بقعه متبرکه امامزاده جعفر پیشوا وموقوفات آن

مؤلف:مهدی بختیاری (کارشناس ارشد ومدرس دانشگاه آزاد اسلامی)

چکيده

شهرستان پيشوا مانند ديگر مناطق استان تهران، داراي چندين مکان مذهبي و زيارتي در خود مي‌باشد که مهم‌ترين و ارزشمندترين ميراث آن مرقد مطهر امامزاده جعفربن موسي الکاظم (عليهما السلام) است. حضرت امامزاده جعفر(عليه السلام) که صحن و سراي زيبا و مطهرش هر روزه در شهر پيشوا، منزلگه هزاران عاشق دل‌سوخته به خاندان عصمت و طهارت (عليهم السلام) است، يکي از فرزندان بلافصل حضرت امام موسي کاظم‌ (عليه السلام) مي‌باشد. مدفن آن بزرگوار در اين ناحيه باعث شکل گيري هسته‌ي اوليه شهر پيشوا بوده و همچنين در بافت معماري و اقتصادي منطقه، تأثير به‌سزايي داشته است. دراين مقاله سعي گرديده ابتدا مرقد مطهر ايشان، معرفي و سپس موقوفات و به خصوص قديمي‌ترين وقفنامه اين امامزاده، مورد بررسي و مطالعه قرار داده شود. کليد واژه‌ها امامزاده جعفر(عليه السلام)، پيشوا، شيخ جنيد رازي، وقفنامه. مقدمه شهرستان پيشوا از مناطق فرهنگي، تاريخي و مذهبي ايران اسلامي محسوب مي‌شود که در 45 کيلومتري جنوب شرقي تهران واقع شده است. اين منطقه به لحاظ سابقه‌ي تمدن و تاريخ از اهميت به‌سزايي برخوردار مي‌باشد. چرا که به لحاظ آثار و بقاياي تاريخي ايراني اسلامي و حضور معنوي و پر برکت امامزاده جعفر بن موسي الکاظم (عليهما‌السلام) برادر تني امام رضا(عليه‌السلام) در شهر پيشوا، دوران تاريخي پرفراز و نشيبي را مانند مبدا قيام 15 خرداد سال 1342 از سر گذرانده است. آستانه‌ي متبرکه‌ي امامزاده جعفر(عليه‌السلام) در نزد مردم منطقه از جايگاه و ازش معنوي و مذهبي بسيار بالايي برخوردار مي‌باشد و همچون خورشيد فروزان همواره مي‌درخشد و همه روزه منزلگاه حاجتمندان و عاشقان خاندان پاک پيامبر اعظم(صلّي‌الله‌ عليه وآله) است.

موقيعت جغرافيايي پيشوا

بقعه‌ي متبرکه‌ي امامزاده جعفر(عليه‌السلام) در 6 کيلومتري جنوب شرقي ورامين و در شهر پيشوا واقع گرديده است. شهرستان پيشوا از شمال به تپه‌هاي کم ارتفاع دامنه‌هاي جنوبي رشته کوه البرز، از مشرق به شهرستان گرمسار و بخش ايوانکي در استان سمنان، از جنوب به بخش جواديه، از مغرب به بخش مرکزيِ شهرستان ورامين و شهرستان پاکدشت محدود مي‌شود و مشتمل است بر دو دهستانِ عسکريه و بهنام سوخته جنوبي و شهر پيشواست. در لغت نامه‌ي دهخدا واژه پيشوا چنين آمده ‌است: «پيشوا قصبه‌اي جزو دهستان بهنام سوخته بخش ورامين است، سکنه‌ي آن فارسي ‌زبان هستند و آب آنجا از قنات ورامين و محصولات آن غلات و صيفي، باغات و چغندر قند است». <ref> لغت نامه ی دهخدا، ص735. نام سابق شهرستان پيشوا، امامزاده جعفر و نيز نام قديمي‌تر آن، سناردک <ref> واژه ی پهلوی ساسانی به معنی بندر خشک. است. بعد از شهادت و دفن اين امامزاده در آنجا، اين آبادي از سناردک به امامزاده جعفر تغيير نام يافت و قرون متمادي با همين نام در منطقه شهرت داشت. در سال 1317ش در جريان احداث راه آهن سراسري تهران ـ شمال ـ مشهد که از مسير اين آبادي مي‌گذرد، با احداث ايستگاهي در جوار اين آبادي، نام آن از امامزاده جعفر، به «پيشوا» تغيير يافت. پيشوا، بخش کوچکي بود که از لحاظ جغرافيايي از توابع شهرستان ورامين به شمار مي‌رفت. افزايش جمعيت در اين منطقه باعث شد تا در سال 1366، از بخش به شهرستان ارتقا يابد. آثار تاريخي و باستاني اين شهرستان در جاي جاي اين منطقه پراکنده شده است. قديمي‌ترين شواهد معماري در اين منطقه مربوط به هزاره‌ي هفتم قبل از ميلاد مي‌باشد.

شجره‌ي طيبه‌ي امامزاده جعفر

هر چند تعداد واقعي فرزندان امام موسي بن جعفر(عليهما‌السلام) و نيز مدفن واقعي آنان در کتب تاريخ و سيره در هاله‌اي از ابهام قرار داد و عالمان نسب شناس نتوانسته‌اند تعداد واقعي فرزندان آن امام همام را مشخص کنند؛ ولي مي‌توان دريافت که حضرت امام کاظم(عليه‌السلام) نسبت به ساير ائمه‌ي اطهار(عليهم‌السلام) فرزندان زيادتري داشت و بديهي است که اغلب آن بزرگواران، برادران ناتني امام رضا(عليه‌السلام) به شمار مي‌روند. بنا بر نوشته کتب انساب، امامزاده جعفر(عليه‌السلام) يکي از فرزندان بلافصل حضرت امام موسي کاظم‌(عليه‌السلام) است‌. از کساني که اين امامزاده را از فرزندان بلافصل امام کاظم‌(عليه‌السلام) ذکر کرده‌اند، شيخ عباس قمي است. <ref> منتهی الامال، ج2، ص223. مؤلف کنز الانساب، تعداد فرزندان امام هفتم را 42 تن ذکر کرده و در ادامه نوشته است: «چون مأمون، حضرت علي بن موسي الرضا(عليهما‌السلام) را از مدينه به شهر طوس دعوت نمود، جمله‌ي فرزندان و فرزندزادگان حضرت امام کاظم‌(عليه‌السلام) به تدريج از بغداد رو به ولايت خراسان نهادند، مِن‌جمله تعدادي از اين بزرگواران همچون جعفر و ابراهيم و... چون به ناحيه ي ساوجبلاغ رسيدند، دشمنان از عقب آمدند و مجادله‌ي بسيار کردند و آخر الامر حسن بن موسي الکاظم‌(عليهما‌السلام) را شهيد کردند و به بعضي هم جراحت رسيده بود و چون شب درآمد، لاعلاج روي به اطراف نهادند. اما جعفر بن موسي الکاظم‌(عليهما‌السلام) که در حين دفاع مجروح گرديده بود، در توابع ورامين به موضع سناردک (مکان فعلي) در اثر شدت جراحات وارده به شهادت رسيد.» <ref> آشنایی با سلاله ی پاکان، امامزاده جعفر (علیه السلام) پیشوا، ص47-43. آيت الله سيد شهاب الدين مرعشي نجفي(رحمت‌الله‌عليه) درباره‌ي هويت امامزاده جعفر‌(عليه‌السلام)، اين گونه اظهار نظر فرموده است: «امامزاده جعفر از فرزندان بلا فصل حضرت موسي بن جعفر‌(عليهما‌السلام) مي‌باشند که در قريه ي خُوار در اطراف مدينه منوّره زندگي مي‌کردند. جمعي از آن قريه تصميم گرفتند به خدمت حضرت علي بن موسي الرضا‌(عليهما‌السلام) در مرو مشرف شوند و امامزاده جعفر‌(عليه‌السلام) را به سرپرستي خودشان انتخاب نمودند. چون ايشان عالم و دانشمند و زاهد بودند و به اين قصد حرکت کردند، وقتي به ايران آمدند، مأمون حضرت رضا‌(عليه‌السلام) را شهيد کرده بود. مأمورين مأمون، با اين گروه در اطراف ساوه جنگيدند. عده‌اي از اين جمع در آن درگيري شهيد شدند. امامزاده جعفر‌(عليه‌السلام) در حين مبارزه با مأمورين مأمون، در اين جنگ مجروح شدند و با همان حالت بدان نواحي تشريف برده و در محل سناردک در اثر همان مجروح بودن شربت شهادت نوشيدند.» <ref> همان، ص86. درباره‌ي محل جراحت آن بزرگوار ـ ساوجبلاغ يا ساوه ـ اختلاف است. آنچه مسلم است اين که وي در اثر شدت جراحت، در اين مکان فعلي شربت شهادت نوشيده است. از تاريخ دقيق شهادت وي، اطلاعي در دست نيست؛ ولي بي‌گمان شهادت آن بزرگوار در بين سال‌هاي 203 و 204 ق بوده است.

توصيف معماري امامزاده

از تاريخ اوليه‌ي بناي بقعه نيز اطلاعي نداريم. ساخت اولين بناي باشکوه بر روي مرقد پاک آن حضرت، در دوران صفوي صورت پذيرفته است. سير تحول شکل گيري و ساخت مجموعه‌ي مذهبي آستان امامزاده جعفر(عليه‌السلام) به طور کلي در سه مرحله انجام گرفته است: مرحله‌ي اول: شامل پلاني مربع شکل و مسقف با گنبد که در زمان شاه طهماسب صفوي ساخته شده و نيز محوطه‌ي باز مقابل آن که به عنوان محل تدفين اهالي شهر مورد استفاده قرار مي‌گرفته است. مرحله‌ي دوم: ايواني است که در زمان فتحعلي شاه قاجار در ضلع شرقي بقعه به بنا ملحق گرديده است که کتيبه‌ي ايوان حکايت از آن مي‌نمايد. مرحله‌ي سوم: مربوط به فعاليت‌هاي عمراني پس از پيروزي انقلاب اسلامي است که در راستاي طرح‌هاي توسعه‌اي و جامع، تعدادي از اماکن و بناهاي پيرامون آستان مقدس خريداري و به مجموعه اضافه گرديده است. <ref> بقاع متبرکه ی استان تهران، ص176.

سردر ورودي امامزاده

ورودي اصلي در ضلع شرقي قرار دارد که همزمان با شکوفايي انقلاب اسلامي و طرح توسعه و بازسازي صحن مطهر بنا گرديده است. نماي خارجي سر در ورودي از يک ايوان به ارتفاع تقريبا 15 متر تشکيل شده و داراي دو طبقه است. در طرفين ايوان دو مناره رفيع به ارتفاع 25متر قرار دارد. مناره‌ها از زمين تا لبه‌ي بام با آجرکاري و بالاتر از آن با کاشي‌کاري مزين شده است. بر روي دو مناره کتيبه‌هايي به خط ثلث طلايي بر زمينه‌ي لاجوردي با مضمون اسامي الله جل‌جلاله، محمد رسول الله(صلّي‌الله‌ عليه وآله)، علي بن ابي طالب(عليهما‌السلام) و فاطمه الزهرا(عليها‌السلام) نوشته شده است. ==ميانسرا(صحن)]] با اجراي طرح توسعه‌ي حرم امامزاده جعفر(عليه‌السلام)، ضلع جنوبي صحن، با تخريب خانه‌هاي خريداري شده و يک آب انبار که به آب انبار آقا علاءالدين معروف بوده و مربوط به دوره‌ي قاجاريه بوده، توسعه يافته است. در ضلع شمالي صحن، بخشي از منازل خريداري و تخريب گرديده و ديوار کشي شده است. يک ورودي با شش پله از اين قسمت به صحن ارتباط پيدا مي‌کند. ديوار مزبور تا ارتفاع 140سانتي‌متر با سنگ مزين شده و در بالاي ازاره در طول ضلع شمالي صحن، 29 طاق نماي آجري ساخته شده است. اين طاق نماها داراي طرح‌هاي آجرکاري متفاوت با يکديگر مي‌باشند. در ضلع شرقي صحن يک سري بناهاي تدارکاتي، بهداشتي و فرهنگي بنا شده است. در ضلع غربي صحن، ايوان ورودي بقعه‌ي امامزاده و مسجد قرار دارد.

ايوان غربي

ايوان مزبور در زمان فتحعلي شاه قاجار در سال 1227ه. ق، هنگام تعميرات بنا به آن الحاق گرديده است. ابعاد اين ايوان 7 × 20 / 8 متر مي‌باشد. پوشش سطح ايوان با استفاده از گچ سفيد کاري شده و در قسمت طاق به صورت رسمي بندي تزيين گرديده است. از پاکار قوس طاق، کتيبه‌اي به خط نستعليق سفيد بر روي کاشي‌هاي لاجوردي وجود دارد که مشتمل بر 25 بيت شعر از فتحعلي خان صبا، که هر مصرع آن، درون کادري مشخص نوشته شده است. فواصل بين کادرها را با کاشي‌هاي زرد و سبز و طرح‌هاي گل و برگ پر کرده‌اند. آخرين بيت اشعار ماده تاريخ تعمير بنا در سال 1227 مي‌باشد.

گنبد خانه

پلان اين فضا به شکل مربع ساخته شده است و اين فضا با استفاده از گوشواره ابتدا به 8 ضلعي و سپس به 16 ضلعي تبديل شده و در مرحله‌ي آخر بر روي آن گنبد دو پوششي قرار گرفته است. گنبد بقعه با توجه به سبک معماري و آثار تزييني روي آن از آثار ارزشمند معماري مذهبي ايران به شمار مي‌آيد. گنبد مزبور داراي 21 متر ارتفاع از سطح زمين و 5 / 9 متر قطر مي‌باشد. گنبد در قسمت خارجي داراي تزيينات کاشي کاري فيروزه‌اي با نقوش هندسي و کتيبه‌هايي به خط ثلث، نستعليق و کوفي بنايي مي‌باشد. کتيبه‌ي ساقه‌ي گنبد، کتيبه‌اي عريض و به ارتفاع 20 / 2 متر است و درون دو حاشيه کوچکتر به عرض 38 سانتي‌متر قرار دارد که با کاشي سياه بر زمينه‌ي سفيد کلمات الله، محمد و علي به صورت پي در پي بالا و پايين کتيبه‌ي بزرگ‌تر نوشته شده و کتيبه را در ميان گرفته‌اند. کتيبه‌ي بزرگ‌تر با خط کوفي بنايي شامل آيات 1 تا 4 سوره‌ي فتح و يک کلمه از آيه پنجم مي‌باشد. کتيبه‌ي دوم که در بالاي کتيبه‌ي فوق الذکر در ساقه‌ي گنبد قرار گرفته، با خط ثلث درون حاشيه‌اي با کاشي‌هاي زرد و لاجوردي و سفيد نوشته شده است و در حدود نيم متر ارتفاع دارد که دور تا دور ساقه‌ي گنبد را فرا گرفته و شامل آيات 1 تا 8 سوره‌ي ملک مي‌باشد. گنبد مزبور از نظر فرم و شکل کتيبه‌هاي کوفي بنايي و ساقه‌ي گنبد با گنبد شاه زند سمرقند و گنبد بقعه‌ي امامزاده طاهر(عليه‌السلام) در مجاورت آستان حضرت عبدالعظيم(عليه‌السلام) قابل مقايسه مي‌باشد. گنبد فوق در سال 1354 توسط سازمان حفاظت آثار باستاني از محل سازمان اوقاف و امور خيريه، مورد مرمت قرار گرفته است. فضاي داخل مقبره تا ارتفاع 5 / 1 متري با کاشي‌هاي معرق به رنگ فيروزه‌اي، مشکي، زرد و سفيد بر زمينه‌ي لاجوردي با نقوش تزييني اسلامي، مزين شده است. به احتمال زياد اين کاشي‌ها جزء تزيينات اوليه‌ي بنا مي‌باشند. قسمت‌هاي بالاي تزيينات فوق و قسمت داخلي گنبد با تزيينات آينه کاري مزين شده است که به احتمال زياد اين نوع تزيينات مربوط به پنجاه سال اخير است.

ضريح مقبره

اين بقعه داراي يک ضريح چوبي قديمي بوده است که ضريح فوق داراي يک درب بسيار زيبا با کتيبه‌اي بر روي آن بوده است. درب مذکور امروزه بر روي ضريح جديد نصب گرديده است. کتيبه‌هاي آن به خط نستعليق درون چهار قاب با حواشي گل و گياه است و به خط استاد محمد بن علاء الدين رازي نوشته شده و فاصله‌ي بين قاب‌ها نيز در دو کادر مستطيل شکل طرح‌هاي گره چيني به صورت کاملا استادانه حکاکي شده است. متن کتيبه‌ها چنين است: 1- «وقف کرد به آستانه متبرکه واجب التعظيم امامزاده جعفر جوازي». 2- «ابن الامام الهمام امام موسي الکاظم عليه تحيه و السلام سنه 994». 3- «نواب نامدار معدلت شعار گردون وقار مختار شرف الدين اوغلي». 4- «عمل استاد بن استاد محمد علاء الدين رازي تمه في غره جمادي الاخر سنه اربع و تسعين و تسع مائه». در سال‌هاي اخير ضريح جديدي از جنس طلا و نقره بر روي مقبره بر روي پايه‌هاي 30 سانتي‌متري از سنگ مرمر سبز رنگ، نصب مي‌گردد. اين ضريح به استناد کتيبه‌هاي روي آن در سال 1370 و 1371 شمسي ساخته شده است. در بخش بالاي ضريح فوق40 برگ تزييني و در چهار گوشه‌ي ضريح 4 گلدان طلايي تعبيه شده است. سطح هر يک از برگ‌ها مينا کاري شده و اسماء جلاله با خط نستعليق نيز بر روي آن نقش بسته است.

درب نفيس حرم

بناي مقبره داراي يک درب چوبي نفيس به صورت دو لنگه‌اي مي‌باشد. بر روي آن تزيينات از جنس خود به صورت گره چيني انجام گرفته است و در حاشيه‌ي درب‌ها کتيبه‌اي به خط ثلث حکاکي شده است. متن کتيبه صلوات بر حضرت رسول اکرم(صلّي‌الله‌ عليه وآله) و دوازده امام(عليهم‌السلام) مي‌باشد و در قسمت پايين به اين صورت آمده است: «السلطان بن السلطان و الخاقان بن الخاقان شاه ابو المظفر طهماسب سنه...» تاريخ مزبور از بين رفته است و ليکن برخي آن را 955 و برخي نيز 956 ذکر کرده‌اند. <ref> آشنایی با سلاله ی پاکان، امامزاده جعفر (علیه السلام) پیشوا، صص82-62. هر چند که بناي بقعه امامزاده جعفر(عليه‌السلام) در زمان شاه طهماسب صفوي ساخته شده و بعدها در زمان قاجاريه به دستور فتحعلي شاه قاجار تعمير و ايوان اصلي آن در ضلع شرقي بقعه احداث شد و در دوران پهلوي تعمير گنبد، آينه‌کاري داخل حرم و ديگر تزيينات داخلي و خارجي اين آستان مقدس انجام شد، تا قبل از پيروزي انقلاب اسلامي مساحت کل باقيمانده در زمان گذشته 300 متر مربع است و مساحت کل صحن و سرا به مساحت 7000 متر مربع بوده ولي پس از پيروزي انقلاب طرح توسعه‌ي آستان مقدس در غالب تهيه‌ي طرح جامع پيش‌بيني 60 هزار متر مربع طراحي شده که در اطراف حرم مطهر احداث 11 رواق و يک ايوان قرينه و سه شبستان به نام‌هاي حسينيه‌ي شهدا، مصلي و تالار قرآن به مساحت 11 هزار متر مربع در فاز يک طرح جامع به تأييد دفتر فني سازمان اوقاف و امور خيريه رسيده است. همچنين، در شرق صحن درب ورودي با دو گلدسته به ارتفاع 22 متر با سر در کاشي‌کاري و در دو طرف درب شمالي ساختمان اداري به مساحت 300 متر مربع و طبقه‌ي دوم به مساحت 380 متر مربع سالن و مخزن کتابخانه‌ي آستان مبارک قرار گرفته و در قسمت جنوبي درب ورودي خدمات به زايران و طبقه دوم، زاير‌سرا احداث شده است.

قديمي‌ترين وقفنامه و موقوفات امامزاده

آستان مقدس امامزاده جعفر(عليه‌السلام) داراي رقبات موقوفه‌ي بسيار است که توسط شيخ خضر جنيد رازي در سال 873 هجري قمري بر آستان مزبور وقف گرديده و مساحت آن بالغ بر يک ميليون و ششصد و پانزده هزار متر مربع است. در وقفنامه‌ي مرحوم شيخ خضر جنيد رازي که پايين پاي امامزاده جعفربن موسي الکاظم(عليهماالسلام) مدفون است، ذکر شده: تا زماني که خودم هستم، متولّي اين موقوفات هستم، بعد از خودم دو پسرم شيخ حسين و شيخ جنيد و بعد از اين دو پسر، نسل در نسل از اَسَنّ اولاد ذکور(مسن‌ترين پسران) متولي و خادمان موقوفات امامزاده جعفر(عليه‌السلام) هستند و حتي اگر نسل پسران منقرض شد، اَسَنّ اولاد اُناث (مسن‌ترين دختران) مي‌توانند متولّي باشند؛ بنابراين 12 تن از فرزندانم بايد خادم امامزاده جعفر(عليه‌السلام) باشند. در ادامه‌ي اين وقفنامه آمده است که درآمد اين موقوفات به سه دسته تقسيم شود: يک دسته براي فرش انداز و ميان بُقعه که آن زمان همان بقعه‌ي گِلي بوده که از ابتدا ساخته شده است و همچنين شمع و چراغ حرم؛ يک دسته براي متوليان و يک دسته حقوق 12 نفر که در اين مکان مقدس خادم بوده و اين خادمان شامل مؤذّن، قاري، جاروکش و کفشدار هستند.

شرح موقوفات

بخشي از موقوفات مزبور داراي کاربري تجاري شامل دکاکين واقع در بازار مي‌باشد و برخي ديگر داراي کاربري آموزشي، اداري، خدماتي و سالن ورزش است. علاوه بر رقبات ذکر شده اراضي روستاهاي کمال آباد، جمال آباد، مزرعه سه درخت و سربالا و سه قطعه باغ متصل به يکديگر به انضمام شش دانگ سه رشته قنات معروف به پاچنار محمودآباد و قنات بزرگ حضرتي و سه رشته قنات معروف به نام‌هاي ذوالقرنين، حسينا و سه درخت و نيز يک گنگ حقابه دايم از سياه آب خاوه به انضمام حقابه مطابق معمول از رودخانه جاجرود که تماما تحت شماره 113 اصلي و شماره 17725 اداره‌ي ثبت اسناد و املاک به ثبت رسيده متعلق به آستان امامزاده جعفر(عليه‌السلام) مي‌باشد. به علاوه قطعه زميني به مساحت يک هکتار در اجاره‌ي آموزش و پرورش قرار دارد. برابر وقفنامه‌ي موجود و طبق نظر واقف، درآمد موقوفات فوق الذکر پس از کسر هزينه‌ها به مصارف بقعه مي‌رسد. به غير از موقوفات بر شمرده، آستان مقدس داراي يک معدن شن و ماسه به وسعت حدود 6 هکتار در محدوده‌ي پلاک 41 خسرو شهرستان ورامين مي‌باشد. <ref> همان، ص83.