستان زنجان يکي از اين امامزادگان مي باشد که پذيراي هزاران زائر مي باشد.

موقعيت جغرافيايي شهر صائين قلعه

صائين قلعه يکي از شهرهاي بخش مرکزي شهرستان ابهر در استان زنجان مي باشد و در 49 درجه 4 دقيقه طول شرقي از نصف النهار مبدا و 36 درجه 18 دقيقه عرض شمالي از خط استوا و در فاصله 25 کيلومتري شهر ابهر و 65 کيلومتري شهر زنجان واقع شده است.

پيشينه تاريخي صائين قلعه

اين شهر داراي تاريخ کهن مي باشد. قبل از حمله مغول قهود نام داشته و مغولان آن را صائين قلعه ناميدند. حمداله مستوفي در «نزهه القلوب» آورده است. «ديه قهود که مغولان آن را صائين قلعه مي خوانند ام القراي آنجاست و اکنون به سبب همسايگي با سلطانيه، موضع آباداني مي شود و ولايت سردسير است وچون بر جاده علم واقع شده، اخراجات بسيار دارند و از حقوق ديواني معاف است» در ذکر مسافات، از سلطانيه تا ري چهل و هفت فرسنگ است و از سلطانيه تا صائين قلعه پنج فرسنگ مي باشد. از ابهر تا صائين قلعه چهار فرسنگ است لسترنج در کتاب خود آورده است: «سرراه ابهر، پنج فرسخي مشرق سلطانيه، قريه قهود واقع است که مغول ها آن را صائين قلعه مي نامند و هنوز اين محل به نام صاين وجود دارد و آن را باتوخان هم مي گويند. (باتوخان اسم نواده چنگيز است). قلعه مرتفع سر جهان برفراز قله کوهي درنيمه راه صائين قلعه و سلطانيه واقع و تا سلطانيه پنج فرسخي فاصله داشت و از فراز آن کوه بر جلگه بزرگي که از سمت مشرق تا ابهر و قزوين امتداد داشت مشرف بود در تاريخ جغرافياي رزم آرا آمده است: «صائين قلعه جزو دهستان ابهر رود، بخش ابهر، شهرستان زنجان جلگه سردسير بوده و تمامي اهالي آن شيعه مذهب اند. زبانشان ترکي و به فارسي آشنا مي باشند.» نام صائين قلعه به صورت گوناگون در تواريخ آمده از جمله: «صاين»، «صائين قلعه»، «صائين دژ»، «قهود»، «قهودرود» و «سان قالا». با توجه به موقعيت منطقه اي شهر که در کنار و مرکز بزرگ تمدن تاريخي نظير شهر سلطانيه قرار گرفته است، از لحاظ تاريخي داراي قدمت طولاني بوده و وجود امامزاده يعقوب،‌امامزاده يحيي در مرکز شهر اسناد زنده اين ادعا هستند. امامزاده يعقوب (ع) صائين قلعه در سه کيلومتري سمت جنوبي شهر، در بالاي يک تپه طبيعي قرار گرفته است.

شجره طيبه امامزاده يعقوب

در رابطه با شجره نامه آن حضرت اختلاف نظر وجود دارد. درکتاب «کنز الانساب» براي امام موسي بن جعفر (ع)، سي و نه فرزند نوشته اند: رضا، حسين، فضل اله، علي، حسن، احمد، محسن، شرادبن، عبداله، عقيل، طيب، محمد، ناصر، حمزه، محمود، سام، لام، زيد النار، يعقوب، جعفر، باقر، الياس،‌ عباس، نوح، عمران، ادنان، صالح، عون، سالم، سليم، ذکريا، شعيب، يحيي، اسماعيل، ابراهيم، يوسف، عبيداله، هارون، و عبدالرحمن؛ بنابراين احتمال دارد امامزاده يعقوب (ع) بلافاصله از اولاد موسي بن جعفر باشد و مؤيد اين احتمال شجره نامه ي ايشان است و همچنين بنا بر تحقيق شيخ مفيد، امامزاده يعقوب (ع) از اولاد بلافصل امام موسي بن جعفر (ع) است برخي از افراد، ايشان را از احفاد و نوادگان حضرت امام جعفر صادق (ع) دانسته اند.

هدف از هجرت امامزاده يعقوب از مدينه به ايران

شيخ ابوسعيد خارزي در کتاب «بحرالالقاب» نقل کرده:«هنگامي که خبر شهادت امام رضا (ع) به مدينه رسيد، لشگري به همراه جمعي از سادات به سر لشگري حضرت زيد (ع) براي قتل عباسيان راهي بصره شدند که در راه، حضرت حضرت زيد (ع) را دستگير کرده و به دستور مأمون به شهادت رسانيدند. از جمله ساداتي که از مدينه حرکت کرده بود، حضرت امامزاده يعقوب (ع) بود که ايشان راهي بغداد شدند و از آنجا به طرف قم حرکت نمودند. وجود حضرت در قم باعث شد که کم کم سادات به دور ايشان جمع شده و تعداد زيادي با ايشان بيعت نمودند. حضرت لشکري در حدود 400 نفر از اين افراد جمع آوري نمودند و از قم به طرف رودبار (گيلان) حرکت کردند. چون به موجب تواريخ، رودبار از سرحدات مسلمان ها بود و اکثر آن ها مسلمان نشده بودند، نزديک پل منجيل که رسيدند پادشاه آن ها رستم بن سيامک نمودار شد و مانع حرکت حضرت شدند.»

>جنگ حضرت با مخالفين >جنگ حضرت با حاکم طارم جنگ حضرت با مخالفين وقتي رستم بن سيامک راه را بر حضرت بست، حضرت آن را به دين اسلام فرا خواند. بعد از قبول نکردن اسلام، جنگ آغاز گرديد. حضرت امامزاده يعقوب (ع) وي را به هلاکت رسانيد. حضرت نايب خود را در آنجا نصب فرمود و به طرف طارم حرکت نمود.

جنگ حضرت با حاکم طارم

ابوالمعالي فرماندار طارم چون خبر شکست رستم را شنيد قشوني را جمع آوري کرد و راه را بر حضرت بست. حضرت پس از جنگي که ميان دو لشکر صورت گرفت آن را شکست داد. حضرت امامزاده يعقوب (ع) به مدت يک ماه در طارم توقف نموده و تمام طارم تحت تصرف حضرت درآمد. اهالي طارم شيعه و از تمام اطراف به خدمت آن حضرت شرفياب شدند و اسلام اختيار کردند حرکت حضرت به طرف ابهر

در کتاب تاريخ حالات سيد جلال اشرف از شيخ ابوسعيد خوارزمي نقل مي کند: «چون حضرت روي مبارک خود را به راه ابهر رو نهاد از راه چرگر به طرف قهود رود که نام قديمي صائين قلعه بود حرکت کرد. در بين راه صد نفر جوانان به جهت ياري لشگر حضرت به آن پيوستند. در مزرعه مشکين که در حال حاضر جزو مزرعه صائين قلعه است و وقف بر آن حضرت است، لشگري منسجم گردآوري و در آنجا خيمه و خرگاه بر پا کردند. گويند هر قريه که خبردار شدند به ياري حضرت آمدند. در اين زمان حاکم حصار ارمني (از بخش قيدار) به نام نعمان يکي صاحب منصبان خود را به نام عمر باقي (عمربلاغي) با لشگري به مقابله با لشگر ميان حضرت فرستاد و طي جنگي که در منطقه صورت گرفت عمر باقي به هلاکت رسيد و در محلي به نام عمر قلاغي که در مسير امامزاده يعقوب (ع) است، دفن شده است و امروزه هر کس از زوّار که از آنجا عبور مي کند بر او سنگ مي اندازد و لعنت بر او مي کند. بعد از هلاکت عمر باقي، لشگر وي گريختند

آمدن امامزاده يحيي از مدينه جهت ياري حضرت امامزاده يعقوب

امامزاده يحيي (ع) که قبر مطهرشان در صائين قلعه است بعد از ورود به ايران، جهت کمک به حضرت امامزاده يعقوب (ع) لشگري جمع کردند. طي جنگي که با نعمان صورت گرفت، لشکر نعمان شکست خورده و نعمان نيز به طرف قزوين گريخت. امامزاده يحيي (ع) با لشگري در حدود 10 هزار نفر به طرف قزوين حرکت کردند و در منطقه سياه ديون که اکنون معروف به تاکستان است رسيدند و خبر از نعمان گرفتند و گفتندکه چهل هزار نفر جمع کرده و در بيرون قزوين خيمه بر پا کرده و ميل جنگ دارد. طي نامه اي که امامزاه يحيي (ع) به امامزاده يعقوب (ع) فرستادند، حضرت يعقوب (ع) با سپاهي به لشکر امامزاده يحيي (ع) پيوستند و هر دو لشکر به طرف قزوين روانه شدند و چون نزديک لشکر نعمان در دو فرسخي قزوين رسيدند، خيمه و خرگاه برپا نمودند طي جنگي که در روز چهارم صورت گرفت، لشکر نعمان شکست خورد و نعمان به دست امامزاده يعقوب(ع) کشته شد. حضرت، نايب خود را در آنجا تعيين کردند و خود ايشان به صائين قلعه مراجعه نمودند.

عزيمت حضرت امامزاده يعقوب به طرف قيدار پيغمبر

روز دوشنبه بيستم رجب حضرت يعقوب (ع) روانه شهر قيدار شدند. چون وردان نهرواني در جنگي که با امامزاده يعقوب (ع) انجام داد و شکست خورده بود به طرف قيدار فرار کرده بود و در آنجا از پادشاه همدان ياري طلبيده بود و با قشوني که پادشاه همدان به او داده بود و همچنين لشکري که خودش جمع کرده بود در نزديکي قيدار در طرف سجاس خيمه برپا نموده بود. امامزاده با لشکري وارد قيدار شدند و طي جنگي که در چند روز صورت گرفت حضرت امامزاده يعقوب (ع) وردان نهرواني را شکست دادند و در حدود 500 نفر از افراد لشکر امامزاده به شهادت رسيدند. حضرت بر آن شهدا در قيدار پيغمبر(ع) نماز خواندن و آن ها را دفن نمودند

حرکت امامزاده يعقوب به طرف خراسان

لازم به ذکر است که حضرت يعقوب (ع) قبل از حرکت به خراسان، يکي از فرماندهان خود را به نام شاهزاده اسماعيل (ع) که قبر شريف ايشان در شناط ابهر قرار دارد را به عنوان نايب خويش در ابهر گماردند. در «تاريخ ابن صباغ مالکي» آمده است: «چون حضرت يعقوب (ع) جهت زيارت قبر شريف برادر بزرگوارشان حضرت امام رضا (ع) به سمت خراسان عزيمت نمودند، در گرگان برخوردي با يکي از فرماندهان خليفه به نام طلحه داشت که راه را بر حضرت بسته بود. در نتيجه جنگي که بين دو سپاه صورت گرفت، حضرت بر او غلبه يافتند و بعد وارد خراسان شدند. حضرت بعد از زيارت قبر مطهر امام رضا (ع) از حاکم تبريز نامه اي دريافت کرده که در آن نامه به حضرت يعقوب (ع) نوشته شده بود که با خليفه وقت (عباسي) بيعت کند و در غير اين صورت خود را آماده جنگ نمايد. حضرت براي دعوت به اسلام و مقابله با حاکم کافر تبريز (طارق) خراسان را به قصد تبريز ترک کردند. در شبستر که خيمه و خرگاه حاکم تبريز در آنجا برپا شده بود جنگي بين دو لشکر صورت گرفت. در اين جنگ حضرت به اتفاق امامزاده حمزه بن موسي بن جعفر (ع) که قبر مطهر ايشان هم اکنون درتبريز است، آماده جنگ شدند. در اين جنگ حضرت بر دشمنان چيره شد؛ اما به شهادت رسيدند

حرکت حضرت امامزاده يعقوب از تبريز به طرف ابهر

در زماني که حضرت يعقوب (ع) در تبريز بودند يک نفر به نام اشعث شامي از طرف حاکم همدان در ابهر شورش کرده بود و چون امامزاده اسماعيل (ع) را مانع اهداف خود ديده بود او را درمسجد به دست نصر بن سيار به شهادت رسانده بود. چون اين خبر به حضرت يعقوب (ع) در تبريز رسيد، حضرت قشوني جمع آوري نموده و به سمت ابهر حرکت کردند و در حدود شهر خرم دره (10 کيلومتري ابهر) با لشکر کفر مصادف شده و جنگي بين آن ها صورت گرفت. دراين جنگ حضرت امامزاده يحيي (ع) که سردار لشکر آن حضرت بود به شهادت رسيدند و در اثر اين فاجعه حضرت يعقوب (ع) بسيار متأثر شدند؛ ولي دست از جنگ برنداشتند. اين جنگ سه روز به طول انجاميد و در روز چهارم هر دو لشکر دست از جنگ کشيدند و حضرت مراسم تعزيت و تدفين را نسبت به امامزاده يحيي(ع) به جا آوردند. لشکر حضرت در مزرعه مشکين خيمه زده و دوباره جنگ با اشعث شامي آغاز گرديد و اين نبرد سه روز ادامه داشت و در روز چهارم حضرت امامزاده يعقوب، به دست قشون آن لعين به شهادت رسيدند. (احتمالا به دست جارود بن بکر به شهادت رسيدند) پيکر مطهر آن حضرت در يک کيلومتري مزرعه شکين که تپه سرسبز و خرم و چراگاه آهوان بود دفن گرديدند

بناي قبلي حرم مطهر حضرت امامزاده يعقوب

بناي امامزاده داراي پلان مربع مستطيل بوده است. طول آن 20 متر و عرض آن 5 / 12 متر و داراي 7 فضاي مشخص بوده است. ابتدا فضاي هشتي که 15 / 5 متر طول و 5 / 3 عرض و در طرفين آن دو اتاق به طور قرينه قرار گرفته بوده است. در پشت فضاي هشتي، بقعه ي اصلي قرار مي گرفت که اين بقعه به عنوان هسته اصلي بنا بود. پوشش سقف اتاق آرامگاه از نوع گنبد پنج او هفت گنبد بوده است

بناي جديد حرم مطهر

با توجه به اينکه امامزاده يعقوب (ع) يکي از اماکن مهم و مقدس در استان زنجان مي باشد شاهد حضور انبوه زوّار جهت ارادت به اين حرم مقدس از اقصي نقاط کشور مي باشد. چون بناي قبلي پذيرش زايرين به صورت گسترده را محدود مي ساخت و مشکلاتي ايجاد مي نمود، ضرورت احداث بناي بزرگ تر و با شکوه را در اين مکان بيش از بيش نمايان کرد. بناي جديد حرم مطهر امامزاده يعقوب (ع) که شامل عمليات اجرايي فاز اول پروژه مي باشد در سال 1379 با تخريب بناي قبلي، به همت جمعي از نيکوکاران و علاقه مندان و با همکاري اداره کل اوقاف و امور خيريه استان، در مساحت 1050 متر مربع آغاز گرديد. اين بنا شامل موارد زير مي باشد: 1.حرم مطهر مساحت 105 مترمربع داراي گنبد تک پوششي يک جداره از نوع فلزي، با ارتفاع 20 متر و قطر 7 متر. ورودي حرم شامل سردري با طاق جناعي که در طرفين آن دو مناره به ارتفاع 5 / 23 متر قرار گرفته است؛ 2.داراي شبستان مردانه و زنانه در ضلع غربي حرم با ورودي و کفش داري جداگانه هر کدام در مساحتي در حدود 68 مترمربع؛ 3.مسجد حرم مطهر در مساحت 600 مترمربع؛ 4.دفتر هيأت امنا، خادمين امامزاده يعقوب (ع) در ضلع غربي شبستان مردانه. نوع مصالح به کار رفته در اين بناي عظيم،‌آجر، سيمان و آهن آلات مي باشد و تزيينات اين بنا بيش تر آينه کاري است. زاير سراي حرم مطهر در اين حرم به تعداد 50 زاير سرا بقعه شده است. اين زاير سراها در بخش واقع شده است. قسمت اصلي به تعداد 36 زاير سرا در وسط صحن، داراي نمايي شمالي و جنوبي، به صورت اتاق هايي پي در پي در کنار هم قرارگرفته اند. قسمت فرعي در ضلع غربي امامزاده به تعداد 14 زاير سرا با نمايي فقط شمالي قرار دارند.

ضريح حرم مطهر

ضريح فعلي امامزاده يعقوب (ع) بسيار زيبا و جالب است که در بناي جديد بر روي قبر امامزاده، به جاي ضريح قبلي نصب شده است. طول ضريح 4 متر و عرض آن 3 متر و ارتفاع آن 60 / 2 متر مي باشد. جنس اين ضريح از فلز روي،‌آهن گالوانيزه، بوکسيت و نقره مي باشد. در قسمت بالاي ضريح، دور تا دور از روکش آب طلا، استفاده شده که زيبايي آن را دو چندان نموده است. در مرکز اين بخش آيات قرآن کريم در زمينه اي آبي رنگ نوشته شده و حاشيه جالبي را به وجود آورده است. اين ضريح در سال 1383 توسط فردي خير از اهالي صائين قلعه به نام حاج علي اکبر معيني و به همت هيأت امناي امامزاده يعقوب (ع) اهدا و نصب شده است.

موقوفات

موقوفات امامزاده يعقوب (ع) بيش تر به صورت املاک وقفي، زمين هاي زراعي مي باشند. مساحت املاک وقفي زراعي آن در حدود 200 هکتار مي باشد. اکثر اين زمين ها به شکل ديم زار، به صورت اجاره به افراد مختلف واگذار مي شود و آن ها با کشت ديمي محصولات مانند: گندم و غيره، مبلغي را به عنوان اجاره بها به هيأت امناي امامزاده يعقوب (ع) يا اوقاف پرداخت مي نمايند. بخشي از زمين هاي مذکور زير کشت باغ انگور قرار گرفته است که از آب چشمه امامزده يعقوب (ع) آبياري مي گردد. لازم به ذکر است که مساحت آن بسيار اندک مي باشد. استشهاد نامه متن استشهاد نامه به شرح ذيل مي باشد: (هو علي کل شي ء شهيد) اما بعد الحمد و الصلوه غرض از تحرير اين کلمات و اضحه البينات حامل اين صحفه واضحه الدلاله کربلائي شيخ علي ابن مرحوم شيخ ندر و شيخ رضا و شيخ صالح خادم و متوليان بقاع امام زاده التعظيم و التکريم امامزاده يحيي و امامزاده يعقوب و امام زاده عبدالله اولاد جناب امام موسي کاظم عليه و علي آباهه و اولاده الطاهره الف تحيه و الثناء استعلام و استخبار مي نمايداز فضلاء ذوي الاحترام و ساده الکرام و صلحاء و راساء متصديون خالصه سلطاني و کافه مومنين که هر که عليم و خبير بوده که مزرعه موسومه بشکين در جوار قريه صائنقلعه است که بقعه امامزاده يعقوب (ع) در آن مزرعه واقع است در تحت تصرف تصرف متوليان مذکور بوده از زمان سلاطين سلف الي الان احدي دخل در مزرعه نکرده و فرامين مربوطه که يد موسوي اليه مي باشد هميشه عزت و احترام بقعه متبرکه اهل مذهب بوده و هيچ گونه مزاحم خادمان مذکور نگرديده اند که به فراغ بال درمزرعه زراعت نموده، صرف بقاي عيال گذرانيده و دعا گويي حافظ شريعت غرا بوده اند و متسدعي است آنچه از کم و کيف مطلع باشند در حاشيه اين صفحه قلمي و ممهور نمايد. والسلام علي من اتبع الهداي و ادا الشهدا. في شهر ذي الحجه الحرام 1228 هجري