تاملی برسند تاریخی وقف کنیز در دوره قاجار: تفاوت بین نسخه‌ها
جز («تاملی برسند تاریخی وقف کنیز در دوره قاجار» را محافظت کرد ([ویرایش=تنها مدیران] (بی‌پایان) [انتقال=تنها مدیران] (بی‌پایان))) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | مؤلف: | + | مؤلف:[[سعیده جلالیان]] |
| − | [[سعیده جلالیان]] | ||
<ref> | <ref> | ||
کارشناس ارشد تاریخ وتمدن ملل اسلامی ،کارشناس پژوهشی سازمان کتابخانه ها،موزه ها ومرکز اسنادآستان قدس رضوی | کارشناس ارشد تاریخ وتمدن ملل اسلامی ،کارشناس پژوهشی سازمان کتابخانه ها،موزه ها ومرکز اسنادآستان قدس رضوی | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | |||
| − | |||
| − | + | ==چکیده== | |
| + | از دیر باز یکی از جلوه‌های [[نوع دوستی]] [[انسان]] [[صدقه]] منافع بخشی از اموال خود برای دیگران بوده که در آن، مالی حبس و منافع آن برای مقاصد خاص تخصیص می‌یافته است. این فرهنگ در [[تاریخ اسلام]] [[وقف]] نام گرفته است. وجود وقفنامه‌ای تاریخی با موضوع اهدای [[کنیز]] جهت ارائه خدمات پرستاری در دارالشفاء [[امام رضا (علیه السلام)]] توسط [[میرزا محمد حسین عضدالملک حسینی]]، متولی باشی [[آستان قدس رضوی]] در عصر [[قاجار]]، بیانگر یکی از مصادیق کم نظیر و استثنایی [[وقف]] در تاریخ این سرزمین است. در این نوشتار ضمن معرفی کامل این [[وقفنامه]] به توصیف و تشریح آن از ابعاد و جنبه‌های مختلف فقهی و مذهبی، تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی پرداخته شده است. | ||
| − | [[وقفنامه]]، [[وقف]]، | + | ''کلیدواژه‌ها:'' |
| + | |||
| + | [[وقفنامه]]، [[وقف]]، کنیز، دارالشفاء، [[آستان قدس رضوی]]. | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
| − | سنت حسنه [[وقف]] | + | سنت حسنه [[وقف]] یکی از سنت‌های مهم در تاریخ تمدنی و فرهنگ [[ایران]] در دوران اسلامی است که دارای تأثیرات مثبت و کارکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه بوده و از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی و مطالعه است. در این نهاد، روحیه [[تعاون]] اجتماعی و سبقت در خیرات عینیت یافته و در آن نام [[انسان]] و مالکیت اموال و دارایی‌های او تا ابد تضمین شده و در مواردی که مدّ نظر اوست به مصرف می‌رسد. |
<ref> | <ref> | ||
وقف میراث جاویدان ،ش30 ،ص70. | وقف میراث جاویدان ،ش30 ،ص70. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | [[وقف]] | + | [[وقف]] سنتی نیست که فقط منحصر به [[اسلام]] باشد، بلکه امری است عقلایی که میان دیگر ملل و حتی شاید در غیر ادیان نیز رایج بوده است. |
<ref> | <ref> | ||
تحریرالوسیله ،ص82. | تحریرالوسیله ،ص82. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | آمده است که | + | آمده است که رومیان با نظام مؤسسات کنیسه و خیریه آشنا بودند و در این مؤسسات به امور [[فقیران]] و ناتوانان رسیدگی می‌کردند. اموالی را به این مؤسسه‌ها اختصاص می‌دادند تا به مصرف [[فقرا]] و ناتوانان برسد. |
| − | + | ||
| + | مصریان قدیم نیز املاکی را برای [[خدایان]]، [[معابد]]، مقابر و… اختصاص می‌دادند تا درآمد آنها به مصرف تعمیرات، نوسازی و اقامه مراسم و هزینه کاهنان و خادمان برسد. این کار به قصد تقرب به [[خدایان]] انجام می‌گرفت. در سرزمین عراق قدیم نیز پادشاهان بعضی از املاک خویش را در اختیار بعضی از رعایای خویش می‌گذاشتند تا بدون آن که مالک شوند از درآمد آن بهره گیرند. ایرانیان هم موقوفات زیادی برای نگهداری معابد و آتشکده‌های خود داشتند که پاره‌ای از آنها هنوز هم در اختیار زرتشتیان ایرانی باقی مانده است. | ||
<ref> | <ref> | ||
«وقف پشتوانه نهاد های علمی در احیای تمدن اسلامی »،صص170-171. | «وقف پشتوانه نهاد های علمی در احیای تمدن اسلامی »،صص170-171. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ظهور [[اسلام]] سبب | + | ظهور [[اسلام]] سبب عنایت و توجهی خاص با این سنت شد و به مرور زمان آن را از چنان اهمیتی برخوردار کرد که در برهه‌هایی از تاریخ مهم‌ترین عامل رفع نیازهای جامعه، خصوصا مستمندان شد. |
<ref> | <ref> | ||
گفتارهای معنوی،صص51-57. | گفتارهای معنوی،صص51-57. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | [[وقف]] نوعا افراد را به | + | [[وقف]] نوعا افراد را به یاد ساختن [[مسجد]]، حمام، مدرسه، درمانگاه، آب انبار، اطعام [[فقرا]] یا برپایی مجالس تعزیه و روضه‌خوانی می‌اندازد. در حالی که برای [[وقف]] صورت‌های متنوع دیگری نیز متصور است. اشکال و مصادیقی خاص و کم نظیر که بعضا با باورهای زندگی امروز نه سازگاری دارد و نه انجام‌پذیر است. زیرا تفکر و شیوه زندگی انسان عصر حاضر، سال‌هاست آنها را مردود دانسته و منسوخ کرده است |
| − | [[وقفنامه]] | + | . |
| − | ==متن باز | + | [[وقفنامه]] میرزا محمد حسین عضدالملک که در آن به چگونگی [[وقف]] [[کنیز]]ی جهت خدمت در [[دارالشفاء]] [[امام رضا (علیه السلام)]] پرداخته شده یکی از مصادیق خاص و استثنایی [[وقف]] است که امروزه کمتر کسی تصور شکل‌گیری آن را می‌نماید. در این [[وقفنامه]] برخلاف اکثر موارد، صحبت از موقوفاتی که در قالب اعمال خیرخواهانه‌ای چون اطعام [[فقرا]] و ایتام، روضه‌خوانی و تعزیه‌داری باشد، نیست؛ موضوع بر سر اختصاص مکانی برای ساخت و احداث مؤسسات عام‌المنفعه یا اختصاص اشیاء و وسایل مشخصی برای بهره‌برداری در امور خیریه نیز نمی‌باشد. در اینجا موضوع بر محور هدیه کنیزی برای خدمتگزاری در مؤسسه‌ای درمانی و عام‌المنفعه استوار است؛ جلوه‌ای کم نظیر از [[وقف]] که آن را از دیگر موقوفات متمایز ساخته است. بر این اساس لازم است این سند وقفی از منظر مذهبی به ویژه دیدگاه فقهی شیعه مورد بررسی قرار گیرد. هم چنین شایسته است پیشینه و سوابق تاریخی آن واکاوی و عوامل اصلی شکل‌گیری موقوفه با توجه به مقتضیات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی و دقت نظر قرار گیرد. |
| − | عضدالملک و الدولة | + | ==متن باز خوانی شده وقفنامه== |
| − | الحمدالله | + | عضدالملک و الدولة العلیة مقرب الحضرت الرضویه متولی باشی آستانه منوره رضویه علی مشرفها افضل الثنا و التحیه |
| + | الحمدالله الذی وفقّ عباده بالسعادة و الخیرات و ارشدهم هم باعتاق الرقبات و اعمال صالحات و الصلوة و السّلم علی اشرف الکاینات و صفوة الموجودات محمد و آله السادات الولاة و بعد از آنجا که خلاق بنده‌پرور فرمان‌برداری آل خیرالبشر را بر ذمت عالمیان لا سیما بنی نوع انسان لازم و متحتم فرموده تا از کمند اطاعت و انقیاد شفعاء یوم‌المعاد بسرمنزل نجات و سداد رسیده از تکمیل بندگی ایشان بفوز و فلاح و رستگاری در نجاح همعنان و بخواجگی در جهان مباهی و شادمان گردند و بصلای بهجت افزای آزادی دارین از قید و بند بندگی نشأتین رهایی یابند و بمنشوری ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء موفق گشته توفیق ازلی رفیقشان گردد و از اعمال صالحات و اعتاق رقبات و وفور صدقات و خیرات و ظهور سعاداة و عبادات توشه یوم لا ینفع مال و لا بنون برگیرند و در سلک احرار منسلک گشته ردای ابرار در پوشند که ان الابرار لفی نعیم غرض از تحریر این نوشته و مقصود از این مشک بکافور سرشته آنکه سرکار عظمت مدار جلالت آثار مهر سپهر تمکین وقار و قطب فلک مجدت و ابهت و اقتدار از سلاله دودمان با عز و تمکین و خلاصه خاندان آل طه و ویس یگانه گوهر بحر محیط فضل و کمال و یکتا درّ گران بهای معدن معدلت و جلال نور ثمر مرحمت ثمر شاداب مکرمت مادام اجلاله العالی بتصاریف ایام و لیالی کلیه حواس خود را مصروف نظم امور و حفظ از فتور بیوتات مبارکات و سایر ضروریات امورات داخلیه و خارجیه سرکار فیض آثار می‌فرمودند و بوجه من‌الوجوه از خدمات و غوررسی نمی‌آسودند بلکه هر نوع زحمت و مشقت که متحمل می‌شدند از وفور بهجت و کثرت مسرت و کمال نشاط و نهایت انبساط عین راحت و غایت استراحت فرض می‌فرمودند و خود به نفس نفیس با عمال و مباشرین جلیس می‌شدند که رفع هر نوع نقص و قصور و دفع هر بعد فتنه و فتور که در امور اگر احیاناً باشد فرمایند اتفاقاً قصوری در نسوان بیمارداران دارالشفاء مبارکه ملاحظه فرمودند یک نفر جاریه ملکیه ابتیاعیه حبشیه خود را که مسماست به فضه و در نظافت و حسن سلیقه و طباخی از اماثل و اقران ممتاز و از غیر خود مستغنیه و بی‌نیاز بود پیشکش سرکار فیض آثار فرمودند که همواره لیلاً و نهاراً بخدمت ترتیب ادویه و اغذیه مرضای غربا و سکنه بلاد طیبه اشتغال داشته در سلک سایر بیمارداران منسلک بوده از مملوکی سلطان سریر ولایت و مالک اقلیم هدایت بر موالی در دارین مفاخرت نماید و به فراغ بال و آسودگی حال بخدمات محوله بخود اشتغال ورزد تعدد والاصال بشکرگزاری حضرت ذوالجلال ولینعمت خدمت بی‌زوال مشغول باشد و از حیطه تصرف و قید تملک خود اخراج نمود پیشکش آن سرکار نمودند و وقف مؤبد فرمودند وقفا صحیحاً شرعیا لحیث لایباع و لایوهب ولا یرهن و لا یوجر و کان تحریر تلک الورقة فی شهر ربیع‌الثانی من شهور [...] | ||
<ref> | <ref> | ||
به علت ایجاد پارگی در سند واژه ناخواناست. | به علت ایجاد پارگی در سند واژه ناخواناست. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | سبعین و مأتین بعدالالف من الهجرة النبویة المصطفویه علی هاجره الاف الثناء و التحیه | |
| − | [مهر گوشه سمت راست]: عبده محمد | + | [مهر گوشه سمت راست]: عبده محمد حسین بن فضل الله الحسینی 1238 |
==مشخصات وقفنامه== | ==مشخصات وقفنامه== | ||
| − | اندازه | + | اندازه این [[وقفنامه]] 5 / 20 × 35 سانتی‌متر و کاغذ آن از جنس نخودی آهاری است. به غیر از سطر اول [[وقفنامه]] که به خط ثلث نگاشته شده، مابقی متن به [[خط نستعلیق]] شکسته است. روش و شیوه نگارش آن، شیوه‌ای مصنوع و منشیانه است و مانند اغلب مکتوبات دوره قاجار از نثری ادبی و پر تکلف برخوردار بوده و از آیات [[قرآنی]]، عبارات و جملات مسجع و آهنگین جهت زیبایی کلام بهره گرفته شده است. متن در مجموع از 21 سطر تشکیل شده و گوشه سمت راست پایین سند به علت پارگی یا پوسیدگی دچار آسیب دیدگی شده است. با وجودی که [[وقفنامه]] متعلق به یکی از رجال برجسته و صاحب‌نفوذ دوره قاجاریه است، از تزیینات و آرایه‌های هنری بی‌بهره بوده و جهت زیبایی و آراستگی آن اقدامی صورت نگرفته است. این سند تنها دارای یک مُهر است که در گوشه پایین سمت چپ آن مشاهده می‌شود. مُهر بیضی شکل و متعلق به شخص واقف بوده و در سجع آن چنین آمده است: «عبده محمد حسین بن فضل‌الله الحسینی 1338». البته در ظهر سند نیز در گوشه سمت راست بالا کلمات «پیشکش فضه جاریه» مشاهده می‌شود. |
| − | ==نحوه | + | ==نحوه شناسایی و بازیابی وقفنامه== |
| − | [[وقفنامه]] | + | [[وقفنامه]] میرزا محمد حسین حسینی ملقب به عضدالملک از جمله اسناد تشکیلات اداری [[آستان قدس رضوی]] در عهد قاجار محسوب می‌شود که تا همین دهه‌های اخیر به همراه دیگر اسناد این مجموعه سال‌ها در مکانی خارج از کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شد و کسی از وجود آن اطلاعی نداشت. در سال 1376 با تأسیس مرکز اسناد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی این سند به همراه سایر اسناد به این مرکز منتقل و در جریان سازماندهی اسناد، شناسایی و دارای شناسنامه و هویت مشخص شد. در حال حاضر از این سند با شماره 62140 در مخزن اسناد مکتوب مدیریت اسناد و مطبوعات نگهداری می‌شود. |
| − | + | ==معرفی واقف== | |
| − | + | میرزا محمد حسین، پسر میرزا فضل‌الله حسینی معروف به «صدر دیوان‌خانه» از جمله رجال سیاسی عصر قاجار است که در فاصله سال‌های 1267 تا 1270 ق سمت وزیر مختاری [[ایران]] در روسیه را برعهده داشت. وی در سال 1270ق به سمت وزارت وظایف و اوقاف منصوب و دارای لقب «عضدالملک» شد. در خصوص دیگر مناصب میرزا محمد حسین حسینی باید از منصب تولیت آستان قدس رضوی نام برد. او در طول عمر خویش این توفیق را به دست می‌آورد که دو بار به منصب متولی‌باشی‌گری آستان قدس نائل شود. بار اول از ماه رجب سال 1272 تا ماه صفر سال 1278ق است که به جای میرزا فضل الله وزیر نظام (برادر بزرگ‌تر میرزا آقا خان نوری) امور تولیت آستان قدس رضوی را به دست می‌گیرد و مرتبه دوم دوره‌ای یک ساله در محدوده سال‌های 1282 تا 1283ق است که در پی کنار گذاشته شدن میرزا علی اکبر خان قوام الملک شیرازی مجدد‌ا به سمت تولیت برگزیده می‌شود. | |
<ref> | <ref> | ||
شرح حال رجال ایران ،ج3،ص381. | شرح حال رجال ایران ،ج3،ص381. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | پیرامون اقدامات عضدالملک در آستان قدس، آمده که او منشأ خدمات ارزنده‌ای در این نهاد مذهبی بوده و در مدت تصدی پست تولیت، اقداماتی هم چون: ساخت در طلا برای حرم رضوی، احداث مهمان‌خانه جدید برای زوار محتاج در جوار مطبخ‌خانه حضرتی، اتمام طلا کاری ایوان صحن نو، اختصاص موقوفاتی از مایملک خود به آستان قدس رضوی | |
<ref> | <ref> | ||
فردوس اتواریخ ،صص53-55. | فردوس اتواریخ ،صص53-55. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | را به انجام رسانده است. علاوه بر | + | را به انجام رسانده است. علاوه بر این‌ها وی طومار موقوفات آستان قدس رضوی معروف به طومار عضدالملک را نیز تهیه نموده است. |
<ref> | <ref> | ||
این طومار چندسال پس از اتمام فتنه چهار ساله، حسن خان سالار (1266-1262ق) در سال 1273ق تهیه شده ودر آن به تفصیل،اسامی کلیه املاک ،خانات(کاروانسراها)،حمام ها ومستغلات وقفی آستان قدس ثبت وضبط می گردد. | این طومار چندسال پس از اتمام فتنه چهار ساله، حسن خان سالار (1266-1262ق) در سال 1273ق تهیه شده ودر آن به تفصیل،اسامی کلیه املاک ،خانات(کاروانسراها)،حمام ها ومستغلات وقفی آستان قدس ثبت وضبط می گردد. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | مورد وقف | + | ==مورد وقف== |
| − | براساس [[وقفنامه]]، واقف | + | براساس [[وقفنامه]]، واقف [[کنیز]] ملکی خود به نام «فضه» را جهت خدمت در تشکیلات درمانی [[آستان قدس رضوی]] به [[دارالشفاء]] هدیه می‌نماید. در نص صریح [[وقفنامه]] در این زمینه آمده است: «... یک نفر جاریه |
<ref> | <ref> | ||
جاریه:کنیزک،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه جاریه). | جاریه:کنیزک،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه جاریه). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | ملکیه ابتیاعیه حبشیه خود را که مسماست به فضه و در نظافت و حسن سلیقه و طباخی از اماثل | |
<ref> | <ref> | ||
امائل:جمع مثل به معنی مشابه ونظیر،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه امائل. | امائل:جمع مثل به معنی مشابه ونظیر،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه امائل. | ||
| سطر ۶۷: | سطر ۶۹: | ||
اقران :جمع قرن به معنیکفووهمتا،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه اقران). | اقران :جمع قرن به معنیکفووهمتا،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه اقران). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ممتاز و از | + | ممتاز و از غیر خود مستغنی و بی‌نیاز بود پیشکش سرکار فیض آثار |
<ref> | <ref> | ||
سر کار فیض آثار :عبارت احترام آمیزی است که از عصر صفوی به بعد برای برخی زیارتگاه های مهم ایران از جمله بارگاه رضوی به کار برده شده است. | سر کار فیض آثار :عبارت احترام آمیزی است که از عصر صفوی به بعد برای برخی زیارتگاه های مهم ایران از جمله بارگاه رضوی به کار برده شده است. | ||
</ref> | </ref> | ||
فرمودند...». | فرمودند...». | ||
| − | قطعاً اگر کلمه | + | قطعاً اگر کلمه پیشکش که در متن سند دو بار به آن اشاره شده به تنهایی به کار می‌رفت تردیدها و ابهاماتی در [[وقف]] کنیز و وقفنامه بودن سند ایجاد می‌شد اما با عباراتی که در سطر نوزدهم و بیستم می‌آید این تردید مبدّل به یقین می‌شود. زیرا صراحتاً صیغه [[وقف]] بدین گونه جاری می‌شود: «... و از حیطه تصرف و قید تملک خود اخراج نمود پیشکش آن سرکار نمودند و [[وقف]] مؤبد فرمودند وقفاً صحیحاً شرعیاً...». |
| − | مصرف موقوفه | + | ==مصرف موقوفه== |
| − | در [[وقفنامه]] | + | در [[وقفنامه]] پیرامون مورد مصرف موقوفه آمده است که این [[کنیز]] می‌باید در کسوت بیمارداران |
<ref> | <ref> | ||
بیمار داران :پرستاران ،کسانی که متعهد خدمت بیماران هستند ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه بیمار دار). | بیمار داران :پرستاران ،کسانی که متعهد خدمت بیماران هستند ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه بیمار دار). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | درآمده و در دارالشفاء به صورت | + | درآمده و در دارالشفاء به صورت شبانه‌روزی به کار آشپزی و پرستاری بیماران غریب و مجاور اشتغال داشته باشد. بخشی از سند که بدین موضوع اشاره می‌نماید این عبارات است: «... همواره لیلاً و نهاراً بخدمات ترتیب ادویه و اغذیه مرضای غربا و سکنه بلاد طیبه اشتغال داشته در سلک سایر بیمارداران منسلک بوده از مملوکی سطان سریر ولایت و مالک اقلیم هدایت بر موالی |
<ref> | <ref> | ||
موالی :جمع مولی به معنی آزاد شدگان ، (لغت نامهدهخدا،ذیل واژه موالی). | موالی :جمع مولی به معنی آزاد شدگان ، (لغت نامهدهخدا،ذیل واژه موالی). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | دارین | |
<ref> | <ref> | ||
دارین :به معنی دنیا و[[آخرت]] ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه دارین). | دارین :به معنی دنیا و[[آخرت]] ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه دارین). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | مفاخرت | + | مفاخرت نماید و به فراغ بال و آسودگی حال به خدمات محوله به خود اشتغال ورزد...». |
| − | == | + | ==تاریخ وقف== |
| − | + | تاریخ دقیق [[وقفنامه]] به علت پارگی یا پوسیدگی که در گوشه پایین سمت راست سند به وجود آمده مشخص و معلوم نمی‌باشد. در عبارت پایانی [[وقفنامه]] که اختصاص به بیان تاریخ دارد چنین نوشته شده است: «... سبعین و مأتین بعد الالف من الهجرة النبویة المصطفویه علی هاجره الاف الثناء و التحیه». نظری که پیرامون تاریخ [[وقفنامه]] می‌توان داد، این است که به احتمال بسیار زیاد این تاریخ در محدوده سال‌های 1272 تا 1278ق یعنی دوره اول تولیت عضدالملک واقع شده است چون تنها رقم آخر این سال (؟ 127) نامشخص می‌باشد. | |
| − | + | ==محدودیت‌های وقفنامه== | |
| − | + | منظور از محدودیت‌های [[وقفنامه]] شرایط و قیودی است که واقف برای موقوفه خود منظور می‌دارد. در سند مورد نظر واقف بعد از این که بر [[وقف]] مؤبد موقوفه تصریح دارد و علاوه بر این که خرید و فروش مورد [[وقف]] (کنیز) را ممنوع اعلام می‌کند؛ بخشیدن و هبه کردن، به رهن دادن و اجاره نمودن آن را نیز منتفی و ممنوع کرده است. به این ترتیب به نظر می‌رسد او تمام شروط لازم را لحاظ کرده تا مورد [[وقف]] تنها در جهت خدمتگزاری در مکانی عام‌المنفعه که منتسب به بارگاه [[امام رضا (علیه السلام)]] است به کار گرفته شود و در غیر آن مورد استفاده و بهره‌برداری قرار نگیرد. | |
| − | == | + | ==انگیزه و علت وقف== |
| − | منظور از | + | در نگاهی اجمالی به [[وقفنامه]] میرزا محمد حسین عضدالملک روشن می‌شود واقف علاوه بر انگیزه‌ای عمومی و کلی که نوعاً همه واقفان دارند؛ دارای هدفی معین و از پیش تعیین شده است. به این معنی که او با نیتی مشخص و به صورتی آگاهانه اقدام به انجام این‌گونه [[وقف]] نموده است. واقف در سطور اول [[وقفنامه]] مانند دیگر واقفان هدف عمده خویش را انجام عمل خیر عنوان می‌کند او عملش را مترادف با دادن صدقه، عبادت [[خداوند]] و به این وسیله کسب توشه برای [[آخرت]] می‌داند. این مطلب صراحتاً در جملات هفتم و هشتم وقفنامه چنین ابراز شده است: «...واز اعمال صالحات و اعتاق |
| − | |||
| − | در | ||
<ref> | <ref> | ||
اعتاق:به معنی آزاد کردن ،از فروع فقهی بوده ودر معنی آزاد کردن بندگان با تشریفات شرعی است (لغت نامه دهخدا ،ذیل واژه اعتاق). | اعتاق:به معنی آزاد کردن ،از فروع فقهی بوده ودر معنی آزاد کردن بندگان با تشریفات شرعی است (لغت نامه دهخدا ،ذیل واژه اعتاق). | ||
| سطر ۱۰۲: | سطر ۱۰۲: | ||
رقبات :جمع رقیه به معنی بنده زر خرید،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه رقبات). | رقبات :جمع رقیه به معنی بنده زر خرید،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه رقبات). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | و وفور صدقات و | + | و وفور صدقات و خیرات و ظهور سعادات و عبادات توشه (لا یوم مال و لا بنون) برگیرند و در سلک احرار |
<ref> | <ref> | ||
احرار:به معنی آزادگان ، (لغت نامه دهخدا،ذیل واژه احرار). | احرار:به معنی آزادگان ، (لغت نامه دهخدا،ذیل واژه احرار). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | منسلک گشته | + | منسلک گشته ردای ابرار |
<ref> | <ref> | ||
ابرار:به معنی نیکان ونیکو کاران ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه ابرار). | ابرار:به معنی نیکان ونیکو کاران ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه ابرار). | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در پوشند که (ان الابرار | + | در پوشند که (ان الابرار لفی نعیم)...». اما در عبارات بعدی وقفنامه اهداءکننده موقوفه دلیل و علت اصلی وقف را نیز توضیح می‌دهد، او می‌گوید چون در ضمن سرکشی و بازدید از اماکن و بیوتات مختلف آستان قدس مشاهده نموده که پرستاری و مراقبت از بیماران بستری در دارالشفاء به دلیل کاستی کادر پرستاری و خدمه زن با مشکلات و معضلاتی روبرو است تصمیم گرفته تا کنیز ملکی خود را تحت عنوان بیماردار به دارالشفاء هدیه کرده و آن را وقف خدمت بیماران آنجا نماید. «... و خود به نفس نفیس با عمال و مباشرین جلیس می‌شدند که رفع هر نوع نقص و قصور و دفع هر نوع فتنه و فتور که در امور اگر احیاناً باشد فرمایند اتفاقاً قصوری در نسوان بیمارداران دارالشفاء مبارکه ملاحظه فرمودند یک نفر جاریه ملکیه ابتیاعیه میشیه خود را که مسماست به فضه... پیشکش سرکار فیض آثار فرمودند...». |
| − | == | + | ==ویژگی‌های خاص و بارز وقفنامه== |
| − | علاوه بر | + | علاوه بر ویژگی خاص این [[وقفنامه]] که همان [[وقف]] کنیز برای خدمتگزاری در دارالشفاء [[امام رضا (علیه السلام)]] است، نکته دیگری نیز در آن جلب نظر می‌کند و آن عدم برخورداری وقفنامه از متولی خاص و مشخص است. همان طور که می‌دانیم هر مورد وقفی دارای چهار رکن اصلی است: واقف، موقوفه، موقوفٌ‌علیهم و متولی. متولی کسی است که در وقفنامه از طرف واقف برای اداره عین موقوفه معین می‌شود |
<ref> | <ref> | ||
وقف میراث جاویدان ،ش2،ص69. | وقف میراث جاویدان ،ش2،ص69. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ؛ | + | ؛ لیکن در این مورد خاص هیچ اشاره‌ای به شخص متولی صورت نمی‌گیرد. به نظر می‌رسد واقف علی‌رغم این که در محدودیت‌ها و قیود [[وقف]] چهار شرط را ذکر نموده و خرید و فروش، بخشیدن، به رهن دادن و اجاره دادن این موقوفه را ممنوع اعلام کرده است؛ اما هیچ ضمانتی برای اجرای مفاد وقفنا‌مه‌‌اش لحاظ نکرده و آن را بدون ولی و سرپرست رها نموده است. |
| − | شرح و | + | شرح و توصیف وقفنامه |
| − | [[وقفنامه]] | + | [[وقفنامه]] میرزا محمد حسین عضدالملک موقوفه‌ای با شرایط خاص و ویژگی‌های منحصر به فرد است که باید آن را از جنبه‌های مختلف مورد تحلیل و دقت نظر قرار داد. بنابراین با توجه به مفاهیم مطرح شده در [[وقفنامه]]، این سند از جنبه‌های فقهی و مذهبی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. |
| − | ==جنبه | + | ==جنبه فقهی و مذهبی== |
| − | [[وقف]] در فقه | + | [[وقف]] در فقه اسلامی حاوی ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر امور خیرخواهانه بشری متمایز می‌کند. عمل به آن در جهان [[اسلام]] و به ویژه ایران آن را به یکی از شئون فرهنگی و تمدنی تبدیل کرده و ابعادی از روحیه گذشتگان ما را به نمایش می‌گذارد. |
<ref> | <ref> | ||
«نقش کتاب و کتابخانه های وقفی در توسعه فر هنگی مناطق »ص47. | «نقش کتاب و کتابخانه های وقفی در توسعه فر هنگی مناطق »ص47. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در برخورد و مواجه با | + | در برخورد و مواجه با این وقفنامه اولین سؤالی که در ذهن شکل می‌گیرد این پرسش است که آیا [[وقف]] بنده و مملوک در [[اسلام]] جایز است یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال باید گفت همه مذاهب و فرق فقهی [[اسلام]] اعم از حنفی، شافعی، ملکی، حنبلی، زیدی و ظاهری در پذیرش اصل [[وقف]] با هم اتفاق‌نظر داشته و آن را جایز می‌شمارند اما در مورد مصادیق آن با هم اختلاف نظراتی دارند. برخی وقف را تنها در مورد [[مسجد]] جایز می‌دانند که این قول نزد مذاهب اسلامی متروک است. |
<ref> | <ref> | ||
فقه تطبیقی ،ص414. | فقه تطبیقی ،ص414. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در | + | در حالی که گروهی دیگر مظاهر و مصادیق [[وقف]] را از [[مسجد]] فراتر دانسته و آن را در مورد خانه، زمین، باغ، سلاح، چارپایان و [[قرآن]] جایز و در غیر این موارد روا نمی‌دانند. |
<ref> | <ref> | ||
نگاهی به وقف وآثار اقتصادی و اجتماعی آن، ص14. | نگاهی به وقف وآثار اقتصادی و اجتماعی آن، ص14. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در فقه | + | در فقه شیعه علاوه بر این موارد موضوعاتی چون [[وقف]] بنده و مملوک نیز مورد قبول قرار گرفته است. نگاهی به برخی [[احکام]] و قوانین فقهی که در این زمینه وجود دارد همچون «[[وقف]] بنده‌ای که فرار نموده یا در دست ظالمی غصب شده و امثال آن باطل است» یا «اگر بنده و عبدی را [[وقف]] کنند، نفقه آن بر عهده موقوفٌ علیهم می‌باشد». |
<ref> | <ref> | ||
ترجمه فارسی شرایع الاسلام ،ج11،صص352-355. | ترجمه فارسی شرایع الاسلام ،ج11،صص352-355. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | گواهی بر این مطلب است که این نوع [[وقف]] در فقه شیعه مورد تأیید می‌باشد چرا که برای آن [[احکام]] خاصی در نظر گرفته شده است. | |
| − | از | + | از سوی دیگر این [[وقفنامه]] این پرسش را ایجاد می‌کند که اساساً چرا در [[اسلام]] با برده‌داری مخالفت و مبارزه جدی و علنی صورت نگرفته و تقریباً با نوعی تسامح و تساهل با آن برخورد شده است. تا آن جا که در احکام فقهی نیز این موضوع برای خود جایی باز کرده و تا حدودی رسمیت یافته است؟ |
| − | همان طور که | + | همان طور که می‌دانیم [[اسلام]] آئینی است که اصولاً برای مبارزه با شرک و بت‌پرستی به وجود آمد. بنابراین تنها در برابر کفر و الحاد جبهه گرفت و برای نابودی مظاهر آن به مبارزه پرداخت. این آئین در برابر دیگر اعتقادات و سنت‌های زشت و غیراخلاقی موجود در جامعه از جمله برده‌داری تلاش نمود با توصیه و سفارش اقدام به جایگزین نمودن عادات و رسوم نیک به جای عادات و رفتارهای ناپسند نماید. باید توجه داشت که در [[اسلام]] [[احکام]] از جهات مختلف مورد دسته‌بندی قرار گرفته است. بخشی از [[احکام اسلام]] به احکام امضایی مشهور هستند. به این معنی که عرف و عقلا این امور را اعتبار کرده‌اند، همانند ملکیت، زوجیت و دیگر منشآت عقود و ایقاعات. این امور اعتباری (اعتبارات قانونی) قبل از شریعت هم در جامعه انسانی وجود داشته‌اند و نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه مبتنی بر آنها بوده و شارع مقدس [[اسلام]] نیز آنها را امضا و تأیید کرده است. |
<ref> | <ref> | ||
قوائد الاصول (تقریرات میرزای نایینی )،ج4،ص386. | قوائد الاصول (تقریرات میرزای نایینی )،ج4،ص386. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | هم | + | هم چنین باید این نکته را هم در نظر داشت که همواره احکام امضایی به علت مطلوب و پسندیده بودن مورد امضا و تأیید قرار نگرفته است. زیرا این احکام خود بر دو قسم می‌باشند: قسمت اول «احکام امضایی مطلوب» و قسمت دوم «احکام امضایی تحمیلی». احکام امضایی تحمیلی آن قسم از احکام هستند که نه به خاطر موجه و مطلوب بودن که به خاطر رواج و شیوع در عرف و وجود محذورات اجتماعی در مخالفت با آنها، مورد امضا قرار گرفته‌اند و در حقیقت، پذیرش این دسته از احکام بر شریعت تحمیل شده است. در حالی که قسم اول چنین نیستند و به خاطر عقلایی، منطقی و موجه بودن مورد تأیید شرع قرار گرفته‌اند. در این میان موضوع برده‌داری در زمان بعثت حضرت ختمی مرتبت (صلّی الله علیه و آله) یکی از این موارد است. این پدیده در آغاز ترویج دین اسلام، امری معمول و رایج در میان عرف بود، به گونه‌ای که یکی از منابع اصلی مالکیت، برده‌ها بودند. بنابراین اگر شریعت اسلام آن را نمی‌پذیرفت همانند آن بود که اصلی‌ترین منبع ثروت مردم را کان لم یکن اعلام کند. پس [[اسلام]] آن را به نحو تحمیلی پذیرفت، اما سیاستی اتخاذ کرد که برده‌داری به تدریج ملغی و منسوخ گردد. |
<ref> | <ref> | ||
قواعد فقه(بخش مدنی مالکیت ،مسئولیت )،صص6-7. | قواعد فقه(بخش مدنی مالکیت ،مسئولیت )،صص6-7. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | نکته | + | نکته دیگر در این میان اشاراتی است که در آیات [[قرآن کریم]] به این موضوع شده است و به صراحت از مسلمانان خواسته شده که با بردگان رفتار نیکویی داشته باشند |
<ref> | <ref> | ||
سوره نساء،آیه 25در این باره می فرماید:«با پدر ومادر خویش ویتیمان و بینوایان و همسایگان دور ونزدیک،دوستان وآوارگان وبردگان جز به نیکویی رفتار نداشته باشید زیرا خداوند از خودپسندان بیزار است. | سوره نساء،آیه 25در این باره می فرماید:«با پدر ومادر خویش ویتیمان و بینوایان و همسایگان دور ونزدیک،دوستان وآوارگان وبردگان جز به نیکویی رفتار نداشته باشید زیرا خداوند از خودپسندان بیزار است. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | یا این که بخشی از صدقات به آزادی بردگان اختصاص داده شود. | |
<ref> | <ref> | ||
سوره توبه ،آیه 60 در این مورد چنین می فرماید :مصرف صدقات منحصراً مختص (به این هشت طایفه ) است :فقیران و عاجزان ومتصدیان اداره صدقات وبرای تألیف قلوب (یعنی برای متمایل کردن بیگانگان به دین اسلام ) وآزادی بندگان وقرض دادن در راه خدا وبه در ماندگان این مصارف هشت گانه فرض وحکم است که خدا (بر تمام حکم و مصالح امور )آگاه است. | سوره توبه ،آیه 60 در این مورد چنین می فرماید :مصرف صدقات منحصراً مختص (به این هشت طایفه ) است :فقیران و عاجزان ومتصدیان اداره صدقات وبرای تألیف قلوب (یعنی برای متمایل کردن بیگانگان به دین اسلام ) وآزادی بندگان وقرض دادن در راه خدا وبه در ماندگان این مصارف هشت گانه فرض وحکم است که خدا (بر تمام حکم و مصالح امور )آگاه است. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | البته | + | البته توصیه و عملکرد [[پیامبر]] که نمونه و الگوی جامعه اسلامی بود نیز بر این مهم تأکید داشت و سفارش‌ها و دستورات ایشان زمینه آزادی بسیاری از بردگان را فراهم می‌نمود. از جمله این که [[پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله)]] فرمودند: اگر برده‌ای پس از هفت سال خدمت قیمت خود را حاضر کرد، صاحبش باید بپذیرد و او را آزاد نماید |
<ref> | <ref> | ||
نگاهی بر بردگی ،ص118. | نگاهی بر بردگی ،ص118. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ، | + | ، یا این که کفاره برخی از گناهان سهوی، آزاد نمودن بنده است. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ سیاسی واجتماعی اسلامی ،ص243. | تاریخ سیاسی واجتماعی اسلامی ،ص243. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | همه | + | همه این مطالب گویای این حقیقت است که مفاد کلی تعالیم اسلامی نه تنها بردگی دائم را غیر ممکن نموده بلکه در جهت حذف تدریجی آن نیز گام برداشته است. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخی بردگی در اسلام ،ص13. | تاریخی بردگی در اسلام ،ص13. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | وجود | + | وجود نمونه‌های بسیاری از آزاد‌نامه که در طی آن افراد غلامان یا کنیزان ابتیاعی یا هبه شده خود را از قید تملک خارج و آزاد کرده‌اند نیز گواهی بر صدق این مدعاست. |
<ref> | <ref> | ||
فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک ،ص10. | فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک ،ص10. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | البته شواهد | + | البته شواهد دیگری نیز در دست است که نشان می‌دهد برخی از مسلمانان صاحب برده هر ساله در هنگام اعیاد و جشن‌های مختلف اقدام به آزاد کردن غلامان خود می‌نموده‌اند و این حرکت از سوی برخی علما و مجتهدان به صورت خرید غلام و آزاد سازی آنها نیز دنبال می‌شده است. |
<ref> | <ref> | ||
سفرنامه میرزا خانلر خان اعتصام الملک ،ص319. | سفرنامه میرزا خانلر خان اعتصام الملک ،ص319. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ==جنبه | + | ==جنبه تاریخی== |
| − | شواهد | + | شواهد تاریخی حاکی از آن است که رسم پیشکشی زنان و دختران جهت خدمتگزاری در معابد و مکان‌های مقدس ریشه‌ای طولانی داشته و به گذشته‌های بسیار دور باز می‌گردد. در بررسی منابع و مآخذ تاریخی می‌توان ردپای این موضوع را در تمدن‌های قدیمی بین‌النهرین از جمله تمدن سومر یافت. تحقیقات نشان می‌دهد در این ادوار تاریخی والدین با افتخار دختران خود را جهت خدمت به معابد می‌فرستادند. آنها در این خصوص جشن‌هایی نیز برپا کرده و همراه فرزندان‌شان جهیزیه روانه می‌کردند. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ تمدن، ج1، ص156. | تاریخ تمدن، ج1، ص156. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | بی‌تردید در این ادوار زنان در خدمت و مورد بهره‌برداری کاهنان معابد قرار می‌گرفتند اما انجام و ماهیت عمل کاملاً در راستای اندیشه‌ها و اعتقادات مذهبی مردم قرار داشت زیرا هدف و مقصود اصلی جلب نظر و خشنودی خدایان بود. | |
| − | از | + | از همین منظر می‌توان نگاهی به داستان زندگی [[حضرت مریم (علیها السلام)]] داشت که [[قرآن کریم]] آن را روایت می‌کند. [[خداوند]] در [[سوره آل عمران]]، آیه 35 از زبان «حنّه» مادر [[حضرت مریم]] می‌فرماید: «پروردگارا هر آنچه را که در شکم دارم آزاد و رها برای تو نذر کرده‌ام پس مرا پذیرا باش که تو شنوا و بینایی». اگر چه میان نذر و [[وقف]] تفاوت وجود دارد و این دو به لحاظ ماهیت با هم فرق می‌کنند اما در این آیه ضمن طرح مسئله نذر فرزند به آزادی و رهایی و ارتباطی که این دو با یکدیگر دارند اشاره می‌شود. رابطه‌ای که دقیقا میان [[وقف]] و آزادی کنیز در وقفنامه میرزا محمد حسین عضدالملک نیز برقرار می‌شود. در روایات آمده است چون حنّه پا به سن پیری گذاشت و دارای فرزندی نشد از [[خداوند]] خواست تا به او فرزندی عنایت کند و زمانی که فهمید در بطن خود کودکی دارد او را برای [[خداوند]] نذر کرد تا در کلیسا بماند و پیوسته [[پروردگار]] را عبادت کند و او در هیچ یک از امور دنیا از این فرزند بهره‌مند نشود. |
<ref> | <ref> | ||
بررسی تاریخی قصص قرآن،ج3،ص243. | بررسی تاریخی قصص قرآن،ج3،ص243. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | نکته قابل توجه | + | نکته قابل توجه این آیه آن است که نذر فرزند و تقدیم کردن او به معبد معادل با آزادی او قرار گرفته است. این نشان می‌دهد در اعتقاد و اندیشه مادر که پیرو شریعت الهی است هر آنچه از قید تملک خارج شده و به خداوند اختصاص یابد آزادی یافته است و البته در این مورد چون آنچه نذر شده موجودی ذی‌شعور است کاملاً این آزادی تحقق یافته و برای صاحبش اسباب تقرب و نزدیکی به ذات ربوبی را به ارمغان آورده است. این سنت بعدها نیز ادامه می‌یابد «ربیط» یکی از انواع نذر در دوره جاهلیت است. مردم عصر جاهلی نذر می‌کردند اگر فرزندی که به دنیا می‌آید زنده بماند و به زندگی خود با آنها ادامه دهد و بزرگ شود، چه پسر باشد و چه دختر، او را خادم کعبه و بت‌ها قرار دهند. |
<ref> | <ref> | ||
لسان العرب، ج14، ص100. | لسان العرب، ج14، ص100. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | گرچه [[وقفنامه]] مذکور | + | گرچه [[وقفنامه]] مذکور نمونه‌ای منحصر به فرد در این زمینه است اما با پیوندی که میان نذر و [[وقف]] برقرار می‌شود می‌توان از اسناد دیگری نام برد که در آنها صریحاً موضوع نذر غلام یا غلام‌بچه برای خدمت در آستان قدس رضوی مطرح می‌شود. در یکی از این اسناد که به دوره صفویه و سال 1080ق باز می‌گردد آمده است؛ به جهت غلامی که نذر سرکار آورده‌اند قبای کوچک، پیراهن، ازار |
<ref> | <ref> | ||
ازار:به معنی شلوار و لنگ، (لغت نامه دهخدا، ذیل واژه ازار) | ازار:به معنی شلوار و لنگ، (لغت نامه دهخدا، ذیل واژه ازار) | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ، کفش، کلاه و شال | + | ، کفش، کلاه و شال تهیه شده است. |
<ref> | <ref> | ||
سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره34088. | سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره34088. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | بی تردید این اسناد، سوابق و پیشینه طولانی‌تری از نذر برای مکان‌های مذهبی به خصوص [[حرم امام رضا (علیه السلام)]] را ارائه می‌کند و ریشه‌دار بودن این گونه اعتقادات را قوت می‌بخشد. | |
| − | جنبه | + | ==جنبه اقتصادی== |
| − | در سطر چهاردهم وقفنامه، واقف به | + | در سطر چهاردهم وقفنامه، واقف به این مطلب اذعان می‌کند که مورد وقف کنیزی سیاه پوست است که آن را از طریق خریداری به دست آورده و حال تصمیم دارد او را به صورت همیشگی پیشکش دارالشفاء [[امام رضا (علیه السلام)]] کند. این موضوع گرچه به شکل تلویحی اشاره به موضوع خرید و فروش برده در ایران دارد اما ناخودآگاه این پرسش را ایجاد می‌کند که نقش ایران در این زمان در تجارت برده چه بوده است؟ و چه تحولاتی باعث گردیده بردگان سیاه پوست از خانه اقشار و طبقات مرفه جامعه ایرانی سر درآورند؟ |
| − | + | برای روشن شدن این مطلب باید نگاهی گذرا به راه‌های ورود برده به ایران نمود. در دوره قاجاریه ورود برده به ایران از نواحی شمال غربی (قفقاز و مناطق کرد نشین)، شمال و شمال شرقی (سرزمین ترکمن‌ها و مناطق هم‌جوار آن)، جنوب شرقی (مکران و بلوچستان)، برده‌گیری‌های بلوچ‌ها و جنوب (بنادر خلیج فارس) انجام می‌گرفت. | |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 13، صص116-121. | تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 13، صص116-121. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | غلامان و | + | غلامان و کنیزان قفقازی به ویژه گرجی‌ها غالبا در پی تجاوزهایی که به منظور دزدیدن اشخاص یا احشام در سرزمین‌شان صورت می‌گرفت، اسیر می‌شدند. افرادی که هم در این چپاول‌ها به دست ایرانیان می‌افتادند، به معرض فروش گذاشته می‌شدند. |
<ref> | <ref> | ||
خاطرات لیدی شیل، ص215. | خاطرات لیدی شیل، ص215. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در مناطق کرد | + | در مناطق کرد نشین در شمال غربی و غرب ایران نیز دختران کرد در ازای مبالغی اندک به خانواده‌های ایرانی فروخته می‌شدند. |
<ref> | <ref> | ||
سفرنامه دروویل، ص238. | سفرنامه دروویل، ص238. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | از اواسط قرن 13ق به علت جدا شدن قفقاز و | + | از اواسط قرن 13ق به علت جدا شدن قفقاز و آسیای میانه از ایران و اعلام منع برده‌فروشی در این مناطق توسط روس‌ها، ورود غلام و کنیز قفقازی به ایران متوقف شد. اولین گام برای آزادی این دسته از غلامان و کنیزان در ایران طی عهدنامه گلستان |
<ref> | <ref> | ||
عهد نامه گلستان در سال 1228/1813 م میان میرزا ابوالحسن خان ایلچی و سردار روسیه منعقد شد. طبق بند ششم این معاهده تمام اسرای طرفین تا سه ماه پس از انعقاد معاهده می بایست آزاد و به سرزمین خود مسترد شود. | عهد نامه گلستان در سال 1228/1813 م میان میرزا ابوالحسن خان ایلچی و سردار روسیه منعقد شد. طبق بند ششم این معاهده تمام اسرای طرفین تا سه ماه پس از انعقاد معاهده می بایست آزاد و به سرزمین خود مسترد شود. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | برداشته شد و اقدام | + | برداشته شد و اقدام بعدی جهت آزادی اسرای قفقازی طبق معاهده ترکمانچای |
<ref> | <ref> | ||
عهدنامه ترکمنچای در سال 1243ق/ 1826 م منعقد گردید. مطابق بند 13 این معاهده استرداد اسرای روسی و قفقازی در آخرین جنگ و قبل از آن و یا هرزمان دیگری که به اسارت افتاده بودند، صورت گرفت. | عهدنامه ترکمنچای در سال 1243ق/ 1826 م منعقد گردید. مطابق بند 13 این معاهده استرداد اسرای روسی و قفقازی در آخرین جنگ و قبل از آن و یا هرزمان دیگری که به اسارت افتاده بودند، صورت گرفت. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | انجام گرفت. به | + | انجام گرفت. به این ترتیب با تسلط روس‌ها بر قفقاز ورود غلام و کنیز قفقازی به ایران بسیار محدود شد. |
<ref> | <ref> | ||
ایران و ایرانیان، ص173. | ایران و ایرانیان، ص173. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در | + | در این دوره ترکمانان ناحیه آسیای میانه به دلیل زندگی صحرانشینی و برای امرار معاش دست به راهزنی و چپاول اقوام و سرزمین‌های مجاور خود از جمله ایران می‌زدند. این مسئله زمینه‌ساز بروز جنگ و قشون‌کشی دولت ایران به قلمرو آنان را فراهم می‌نمود. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، شماره 13، صص 116-121. | تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، شماره 13، صص 116-121. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | البته اغلب | + | البته اغلب ترکمانانی که به دست دولت ایران به اسارت درمی‌آمدند با اسرای ایرانی معاوضه می‌شدند و تنها تعداد کمی از آنها که بیشترشان از زنان بودند به عنوان برده در ایران باقی می‌ماندند. |
<ref> | <ref> | ||
ایران و ایرانیان، ص173. | ایران و ایرانیان، ص173. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | به | + | به غیر بردگانی که از ناحیه جنوب شرقی ایران (مکران و بلوچستان) خرید و فروش می‌شدند و غلامان و کنیزانی که در اثر حملات و تاخت و تازهای غیر قانونی رؤسای بلوچ به اسارت درمی‌آمدند، خلیج فارس و بنادر آن در جنوب ایران نیز محل اصلی ورود بردگان آفریقایی تبار بود. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ تمدن ملل اسلامی، شماره13، صص116-121. | تاریخ تمدن ملل اسلامی، شماره13، صص116-121. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | به | + | به این ترتیب تجارت برده در قرون هجدهم و نوزدهم میلادی در منطقه خلیج فارس توسعه یافت و به نحو شگفت‌انگیزی پر رونق گردید. |
<ref> | <ref> | ||
اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ص14. | اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ص14. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | به | + | به طوری که مستقیماً بین بنادر مختلف خلیج فارس ـ بندر عباس، بندر لنگه، رأس‌الخیمه و بصره ـ خرید و فروش برده رواج پیدا کرد. |
<ref> | <ref> | ||
همان، صص26-27. | همان، صص26-27. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | غلامان و | + | غلامان و کنیزان آفریقایی غیر از مسیر آبی از طریق خشکی یعنی [[عربستان]] و [[عراق]] هم به [[ایران]] منتقل می‌شدند و حجاج و زائران شهرهای مقدسی چون [[مکه]]، [[مدینه]] و کربلا نقش قابل توجهی در این انتقال داشتند. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ پژوهی، ش26-27، ص 68. | تاریخ پژوهی، ش26-27، ص 68. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | البته تجار برده در غرب و جنوب | + | البته تجار برده در غرب و جنوب غربی ایران نیز از شهرهای مذکور، شماری از بردگان آفریقایی را به خاک ایران منتقل می‌کردند. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ و تمدن ملل اسلامی، شماره13، صص116-121. | تاریخ و تمدن ملل اسلامی، شماره13، صص116-121. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | می‌توان گفت عمده دلایلی که در این زمان سبب رونق تجارت برده در منطقه خلیج فارس می‌شود، آزادی اقتصادی است که در نظام‌های سیاسی و اجتماعی ایران به وجود می‌آید. | |
<ref> | <ref> | ||
اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ص32. | اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ص32. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در | + | در قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی از یک سو سلطه حکمرانان محلی از بین می‌رود و خان‌های خرده‌پا ظهور پیدا می‌کنند و از سوی دیگر بریتانیا در عرصه اقتصاد جهانی برتری می‌یابد. همه این عوامل سبب رنسانس بازرگانی در حوزه خلیج فارس و جنوب ایران می‌شود و این منطقه را با کمبود نیروی کار مواجه می‌کند و این ضرورت را به وجود می‌آورد تا نیروی موردنیاز که در گذشته توسط خرده‌زارعان، رعایا یا کارگران شهری تأمین می‌شد از خارج منطقه تأمین گردد. |
<ref> | <ref> | ||
همان، ص14. | همان، ص14. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | به | + | به این ترتیب در این سودای پر رونق تعداد زیادی برده سیاه پوست وارد ایران می‌شود که در ابتدا در جنوب کشور به کار گرفته می‌شوند اما اندک اندک از خانه خانواده‌های مرفه و ثروتمند پایتخت و دیگر شهرهای کشور سر درمی‌آورند تا بیش از به کار گرفته شدن به عنوان نیروی کار وسیله تجمل و مایه تفاخر صاحبان خود باشند. |
| − | جنبه | + | ==جنبه اجتماعی== |
| − | در | + | در بخشی از وقفنامه به خصوصیات و ویژگی‌های [[کنیز]] اشاره شده است. این که در نظافت، حسن سلیقه و طباخی از اماثل و اقران ممتاز بوده و از دیگران بی‌نیاز است. در این جمله به ظاهر کوتاه تا حدودی کارایی و نوع استفاده از بردگان خاصه کنیزان سیاه پوست در ایران بیان شده است. این که بردگان در ایران به کارهای بسیار سخت گمارده نمی‌شده‌اند و خاصه این ملایمت در مورد زنان بیشتر بوده است. البته بر این حقیقت اکثر سفرنامه‌نویسان اروپایی که از ایران بازدید کرده‌اند صحه گذاشته و بر رفتار خوب و روابط نزدیک ایرانیان با بردگان تأکید نموده‌اند. |
<ref> | <ref> | ||
سفرنامه قفقاز و ایران، ص317. | سفرنامه قفقاز و ایران، ص317. | ||
| سطر ۲۶۹: | سطر ۲۶۹: | ||
Bohler | Bohler | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | جهانگرد | + | جهانگرد فرانسوی که در تاریخ 1269ق به ایران سفر کرده است پیرامون وضع زندگی غلامان و نوکرها در ایران می‌نویسند: «از جمله وسایل شکوه و جلال شرقی که ایرانیان به آن تشخص می‌گویند غیر از اسب، چادر، قالی، لباس و وسایل زینتی باید از گروه نوکران و غلامان اعم از زن و مرد، پادو و خواجه‌ها یاد نمود. تعداد آنها در خانه ثروتمندان از تصوری که ما در اروپا از خدمه داریم سخت فراتر می‌رود. از نوکرها کمتر در امور خانه‌داری استفاده می‌شود و فقط آنها را برای تجمل نگاه می‌دارند». |
<ref> | <ref> | ||
سفرنامه بهلر،ص166. | سفرنامه بهلر،ص166. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | همچنین در تأیید احترام و جایگاه اجتماعی بردگان و رشد عمودی اجتماعی آنها آمده است: «در ایران سیاهی رنگ اسباب بی‌احترامی انسان نمی‌شود و یک غلام سیاه می‌تواند مصدر کارهای بزرگ شود زیرا ایرانیان غلامان خود را هرگز به کارهای سخت مأمور نمی‌نمایند...». | |
<ref> | <ref> | ||
تاریج اجنماعی ایران در عهد قاجاریه،صص140-142. | تاریج اجنماعی ایران در عهد قاجاریه،صص140-142. | ||
| سطر ۲۸۱: | سطر ۲۸۱: | ||
Arnold Campbell | Arnold Campbell | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | نیز که مدتی نماینده سیاسی انگلیس در بوشهر بوده، در طی گزارشی که در سال 1824 میلادی راجع به تجارت برده در خلیج فارس ارسال می‌کند به این نکته اشاره نموده و اذعان می‌کند که رفتار با بردگان در ایران هیچ‌گاه سخت و ظالمانه نبوده است. او در این باره می‌نویسد: «از لحاظ خرید برده در مقصد نهایی وضع آنها از نظر مادی رو به بهبود می‌گراید و خریداران به طور کلی آنها را به خوبی تغذیه کرده و با آنها تقریباً همچون خود یا خانواده‌شان با مهربانی رفتار می‌کنند و در مقابل بردگان نیز با کمال میل به خوبی سخت‌کوشی می‌کنند و چنین برمی‌آید که آنها از وضع‌شان و زندگی‌شان خشنود و خرسند باشند...». | |
<ref> | <ref> | ||
اعراب و تجارت برده در دریای پارس،صص 36-37. | اعراب و تجارت برده در دریای پارس،صص 36-37. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | ==جنبه | + | ==جنبه سیاسی== |
| − | + | تاریخ این وقفنامه با وجود پارگی که متأسفانه در همین بخش از سند به وجود آمده است به فاصله سال‌های 1272 تا 1278ق محدود می‌شود. دوره‌ای که به آخرین سال‌های رسمیت داشتن بردگی در ایران مربوط می‌شود. مبارزه قانونی علیه بردگی و ممانعت از خرید و فروش برده به اواخر قرن18م / 12ق بازمی‌گردد. | |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص532-533. | تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص532-533. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در | + | در این زمان نهضتی در اروپا علیه برده فروشی و بردگی به وجود آمد و برای اولین بار اعلامیه حقوق بشر که از طرف انقلابیون فرانسه منتشر گردیده بود، برده فروشی را ممنوع ساخت. با اعلامیه مجلس ملی فرانسه در 1794م برده‌داری لغو گردید و در مستعمرات فرانسه برافتاد. |
<ref> | <ref> | ||
امیر کبیر و ایران، ص516. | امیر کبیر و ایران، ص516. | ||
| − | + | </ref> | |
| − | + | این اقدام در سیاست دولت بریتانیا نیز مؤثر بود چرا که سبب گردید دولت انگلیس هم در سال 1796م لایحه آزادی غلام و کنیز را در مستعمرات خود به پارلمان پیشنهاد نماید. البته در این زمان این لایحه به تصویب نرسید چون ملت انگلیس بیش از هر ملت دیگری در این تجارت دست داشتند. بنابراین این تجارت تا سال 1808م در تمام مستعمرات دولت بریتانیا ادامه پیدا کرد. تا این که نهایتاً در سال 1834م به موجب یک اعلامیه تمام بردگان متعلق به دولت انگلیس آزاد اعلام شده و بردگی رسماً لغو گردید. در عین حال این مسئله رفته رفته رنگ سیاسی نیز پیدا کرد و مستمسکی در دست دولت انگلیس برای حضور و جولان کشتی‌های جنگی‌اش در دریاها و سواحل ممالک شرقی شد. | |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص 532-533. | تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص 532-533. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | در اواخر عمر محمد شاه قاجار | + | در اواخر عمر محمد شاه قاجار انگلیسی‌ها به طور متوالی از دولت ایران می‌خواهند که اجازه بدهد کشتی‌های دولت انگلستان از ورود برده و غلام به سواحل خلیج فارس جلوگیری نمایند و چندین بار این تقاضا را تکرار می‌کنند. در این راستا سرهنگ تی. فرانت |
<ref> | <ref> | ||
T.Farrant. | T.Farrant. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | + | وزیر مختار انگلیس در تهران چندین بار درخواست دولت انگلیس را کتباً به دولت ایران اعلام می‌کند اما جوابی دریافت نمی‌کند. در نهایت وی در طی عریضه‌ای در 10 رجب 1264ق ضمن شکایت از تأخیر دولت ایران در صدور فرمان در این زمینه می‌نویسد: | |
| − | «... تمنا | + | «... تمنا می‌کنم که یک جواب روشن و صریح در این باب به اینجانب داده شود که آیا دولت ایران یک چنین فرمانی دایر به منع ورود غلام و کنیز از راه دریا صادر خواهد نمود یا نه؟ هرگاه نیت اولیای دولت علیه ایران این باشد که این فرمان را صادر نماید من تمنا می‌کنم امروز این مژده به من داده شود و اگر خیال آنها بر خلاف این است در این صورت بهتر است همین امروز صریحا این اطلاع به اینجانب برسد تا این که بتوانم آن اطلاع را برای دولت متبوع خود ارسال دارم و جنابعالی دیگر بعد از این اینجانب را در انتظار وعده خود نگذارید... چون که دولت متبوع من به تأخیر زیاده از این رضایت نمی‌دهد». |
<ref> | <ref> | ||
امیر کبیر و ایران، ص519. | امیر کبیر و ایران، ص519. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | محمد شاه | + | محمد شاه علی‌رغم این که نسبت به انگلیسی‌ها بدبین است و قضیه هرات |
<ref> | <ref> | ||
پس از باز پس گیری شهر هرات در دوره ناصر الدین شاه، نیروهای انگلیس جنوب ایران را اشغال کردند. به دنبال تیرگی روابط ایران و انگلیس معاهده پاریس در سال 1273 ق منعقد و مقرر می شود در عوض خروج انگلیس از جنوب ایران این کشور نیز از هرات خارج و کشور افغانستان را به رسمیت بشناسد. | پس از باز پس گیری شهر هرات در دوره ناصر الدین شاه، نیروهای انگلیس جنوب ایران را اشغال کردند. به دنبال تیرگی روابط ایران و انگلیس معاهده پاریس در سال 1273 ق منعقد و مقرر می شود در عوض خروج انگلیس از جنوب ایران این کشور نیز از هرات خارج و کشور افغانستان را به رسمیت بشناسد. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | را | + | را نیز فراموش نکرده با اصرار حاج میرزا آقاسی و کلنل فرانت فرمانی را صادر کرده و در آن تجارت برده از راه دریا را قدغن می‌کند. فرمان که در 10 رجب 1264ق مطابق با 12 ژوئیه 1848م صادر می‌شود چنین است: «جناب حاجی نگذارید دیگر از راه دریا غلام و کنیز وارد شود، بگذارید از راه خشکی بیاورند...». |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2 ، صص 533-532. | تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2 ، صص 533-532. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | فرانت | + | فرانت عقیده داشت این فرمان جلوی ورود برده به ایران را می‌گیرد زیرا ورود آنها از راه زمین غیر عملی است و شاه از این مسئله آگاه است و جمله «بگذار از راه زمین این کار را بکنند» تنها برای راضی کردن کسانی است که هنوز مخالف ممنوعیت تجارت برده هستند. |
<ref> | <ref> | ||
مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، ش4/85، ص157. | مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، ش4/85، ص157. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | دولت | + | دولت ایران در این راستا و در جهت جلوگیری از ورود برده، مجازات‌های مالی را برای متخلفین تعیین کرده و مأمورانی را جهت نظارت بر اجرای این فرمان می‌گمارد هم چنین دستورات اکیدی در این خصوص به فرمانداران خوزستان و فارس داده می‌شود تا انگلیسی‌ها برای دخالت در این موضوع بهانه به دست نیاورند. |
<ref> | <ref> | ||
تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص532-533. | تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص532-533. | ||
</ref> | </ref> | ||
| − | البته با سوابق دولت | + | البته با سوابق دولت انگلیس به نظر می‌رسد اصرار و پی‌گیری این دولت در منع خرید و فروش برده در خلیج فارس تنها دستاویزی بوده برای پیشبرد مقاصد استعماری ایشان در آسیا و منطقه استراتژیک خلیج فارس که تحت لوای مبارزه با تجارت برده عنوان می‌شده است. |
| − | == | + | ==نتیجه گیری== |
| − | وقفنامه‌ها از | + | وقفنامه‌ها از حیث اطلاعات متعددی که در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند یکی از بهترین و مستندترین منابع تحقیق به شمار می‌آید. به بیان دیگر هر سند وقفی به لحاظ برخورداری از نکات متعدد اجتماعی، فقهی، حقوقی، اقتصادی، تاریخی، ادبی و پاره‌ای نکات دیگر در خور تأمل و تدبر است. وقفنامه اهدای [[کنیز]] جهت خدمت در دارالشفاء [[امام رضا (علیه السلام)]] یکی از کم‌نظیرترین و شاید بی‌نظیرترین اسناد وقفی باقی مانده در کشور است. این وقفنامه گرچه به لحاظ تاریخی قدمت چندانی ندارد و از حیث زیبایی فاقد آرایه‌های هنری است اما به لحاظ موضوعی بسیار خاص و استثنایی است. زیرا ما را با مصداقی از وقف آشنا می‌کند که تنها درکتاب‌های فقهی شیعه، وقف آن جایز شمرده شده است. |
| − | + | این سند به شکل بارزی بیانگر این معنی است که واقف، آگاهانه و با اشراف به مسائل فقه شیعه اقدام به این کار نموده است. او با پیش‌زمینه فکری و اعتقادی خود در پی آن بوده با [[وقف]] [[کنیز]] هم زمینه اعتاق رقبات یا همان آزادی بندگان را- که توصیه [[دین اسلام]] است - فراهم کند و هم با جلب خشنودی خداوند، کسب توشه [[آخرت]] نماید. | |
| − | البته | + | |
| − | + | البته شکل‌گیری چنین وقفنامه‌ای در محدوده سال‌های 1272ـ 1278ق می‌تواند تا اندازه‌ای نتیجه تصمیمات سیاسی دولت ایران در لغو تجارت و خرید و فروش برده نیز باشد. بعید نیست اگر یکی از دلایل [[وقف]] [[کنیز]] توسط عضدالملک حسینی این باشد که او می‌خواهد با یک تیر دو نشان را هدف قرار دهد. هم در راستای اجرای قوانین کشورکنیز را عملاً از قید تملک خود آزاد نماید و هم با بهره‌گیری از قوانین شرع آن را وقف کرده و برای خود باقیات‌الصالحاتی بر جای گذارد. | |
| + | |||
| + | میرزا سید محمد حسین عضدالملک حسینی (قزوینی)، متولی‌باشی [[آستان قدس رضوی]] در عصر قاجار | ||
==منابع و ماخذ== | ==منابع و ماخذ== | ||
| − | 1- اعراب و تجارت برده در | + | 1- اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ام ریکس توماس، جی بی کلی، نوید، شیراز، (1380). |
| − | 2ـ | + | 2ـ امیرکبیر و ایران، فریدون آدمیت، خوارزمی، تهران، (1362). |
| − | 3ـ | + | 3ـ ایران و ایرانیان، ادوارد یاکوب پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی، تهران، (1361). |
| − | 4ـ | + | 4ـ بررسی تاریخی قصص قرآن، محمد بیومی مهران، ترجمه مسعود انصاری، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، تهران، (1383)، جلد 3. |
| − | 5ـ | + | 5ـ تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، چارلز جیمز ویلس، ترجمه سید عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیک نام، طلوع، تهران، (1363). |
| − | 6ـ | + | 6ـ تاریخ بردگی در اسلام، عبدالامیر قنواتی، انتشارات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، مشهد، (1359). |
| − | 7ـ | + | 7ـ تاریخ تمدن، ویل دورانت، ترجمه احمد آرام و دیگران، انتشارات انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، تهران، (1372)، جلد 1. |
| − | 8ـ | + | 8ـ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، محمود محمود، اقبال، [بی جا]، (1367)، جلد 2. |
| − | 9ـ | + | 9ـ تاریخ سیاسی و اجتماعی اسلام، امیر علی، ترجمه ایرج رزاقی، محمد مهدی حیدرپور، آستان قدس رضوی، مشهد، (1370). |
| − | 10ـ | + | 10ـ تحریرالوسیله، روح الله خمینی، [بی نا]، تهران، (1372). |
| − | 11- ترجمه | + | 11- ترجمه فارسی شرایع الاسلام، جعفر بن حسن محقق حلی، ترجمه ابوالقاسم بن احمد یزدی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، تهران، (1367)، جلد11. |
| − | 12ـ خاطرات | + | 12ـ خاطرات لیدی شیل (همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه)، ماری لئونورا شیل، ترجمه حسین ابو ترابیان، نشر نو، تهران، (1362). |
| − | 13ـ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس | + | 13ـ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره 34088. |
| − | 14ـ سفرنامه بهلر، بُهلر، به کوشش | + | 14ـ سفرنامه بهلر، بُهلر، به کوشش علی اکبر خداپرست، توس، تهران، (1356). |
| − | 15ـ سفرنامه | + | 15ـ سفرنامه دروویل، گاسپار دروویل، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، شباویز، تهران، (1365). |
| − | 16ـ سفرنامه قفقاز و | + | 16ـ سفرنامه قفقاز و ایران، ارنست اورسل، ترجمه علی اصغر سیدی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، (1382). |
| − | 17ـ سفرنامه | + | 17ـ سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام الملک، میرزا خانلر خان اعتصام الملک، به کوشش منوچهر محمودی، فردوسی، تهران، (1351). |
| − | 18ـ شرح حال رجال | + | 18ـ شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، زوار، تهران، (1347)، جلد 3. |
| − | 19ـ | + | 19ـ فردوس‌التواریخ، نوروزعلی خان بسطامی، [بی نا]، تبریز، (1315). |
| − | 20- «فرهنگ | + | 20- «فرهنگ حقوقی وقف»، دلاور برادران، وقف میراث جاویدان، سال 2، ش 2، (1373). |
| − | 21ـ فقه | + | 21ـ فقه تطبیقی، محمد جواد مغنیه، ترجمه کاظم پورجوادی، بنیاد علوم اسلامی، تهران، (1363). |
| − | 22ـ فوائد الاصول ( | + | 22ـ فوائد الاصول (تقریرات میرزای نایینی)، محمدعلی کاظمینی، جامع المدرسین، قم، (1404ق)، جلد4. |
| − | 23ـ فهرست | + | 23ـ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ایرج افشار، محمد تقی دانش پژوه، نشر نی،[بی جا]، (1369)، جلد 7. |
| − | 24ـ قواعد فقه (بخش | + | 24ـ قواعد فقه (بخش مدنی مالکیت، مسئولیت)، مصطفی محقق داماد، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ چهاردهم، تهران، (1384). |
| − | 25ـ | + | 25ـ «کنکاوی در منابع تأمین غلام و کنیز در عصر قاجار، تاریخ و تمدن اسلامی»، غلامحسین زرگری نژاد، نرگس علیپور، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، سال 7، شماره 13، (1390). |
| − | 26ـ | + | 26ـ گفتارهای معنوی، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، تهران، (1367). |
| − | 27ـ لسان العرب، ابن منظور، | + | 27ـ لسان العرب، ابن منظور، تحقیق علی شیری، دارالاحیاءالتراث العربی، بیروت، (1408ق)، ج 14. |
| − | 28ـ لغت‌نامه دهخدا، | + | 28ـ لغت‌نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران (1377). |
| − | 29ـ | + | 29ـ «ماهیت برده‌داری در ایران دوران قاجار»، آمنه ابراهیمی، تاریخ پژوهی، سال 8، ش 26ـ 27، (1385). |
| − | 30ـ «منع | + | 30ـ «منع برده‌فروشی در عصر قاجار به روایت اسناد»، نرگس علیپور، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، سال 42، ش 4 / 85، (1389). |
| − | 31ـ | + | 31ـ نگاهی به بردگی، محمد علی گرامی، شفق، قم، (1354). |
| − | 32ـ | + | 32ـ نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن، مصطفی سلیمی فر، بنیاد پژوهش‌های اسلامی،مشهد، (1370). |
| − | 33ـ «نقش کتاب و | + | 33ـ «نقش کتاب و کتابخانه‌های وقفی در توسعه فرهنگی مناطق»، مفید شاطری، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی وقف و تمدن اسلامی، اسوه، چاپ اول، تهران، (1387). |
| − | 34ـ «نقش وقف در بهبود اوضاع | + | 34ـ «نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی»، جواد امام جمعه زاده، وقف میراث جاویدان، ش 30، (1379). |
| − | 35ـ«وقف، پشتوانه | + | 35ـ«وقف، پشتوانه نهادهای علمی در احیای تمدن اسلامی»، مرتضی مرتضوی کاخکی، حجت‌الله برامکی یزدی، مجموعه مقالات همایش بین المللی وقف و تمدن اسلامی، اسوه، چاپ اول، تهران، (1387). |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | [[رده:میراث | + | [[رده:میراث جاودان شماره 87]] |
[[رده:مقالات]] | [[رده:مقالات]] | ||
نسخهٔ ۱۰ ژوئیهٔ ۲۰۱۷، ساعت ۱۴:۱۱
مؤلف:سعیده جلالیان [۱]
محتویات
- ۱ چکیده
- ۲ مقدمه
- ۳ متن باز خوانی شده وقفنامه
- ۴ مشخصات وقفنامه
- ۵ نحوه شناسایی و بازیابی وقفنامه
- ۶ معرفی واقف
- ۷ مورد وقف
- ۸ مصرف موقوفه
- ۹ تاریخ وقف
- ۱۰ محدودیت‌های وقفنامه
- ۱۱ انگیزه و علت وقف
- ۱۲ ویژگی‌های خاص و بارز وقفنامه
- ۱۳ جنبه فقهی و مذهبی
- ۱۴ جنبه تاریخی
- ۱۵ جنبه اقتصادی
- ۱۶ جنبه اجتماعی
- ۱۷ جنبه سیاسی
- ۱۸ نتیجه گیری
- ۱۹ منابع و ماخذ
- ۲۰ پانویس
چکیده
از دیر باز یکی از جلوه‌های نوع دوستی انسان صدقه منافع بخشی از اموال خود برای دیگران بوده که در آن، مالی حبس و منافع آن برای مقاصد خاص تخصیص می‌یافته است. این فرهنگ در تاریخ اسلام وقف نام گرفته است. وجود وقفنامه‌ای تاریخی با موضوع اهدای کنیز جهت ارائه خدمات پرستاری در دارالشفاء امام رضا (علیه السلام) توسط میرزا محمد حسین عضدالملک حسینی، متولی باشی آستان قدس رضوی در عصر قاجار، بیانگر یکی از مصادیق کم نظیر و استثنایی وقف در تاریخ این سرزمین است. در این نوشتار ضمن معرفی کامل این وقفنامه به توصیف و تشریح آن از ابعاد و جنبه‌های مختلف فقهی و مذهبی، تاریخی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی پرداخته شده است.
کلیدواژه‌ها:
وقفنامه، وقف، کنیز، دارالشفاء، آستان قدس رضوی.
مقدمه
سنت حسنه وقف یکی از سنت‌های مهم در تاریخ تمدنی و فرهنگ ایران در دوران اسلامی است که دارای تأثیرات مثبت و کارکردهای مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جامعه بوده و از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی و مطالعه است. در این نهاد، روحیه تعاون اجتماعی و سبقت در خیرات عینیت یافته و در آن نام انسان و مالکیت اموال و دارایی‌های او تا ابد تضمین شده و در مواردی که مدّ نظر اوست به مصرف می‌رسد. [۲] وقف سنتی نیست که فقط منحصر به اسلام باشد، بلکه امری است عقلایی که میان دیگر ملل و حتی شاید در غیر ادیان نیز رایج بوده است. [۳] آمده است که رومیان با نظام مؤسسات کنیسه و خیریه آشنا بودند و در این مؤسسات به امور فقیران و ناتوانان رسیدگی می‌کردند. اموالی را به این مؤسسه‌ها اختصاص می‌دادند تا به مصرف فقرا و ناتوانان برسد.
مصریان قدیم نیز املاکی را برای خدایان، معابد، مقابر و… اختصاص می‌دادند تا درآمد آنها به مصرف تعمیرات، نوسازی و اقامه مراسم و هزینه کاهنان و خادمان برسد. این کار به قصد تقرب به خدایان انجام می‌گرفت. در سرزمین عراق قدیم نیز پادشاهان بعضی از املاک خویش را در اختیار بعضی از رعایای خویش می‌گذاشتند تا بدون آن که مالک شوند از درآمد آن بهره گیرند. ایرانیان هم موقوفات زیادی برای نگهداری معابد و آتشکده‌های خود داشتند که پاره‌ای از آنها هنوز هم در اختیار زرتشتیان ایرانی باقی مانده است. [۴] ظهور اسلام سبب عنایت و توجهی خاص با این سنت شد و به مرور زمان آن را از چنان اهمیتی برخوردار کرد که در برهه‌هایی از تاریخ مهم‌ترین عامل رفع نیازهای جامعه، خصوصا مستمندان شد. [۵] وقف نوعا افراد را به یاد ساختن مسجد، حمام، مدرسه، درمانگاه، آب انبار، اطعام فقرا یا برپایی مجالس تعزیه و روضه‌خوانی می‌اندازد. در حالی که برای وقف صورت‌های متنوع دیگری نیز متصور است. اشکال و مصادیقی خاص و کم نظیر که بعضا با باورهای زندگی امروز نه سازگاری دارد و نه انجام‌پذیر است. زیرا تفکر و شیوه زندگی انسان عصر حاضر، سال‌هاست آنها را مردود دانسته و منسوخ کرده است . وقفنامه میرزا محمد حسین عضدالملک که در آن به چگونگی وقف کنیزی جهت خدمت در دارالشفاء امام رضا (علیه السلام) پرداخته شده یکی از مصادیق خاص و استثنایی وقف است که امروزه کمتر کسی تصور شکل‌گیری آن را می‌نماید. در این وقفنامه برخلاف اکثر موارد، صحبت از موقوفاتی که در قالب اعمال خیرخواهانه‌ای چون اطعام فقرا و ایتام، روضه‌خوانی و تعزیه‌داری باشد، نیست؛ موضوع بر سر اختصاص مکانی برای ساخت و احداث مؤسسات عام‌المنفعه یا اختصاص اشیاء و وسایل مشخصی برای بهره‌برداری در امور خیریه نیز نمی‌باشد. در اینجا موضوع بر محور هدیه کنیزی برای خدمتگزاری در مؤسسه‌ای درمانی و عام‌المنفعه استوار است؛ جلوه‌ای کم نظیر از وقف که آن را از دیگر موقوفات متمایز ساخته است. بر این اساس لازم است این سند وقفی از منظر مذهبی به ویژه دیدگاه فقهی شیعه مورد بررسی قرار گیرد. هم چنین شایسته است پیشینه و سوابق تاریخی آن واکاوی و عوامل اصلی شکل‌گیری موقوفه با توجه به مقتضیات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مورد بررسی و دقت نظر قرار گیرد.
متن باز خوانی شده وقفنامه
عضدالملک و الدولة العلیة مقرب الحضرت الرضویه متولی باشی آستانه منوره رضویه علی مشرفها افضل الثنا و التحیه الحمدالله الذی وفقّ عباده بالسعادة و الخیرات و ارشدهم هم باعتاق الرقبات و اعمال صالحات و الصلوة و السّلم علی اشرف الکاینات و صفوة الموجودات محمد و آله السادات الولاة و بعد از آنجا که خلاق بنده‌پرور فرمان‌برداری آل خیرالبشر را بر ذمت عالمیان لا سیما بنی نوع انسان لازم و متحتم فرموده تا از کمند اطاعت و انقیاد شفعاء یوم‌المعاد بسرمنزل نجات و سداد رسیده از تکمیل بندگی ایشان بفوز و فلاح و رستگاری در نجاح همعنان و بخواجگی در جهان مباهی و شادمان گردند و بصلای بهجت افزای آزادی دارین از قید و بند بندگی نشأتین رهایی یابند و بمنشوری ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء موفق گشته توفیق ازلی رفیقشان گردد و از اعمال صالحات و اعتاق رقبات و وفور صدقات و خیرات و ظهور سعاداة و عبادات توشه یوم لا ینفع مال و لا بنون برگیرند و در سلک احرار منسلک گشته ردای ابرار در پوشند که ان الابرار لفی نعیم غرض از تحریر این نوشته و مقصود از این مشک بکافور سرشته آنکه سرکار عظمت مدار جلالت آثار مهر سپهر تمکین وقار و قطب فلک مجدت و ابهت و اقتدار از سلاله دودمان با عز و تمکین و خلاصه خاندان آل طه و ویس یگانه گوهر بحر محیط فضل و کمال و یکتا درّ گران بهای معدن معدلت و جلال نور ثمر مرحمت ثمر شاداب مکرمت مادام اجلاله العالی بتصاریف ایام و لیالی کلیه حواس خود را مصروف نظم امور و حفظ از فتور بیوتات مبارکات و سایر ضروریات امورات داخلیه و خارجیه سرکار فیض آثار می‌فرمودند و بوجه من‌الوجوه از خدمات و غوررسی نمی‌آسودند بلکه هر نوع زحمت و مشقت که متحمل می‌شدند از وفور بهجت و کثرت مسرت و کمال نشاط و نهایت انبساط عین راحت و غایت استراحت فرض می‌فرمودند و خود به نفس نفیس با عمال و مباشرین جلیس می‌شدند که رفع هر نوع نقص و قصور و دفع هر بعد فتنه و فتور که در امور اگر احیاناً باشد فرمایند اتفاقاً قصوری در نسوان بیمارداران دارالشفاء مبارکه ملاحظه فرمودند یک نفر جاریه ملکیه ابتیاعیه حبشیه خود را که مسماست به فضه و در نظافت و حسن سلیقه و طباخی از اماثل و اقران ممتاز و از غیر خود مستغنیه و بی‌نیاز بود پیشکش سرکار فیض آثار فرمودند که همواره لیلاً و نهاراً بخدمت ترتیب ادویه و اغذیه مرضای غربا و سکنه بلاد طیبه اشتغال داشته در سلک سایر بیمارداران منسلک بوده از مملوکی سلطان سریر ولایت و مالک اقلیم هدایت بر موالی در دارین مفاخرت نماید و به فراغ بال و آسودگی حال بخدمات محوله بخود اشتغال ورزد تعدد والاصال بشکرگزاری حضرت ذوالجلال ولینعمت خدمت بی‌زوال مشغول باشد و از حیطه تصرف و قید تملک خود اخراج نمود پیشکش آن سرکار نمودند و وقف مؤبد فرمودند وقفا صحیحاً شرعیا لحیث لایباع و لایوهب ولا یرهن و لا یوجر و کان تحریر تلک الورقة فی شهر ربیع‌الثانی من شهور [...] [۶] سبعین و مأتین بعدالالف من الهجرة النبویة المصطفویه علی هاجره الاف الثناء و التحیه [مهر گوشه سمت راست]: عبده محمد حسین بن فضل الله الحسینی 1238
مشخصات وقفنامه
اندازه این وقفنامه 5 / 20 × 35 سانتی‌متر و کاغذ آن از جنس نخودی آهاری است. به غیر از سطر اول وقفنامه که به خط ثلث نگاشته شده، مابقی متن به خط نستعلیق شکسته است. روش و شیوه نگارش آن، شیوه‌ای مصنوع و منشیانه است و مانند اغلب مکتوبات دوره قاجار از نثری ادبی و پر تکلف برخوردار بوده و از آیات قرآنی، عبارات و جملات مسجع و آهنگین جهت زیبایی کلام بهره گرفته شده است. متن در مجموع از 21 سطر تشکیل شده و گوشه سمت راست پایین سند به علت پارگی یا پوسیدگی دچار آسیب دیدگی شده است. با وجودی که وقفنامه متعلق به یکی از رجال برجسته و صاحب‌نفوذ دوره قاجاریه است، از تزیینات و آرایه‌های هنری بی‌بهره بوده و جهت زیبایی و آراستگی آن اقدامی صورت نگرفته است. این سند تنها دارای یک مُهر است که در گوشه پایین سمت چپ آن مشاهده می‌شود. مُهر بیضی شکل و متعلق به شخص واقف بوده و در سجع آن چنین آمده است: «عبده محمد حسین بن فضل‌الله الحسینی 1338». البته در ظهر سند نیز در گوشه سمت راست بالا کلمات «پیشکش فضه جاریه» مشاهده می‌شود.
نحوه شناسایی و بازیابی وقفنامه
وقفنامه میرزا محمد حسین حسینی ملقب به عضدالملک از جمله اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در عهد قاجار محسوب می‌شود که تا همین دهه‌های اخیر به همراه دیگر اسناد این مجموعه سال‌ها در مکانی خارج از کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شد و کسی از وجود آن اطلاعی نداشت. در سال 1376 با تأسیس مرکز اسناد در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی این سند به همراه سایر اسناد به این مرکز منتقل و در جریان سازماندهی اسناد، شناسایی و دارای شناسنامه و هویت مشخص شد. در حال حاضر از این سند با شماره 62140 در مخزن اسناد مکتوب مدیریت اسناد و مطبوعات نگهداری می‌شود.
معرفی واقف
میرزا محمد حسین، پسر میرزا فضل‌الله حسینی معروف به «صدر دیوان‌خانه» از جمله رجال سیاسی عصر قاجار است که در فاصله سال‌های 1267 تا 1270 ق سمت وزیر مختاری ایران در روسیه را برعهده داشت. وی در سال 1270ق به سمت وزارت وظایف و اوقاف منصوب و دارای لقب «عضدالملک» شد. در خصوص دیگر مناصب میرزا محمد حسین حسینی باید از منصب تولیت آستان قدس رضوی نام برد. او در طول عمر خویش این توفیق را به دست می‌آورد که دو بار به منصب متولی‌باشی‌گری آستان قدس نائل شود. بار اول از ماه رجب سال 1272 تا ماه صفر سال 1278ق است که به جای میرزا فضل الله وزیر نظام (برادر بزرگ‌تر میرزا آقا خان نوری) امور تولیت آستان قدس رضوی را به دست می‌گیرد و مرتبه دوم دوره‌ای یک ساله در محدوده سال‌های 1282 تا 1283ق است که در پی کنار گذاشته شدن میرزا علی اکبر خان قوام الملک شیرازی مجدد‌ا به سمت تولیت برگزیده می‌شود. [۷] پیرامون اقدامات عضدالملک در آستان قدس، آمده که او منشأ خدمات ارزنده‌ای در این نهاد مذهبی بوده و در مدت تصدی پست تولیت، اقداماتی هم چون: ساخت در طلا برای حرم رضوی، احداث مهمان‌خانه جدید برای زوار محتاج در جوار مطبخ‌خانه حضرتی، اتمام طلا کاری ایوان صحن نو، اختصاص موقوفاتی از مایملک خود به آستان قدس رضوی [۸] را به انجام رسانده است. علاوه بر این‌ها وی طومار موقوفات آستان قدس رضوی معروف به طومار عضدالملک را نیز تهیه نموده است. [۹]
مورد وقف
براساس وقفنامه، واقف کنیز ملکی خود به نام «فضه» را جهت خدمت در تشکیلات درمانی آستان قدس رضوی به دارالشفاء هدیه می‌نماید. در نص صریح وقفنامه در این زمینه آمده است: «... یک نفر جاریه [۱۰] ملکیه ابتیاعیه حبشیه خود را که مسماست به فضه و در نظافت و حسن سلیقه و طباخی از اماثل [۱۱] [۱۲] ممتاز و از غیر خود مستغنی و بی‌نیاز بود پیشکش سرکار فیض آثار [۱۳] فرمودند...». قطعاً اگر کلمه پیشکش که در متن سند دو بار به آن اشاره شده به تنهایی به کار می‌رفت تردیدها و ابهاماتی در وقف کنیز و وقفنامه بودن سند ایجاد می‌شد اما با عباراتی که در سطر نوزدهم و بیستم می‌آید این تردید مبدّل به یقین می‌شود. زیرا صراحتاً صیغه وقف بدین گونه جاری می‌شود: «... و از حیطه تصرف و قید تملک خود اخراج نمود پیشکش آن سرکار نمودند و وقف مؤبد فرمودند وقفاً صحیحاً شرعیاً...».
مصرف موقوفه
در وقفنامه پیرامون مورد مصرف موقوفه آمده است که این کنیز می‌باید در کسوت بیمارداران [۱۴] درآمده و در دارالشفاء به صورت شبانه‌روزی به کار آشپزی و پرستاری بیماران غریب و مجاور اشتغال داشته باشد. بخشی از سند که بدین موضوع اشاره می‌نماید این عبارات است: «... همواره لیلاً و نهاراً بخدمات ترتیب ادویه و اغذیه مرضای غربا و سکنه بلاد طیبه اشتغال داشته در سلک سایر بیمارداران منسلک بوده از مملوکی سطان سریر ولایت و مالک اقلیم هدایت بر موالی [۱۵] دارین [۱۶] مفاخرت نماید و به فراغ بال و آسودگی حال به خدمات محوله به خود اشتغال ورزد...».
تاریخ وقف
تاریخ دقیق وقفنامه به علت پارگی یا پوسیدگی که در گوشه پایین سمت راست سند به وجود آمده مشخص و معلوم نمی‌باشد. در عبارت پایانی وقفنامه که اختصاص به بیان تاریخ دارد چنین نوشته شده است: «... سبعین و مأتین بعد الالف من الهجرة النبویة المصطفویه علی هاجره الاف الثناء و التحیه». نظری که پیرامون تاریخ وقفنامه می‌توان داد، این است که به احتمال بسیار زیاد این تاریخ در محدوده سال‌های 1272 تا 1278ق یعنی دوره اول تولیت عضدالملک واقع شده است چون تنها رقم آخر این سال (؟ 127) نامشخص می‌باشد.
محدودیت‌های وقفنامه
منظور از محدودیت‌های وقفنامه شرایط و قیودی است که واقف برای موقوفه خود منظور می‌دارد. در سند مورد نظر واقف بعد از این که بر وقف مؤبد موقوفه تصریح دارد و علاوه بر این که خرید و فروش مورد وقف (کنیز) را ممنوع اعلام می‌کند؛ بخشیدن و هبه کردن، به رهن دادن و اجاره نمودن آن را نیز منتفی و ممنوع کرده است. به این ترتیب به نظر می‌رسد او تمام شروط لازم را لحاظ کرده تا مورد وقف تنها در جهت خدمتگزاری در مکانی عام‌المنفعه که منتسب به بارگاه امام رضا (علیه السلام) است به کار گرفته شود و در غیر آن مورد استفاده و بهره‌برداری قرار نگیرد.
انگیزه و علت وقف
در نگاهی اجمالی به وقفنامه میرزا محمد حسین عضدالملک روشن می‌شود واقف علاوه بر انگیزه‌ای عمومی و کلی که نوعاً همه واقفان دارند؛ دارای هدفی معین و از پیش تعیین شده است. به این معنی که او با نیتی مشخص و به صورتی آگاهانه اقدام به انجام این‌گونه وقف نموده است. واقف در سطور اول وقفنامه مانند دیگر واقفان هدف عمده خویش را انجام عمل خیر عنوان می‌کند او عملش را مترادف با دادن صدقه، عبادت خداوند و به این وسیله کسب توشه برای آخرت می‌داند. این مطلب صراحتاً در جملات هفتم و هشتم وقفنامه چنین ابراز شده است: «...واز اعمال صالحات و اعتاق [۱۷] رقبات [۱۸] و وفور صدقات و خیرات و ظهور سعادات و عبادات توشه (لا یوم مال و لا بنون) برگیرند و در سلک احرار [۱۹] منسلک گشته ردای ابرار [۲۰] در پوشند که (ان الابرار لفی نعیم)...». اما در عبارات بعدی وقفنامه اهداءکننده موقوفه دلیل و علت اصلی وقف را نیز توضیح می‌دهد، او می‌گوید چون در ضمن سرکشی و بازدید از اماکن و بیوتات مختلف آستان قدس مشاهده نموده که پرستاری و مراقبت از بیماران بستری در دارالشفاء به دلیل کاستی کادر پرستاری و خدمه زن با مشکلات و معضلاتی روبرو است تصمیم گرفته تا کنیز ملکی خود را تحت عنوان بیماردار به دارالشفاء هدیه کرده و آن را وقف خدمت بیماران آنجا نماید. «... و خود به نفس نفیس با عمال و مباشرین جلیس می‌شدند که رفع هر نوع نقص و قصور و دفع هر نوع فتنه و فتور که در امور اگر احیاناً باشد فرمایند اتفاقاً قصوری در نسوان بیمارداران دارالشفاء مبارکه ملاحظه فرمودند یک نفر جاریه ملکیه ابتیاعیه میشیه خود را که مسماست به فضه... پیشکش سرکار فیض آثار فرمودند...».
ویژگی‌های خاص و بارز وقفنامه
علاوه بر ویژگی خاص این وقفنامه که همان وقف کنیز برای خدمتگزاری در دارالشفاء امام رضا (علیه السلام) است، نکته دیگری نیز در آن جلب نظر می‌کند و آن عدم برخورداری وقفنامه از متولی خاص و مشخص است. همان طور که می‌دانیم هر مورد وقفی دارای چهار رکن اصلی است: واقف، موقوفه، موقوفٌ‌علیهم و متولی. متولی کسی است که در وقفنامه از طرف واقف برای اداره عین موقوفه معین می‌شود [۲۱] ؛ لیکن در این مورد خاص هیچ اشاره‌ای به شخص متولی صورت نمی‌گیرد. به نظر می‌رسد واقف علی‌رغم این که در محدودیت‌ها و قیود وقف چهار شرط را ذکر نموده و خرید و فروش، بخشیدن، به رهن دادن و اجاره دادن این موقوفه را ممنوع اعلام کرده است؛ اما هیچ ضمانتی برای اجرای مفاد وقفنا‌مه‌‌اش لحاظ نکرده و آن را بدون ولی و سرپرست رها نموده است. شرح و توصیف وقفنامه وقفنامه میرزا محمد حسین عضدالملک موقوفه‌ای با شرایط خاص و ویژگی‌های منحصر به فرد است که باید آن را از جنبه‌های مختلف مورد تحلیل و دقت نظر قرار داد. بنابراین با توجه به مفاهیم مطرح شده در وقفنامه، این سند از جنبه‌های فقهی و مذهبی، تاریخی، اقتصادی و اجتماعی و سیاسی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
جنبه فقهی و مذهبی
وقف در فقه اسلامی حاوی ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر امور خیرخواهانه بشری متمایز می‌کند. عمل به آن در جهان اسلام و به ویژه ایران آن را به یکی از شئون فرهنگی و تمدنی تبدیل کرده و ابعادی از روحیه گذشتگان ما را به نمایش می‌گذارد. [۲۲] در برخورد و مواجه با این وقفنامه اولین سؤالی که در ذهن شکل می‌گیرد این پرسش است که آیا وقف بنده و مملوک در اسلام جایز است یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال باید گفت همه مذاهب و فرق فقهی اسلام اعم از حنفی، شافعی، ملکی، حنبلی، زیدی و ظاهری در پذیرش اصل وقف با هم اتفاق‌نظر داشته و آن را جایز می‌شمارند اما در مورد مصادیق آن با هم اختلاف نظراتی دارند. برخی وقف را تنها در مورد مسجد جایز می‌دانند که این قول نزد مذاهب اسلامی متروک است. [۲۳] در حالی که گروهی دیگر مظاهر و مصادیق وقف را از مسجد فراتر دانسته و آن را در مورد خانه، زمین، باغ، سلاح، چارپایان و قرآن جایز و در غیر این موارد روا نمی‌دانند. [۲۴] در فقه شیعه علاوه بر این موارد موضوعاتی چون وقف بنده و مملوک نیز مورد قبول قرار گرفته است. نگاهی به برخی احکام و قوانین فقهی که در این زمینه وجود دارد همچون «وقف بنده‌ای که فرار نموده یا در دست ظالمی غصب شده و امثال آن باطل است» یا «اگر بنده و عبدی را وقف کنند، نفقه آن بر عهده موقوفٌ علیهم می‌باشد». [۲۵] گواهی بر این مطلب است که این نوع وقف در فقه شیعه مورد تأیید می‌باشد چرا که برای آن احکام خاصی در نظر گرفته شده است. از سوی دیگر این وقفنامه این پرسش را ایجاد می‌کند که اساساً چرا در اسلام با برده‌داری مخالفت و مبارزه جدی و علنی صورت نگرفته و تقریباً با نوعی تسامح و تساهل با آن برخورد شده است. تا آن جا که در احکام فقهی نیز این موضوع برای خود جایی باز کرده و تا حدودی رسمیت یافته است؟ همان طور که می‌دانیم اسلام آئینی است که اصولاً برای مبارزه با شرک و بت‌پرستی به وجود آمد. بنابراین تنها در برابر کفر و الحاد جبهه گرفت و برای نابودی مظاهر آن به مبارزه پرداخت. این آئین در برابر دیگر اعتقادات و سنت‌های زشت و غیراخلاقی موجود در جامعه از جمله برده‌داری تلاش نمود با توصیه و سفارش اقدام به جایگزین نمودن عادات و رسوم نیک به جای عادات و رفتارهای ناپسند نماید. باید توجه داشت که در اسلام احکام از جهات مختلف مورد دسته‌بندی قرار گرفته است. بخشی از احکام اسلام به احکام امضایی مشهور هستند. به این معنی که عرف و عقلا این امور را اعتبار کرده‌اند، همانند ملکیت، زوجیت و دیگر منشآت عقود و ایقاعات. این امور اعتباری (اعتبارات قانونی) قبل از شریعت هم در جامعه انسانی وجود داشته‌اند و نظام اجتماعی و اقتصادی جامعه مبتنی بر آنها بوده و شارع مقدس اسلام نیز آنها را امضا و تأیید کرده است. [۲۶] هم چنین باید این نکته را هم در نظر داشت که همواره احکام امضایی به علت مطلوب و پسندیده بودن مورد امضا و تأیید قرار نگرفته است. زیرا این احکام خود بر دو قسم می‌باشند: قسمت اول «احکام امضایی مطلوب» و قسمت دوم «احکام امضایی تحمیلی». احکام امضایی تحمیلی آن قسم از احکام هستند که نه به خاطر موجه و مطلوب بودن که به خاطر رواج و شیوع در عرف و وجود محذورات اجتماعی در مخالفت با آنها، مورد امضا قرار گرفته‌اند و در حقیقت، پذیرش این دسته از احکام بر شریعت تحمیل شده است. در حالی که قسم اول چنین نیستند و به خاطر عقلایی، منطقی و موجه بودن مورد تأیید شرع قرار گرفته‌اند. در این میان موضوع برده‌داری در زمان بعثت حضرت ختمی مرتبت (صلّی الله علیه و آله) یکی از این موارد است. این پدیده در آغاز ترویج دین اسلام، امری معمول و رایج در میان عرف بود، به گونه‌ای که یکی از منابع اصلی مالکیت، برده‌ها بودند. بنابراین اگر شریعت اسلام آن را نمی‌پذیرفت همانند آن بود که اصلی‌ترین منبع ثروت مردم را کان لم یکن اعلام کند. پس اسلام آن را به نحو تحمیلی پذیرفت، اما سیاستی اتخاذ کرد که برده‌داری به تدریج ملغی و منسوخ گردد. [۲۷] نکته دیگر در این میان اشاراتی است که در آیات قرآن کریم به این موضوع شده است و به صراحت از مسلمانان خواسته شده که با بردگان رفتار نیکویی داشته باشند [۲۸] یا این که بخشی از صدقات به آزادی بردگان اختصاص داده شود. [۲۹] البته توصیه و عملکرد پیامبر که نمونه و الگوی جامعه اسلامی بود نیز بر این مهم تأکید داشت و سفارش‌ها و دستورات ایشان زمینه آزادی بسیاری از بردگان را فراهم می‌نمود. از جمله این که پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله) فرمودند: اگر برده‌ای پس از هفت سال خدمت قیمت خود را حاضر کرد، صاحبش باید بپذیرد و او را آزاد نماید [۳۰] ، یا این که کفاره برخی از گناهان سهوی، آزاد نمودن بنده است. [۳۱] همه این مطالب گویای این حقیقت است که مفاد کلی تعالیم اسلامی نه تنها بردگی دائم را غیر ممکن نموده بلکه در جهت حذف تدریجی آن نیز گام برداشته است. [۳۲] وجود نمونه‌های بسیاری از آزاد‌نامه که در طی آن افراد غلامان یا کنیزان ابتیاعی یا هبه شده خود را از قید تملک خارج و آزاد کرده‌اند نیز گواهی بر صدق این مدعاست. [۳۳] البته شواهد دیگری نیز در دست است که نشان می‌دهد برخی از مسلمانان صاحب برده هر ساله در هنگام اعیاد و جشن‌های مختلف اقدام به آزاد کردن غلامان خود می‌نموده‌اند و این حرکت از سوی برخی علما و مجتهدان به صورت خرید غلام و آزاد سازی آنها نیز دنبال می‌شده است. [۳۴]
جنبه تاریخی
شواهد تاریخی حاکی از آن است که رسم پیشکشی زنان و دختران جهت خدمتگزاری در معابد و مکان‌های مقدس ریشه‌ای طولانی داشته و به گذشته‌های بسیار دور باز می‌گردد. در بررسی منابع و مآخذ تاریخی می‌توان ردپای این موضوع را در تمدن‌های قدیمی بین‌النهرین از جمله تمدن سومر یافت. تحقیقات نشان می‌دهد در این ادوار تاریخی والدین با افتخار دختران خود را جهت خدمت به معابد می‌فرستادند. آنها در این خصوص جشن‌هایی نیز برپا کرده و همراه فرزندان‌شان جهیزیه روانه می‌کردند. [۳۵] بی‌تردید در این ادوار زنان در خدمت و مورد بهره‌برداری کاهنان معابد قرار می‌گرفتند اما انجام و ماهیت عمل کاملاً در راستای اندیشه‌ها و اعتقادات مذهبی مردم قرار داشت زیرا هدف و مقصود اصلی جلب نظر و خشنودی خدایان بود. از همین منظر می‌توان نگاهی به داستان زندگی حضرت مریم (علیها السلام) داشت که قرآن کریم آن را روایت می‌کند. خداوند در سوره آل عمران، آیه 35 از زبان «حنّه» مادر حضرت مریم می‌فرماید: «پروردگارا هر آنچه را که در شکم دارم آزاد و رها برای تو نذر کرده‌ام پس مرا پذیرا باش که تو شنوا و بینایی». اگر چه میان نذر و وقف تفاوت وجود دارد و این دو به لحاظ ماهیت با هم فرق می‌کنند اما در این آیه ضمن طرح مسئله نذر فرزند به آزادی و رهایی و ارتباطی که این دو با یکدیگر دارند اشاره می‌شود. رابطه‌ای که دقیقا میان وقف و آزادی کنیز در وقفنامه میرزا محمد حسین عضدالملک نیز برقرار می‌شود. در روایات آمده است چون حنّه پا به سن پیری گذاشت و دارای فرزندی نشد از خداوند خواست تا به او فرزندی عنایت کند و زمانی که فهمید در بطن خود کودکی دارد او را برای خداوند نذر کرد تا در کلیسا بماند و پیوسته پروردگار را عبادت کند و او در هیچ یک از امور دنیا از این فرزند بهره‌مند نشود. [۳۶] نکته قابل توجه این آیه آن است که نذر فرزند و تقدیم کردن او به معبد معادل با آزادی او قرار گرفته است. این نشان می‌دهد در اعتقاد و اندیشه مادر که پیرو شریعت الهی است هر آنچه از قید تملک خارج شده و به خداوند اختصاص یابد آزادی یافته است و البته در این مورد چون آنچه نذر شده موجودی ذی‌شعور است کاملاً این آزادی تحقق یافته و برای صاحبش اسباب تقرب و نزدیکی به ذات ربوبی را به ارمغان آورده است. این سنت بعدها نیز ادامه می‌یابد «ربیط» یکی از انواع نذر در دوره جاهلیت است. مردم عصر جاهلی نذر می‌کردند اگر فرزندی که به دنیا می‌آید زنده بماند و به زندگی خود با آنها ادامه دهد و بزرگ شود، چه پسر باشد و چه دختر، او را خادم کعبه و بت‌ها قرار دهند. [۳۷] گرچه وقفنامه مذکور نمونه‌ای منحصر به فرد در این زمینه است اما با پیوندی که میان نذر و وقف برقرار می‌شود می‌توان از اسناد دیگری نام برد که در آنها صریحاً موضوع نذر غلام یا غلام‌بچه برای خدمت در آستان قدس رضوی مطرح می‌شود. در یکی از این اسناد که به دوره صفویه و سال 1080ق باز می‌گردد آمده است؛ به جهت غلامی که نذر سرکار آورده‌اند قبای کوچک، پیراهن، ازار [۳۸] ، کفش، کلاه و شال تهیه شده است. [۳۹] بی تردید این اسناد، سوابق و پیشینه طولانی‌تری از نذر برای مکان‌های مذهبی به خصوص حرم امام رضا (علیه السلام) را ارائه می‌کند و ریشه‌دار بودن این گونه اعتقادات را قوت می‌بخشد.
جنبه اقتصادی
در سطر چهاردهم وقفنامه، واقف به این مطلب اذعان می‌کند که مورد وقف کنیزی سیاه پوست است که آن را از طریق خریداری به دست آورده و حال تصمیم دارد او را به صورت همیشگی پیشکش دارالشفاء امام رضا (علیه السلام) کند. این موضوع گرچه به شکل تلویحی اشاره به موضوع خرید و فروش برده در ایران دارد اما ناخودآگاه این پرسش را ایجاد می‌کند که نقش ایران در این زمان در تجارت برده چه بوده است؟ و چه تحولاتی باعث گردیده بردگان سیاه پوست از خانه اقشار و طبقات مرفه جامعه ایرانی سر درآورند؟ برای روشن شدن این مطلب باید نگاهی گذرا به راه‌های ورود برده به ایران نمود. در دوره قاجاریه ورود برده به ایران از نواحی شمال غربی (قفقاز و مناطق کرد نشین)، شمال و شمال شرقی (سرزمین ترکمن‌ها و مناطق هم‌جوار آن)، جنوب شرقی (مکران و بلوچستان)، برده‌گیری‌های بلوچ‌ها و جنوب (بنادر خلیج فارس) انجام می‌گرفت. [۴۰] غلامان و کنیزان قفقازی به ویژه گرجی‌ها غالبا در پی تجاوزهایی که به منظور دزدیدن اشخاص یا احشام در سرزمین‌شان صورت می‌گرفت، اسیر می‌شدند. افرادی که هم در این چپاول‌ها به دست ایرانیان می‌افتادند، به معرض فروش گذاشته می‌شدند. [۴۱] در مناطق کرد نشین در شمال غربی و غرب ایران نیز دختران کرد در ازای مبالغی اندک به خانواده‌های ایرانی فروخته می‌شدند. [۴۲] از اواسط قرن 13ق به علت جدا شدن قفقاز و آسیای میانه از ایران و اعلام منع برده‌فروشی در این مناطق توسط روس‌ها، ورود غلام و کنیز قفقازی به ایران متوقف شد. اولین گام برای آزادی این دسته از غلامان و کنیزان در ایران طی عهدنامه گلستان [۴۳] برداشته شد و اقدام بعدی جهت آزادی اسرای قفقازی طبق معاهده ترکمانچای [۴۴] انجام گرفت. به این ترتیب با تسلط روس‌ها بر قفقاز ورود غلام و کنیز قفقازی به ایران بسیار محدود شد. [۴۵] در این دوره ترکمانان ناحیه آسیای میانه به دلیل زندگی صحرانشینی و برای امرار معاش دست به راهزنی و چپاول اقوام و سرزمین‌های مجاور خود از جمله ایران می‌زدند. این مسئله زمینه‌ساز بروز جنگ و قشون‌کشی دولت ایران به قلمرو آنان را فراهم می‌نمود. [۴۶] البته اغلب ترکمانانی که به دست دولت ایران به اسارت درمی‌آمدند با اسرای ایرانی معاوضه می‌شدند و تنها تعداد کمی از آنها که بیشترشان از زنان بودند به عنوان برده در ایران باقی می‌ماندند. [۴۷] به غیر بردگانی که از ناحیه جنوب شرقی ایران (مکران و بلوچستان) خرید و فروش می‌شدند و غلامان و کنیزانی که در اثر حملات و تاخت و تازهای غیر قانونی رؤسای بلوچ به اسارت درمی‌آمدند، خلیج فارس و بنادر آن در جنوب ایران نیز محل اصلی ورود بردگان آفریقایی تبار بود. [۴۸] به این ترتیب تجارت برده در قرون هجدهم و نوزدهم میلادی در منطقه خلیج فارس توسعه یافت و به نحو شگفت‌انگیزی پر رونق گردید. [۴۹] به طوری که مستقیماً بین بنادر مختلف خلیج فارس ـ بندر عباس، بندر لنگه، رأس‌الخیمه و بصره ـ خرید و فروش برده رواج پیدا کرد. [۵۰] غلامان و کنیزان آفریقایی غیر از مسیر آبی از طریق خشکی یعنی عربستان و عراق هم به ایران منتقل می‌شدند و حجاج و زائران شهرهای مقدسی چون مکه، مدینه و کربلا نقش قابل توجهی در این انتقال داشتند. [۵۱] البته تجار برده در غرب و جنوب غربی ایران نیز از شهرهای مذکور، شماری از بردگان آفریقایی را به خاک ایران منتقل می‌کردند. [۵۲] می‌توان گفت عمده دلایلی که در این زمان سبب رونق تجارت برده در منطقه خلیج فارس می‌شود، آزادی اقتصادی است که در نظام‌های سیاسی و اجتماعی ایران به وجود می‌آید. [۵۳] در قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی از یک سو سلطه حکمرانان محلی از بین می‌رود و خان‌های خرده‌پا ظهور پیدا می‌کنند و از سوی دیگر بریتانیا در عرصه اقتصاد جهانی برتری می‌یابد. همه این عوامل سبب رنسانس بازرگانی در حوزه خلیج فارس و جنوب ایران می‌شود و این منطقه را با کمبود نیروی کار مواجه می‌کند و این ضرورت را به وجود می‌آورد تا نیروی موردنیاز که در گذشته توسط خرده‌زارعان، رعایا یا کارگران شهری تأمین می‌شد از خارج منطقه تأمین گردد. [۵۴] به این ترتیب در این سودای پر رونق تعداد زیادی برده سیاه پوست وارد ایران می‌شود که در ابتدا در جنوب کشور به کار گرفته می‌شوند اما اندک اندک از خانه خانواده‌های مرفه و ثروتمند پایتخت و دیگر شهرهای کشور سر درمی‌آورند تا بیش از به کار گرفته شدن به عنوان نیروی کار وسیله تجمل و مایه تفاخر صاحبان خود باشند.
جنبه اجتماعی
در بخشی از وقفنامه به خصوصیات و ویژگی‌های کنیز اشاره شده است. این که در نظافت، حسن سلیقه و طباخی از اماثل و اقران ممتاز بوده و از دیگران بی‌نیاز است. در این جمله به ظاهر کوتاه تا حدودی کارایی و نوع استفاده از بردگان خاصه کنیزان سیاه پوست در ایران بیان شده است. این که بردگان در ایران به کارهای بسیار سخت گمارده نمی‌شده‌اند و خاصه این ملایمت در مورد زنان بیشتر بوده است. البته بر این حقیقت اکثر سفرنامه‌نویسان اروپایی که از ایران بازدید کرده‌اند صحه گذاشته و بر رفتار خوب و روابط نزدیک ایرانیان با بردگان تأکید نموده‌اند. [۵۵] بُهلر [۵۶] جهانگرد فرانسوی که در تاریخ 1269ق به ایران سفر کرده است پیرامون وضع زندگی غلامان و نوکرها در ایران می‌نویسند: «از جمله وسایل شکوه و جلال شرقی که ایرانیان به آن تشخص می‌گویند غیر از اسب، چادر، قالی، لباس و وسایل زینتی باید از گروه نوکران و غلامان اعم از زن و مرد، پادو و خواجه‌ها یاد نمود. تعداد آنها در خانه ثروتمندان از تصوری که ما در اروپا از خدمه داریم سخت فراتر می‌رود. از نوکرها کمتر در امور خانه‌داری استفاده می‌شود و فقط آنها را برای تجمل نگاه می‌دارند». [۵۷] همچنین در تأیید احترام و جایگاه اجتماعی بردگان و رشد عمودی اجتماعی آنها آمده است: «در ایران سیاهی رنگ اسباب بی‌احترامی انسان نمی‌شود و یک غلام سیاه می‌تواند مصدر کارهای بزرگ شود زیرا ایرانیان غلامان خود را هرگز به کارهای سخت مأمور نمی‌نمایند...». [۵۸] آرنولد کمبل [۵۹] نیز که مدتی نماینده سیاسی انگلیس در بوشهر بوده، در طی گزارشی که در سال 1824 میلادی راجع به تجارت برده در خلیج فارس ارسال می‌کند به این نکته اشاره نموده و اذعان می‌کند که رفتار با بردگان در ایران هیچ‌گاه سخت و ظالمانه نبوده است. او در این باره می‌نویسد: «از لحاظ خرید برده در مقصد نهایی وضع آنها از نظر مادی رو به بهبود می‌گراید و خریداران به طور کلی آنها را به خوبی تغذیه کرده و با آنها تقریباً همچون خود یا خانواده‌شان با مهربانی رفتار می‌کنند و در مقابل بردگان نیز با کمال میل به خوبی سخت‌کوشی می‌کنند و چنین برمی‌آید که آنها از وضع‌شان و زندگی‌شان خشنود و خرسند باشند...». [۶۰]
جنبه سیاسی
تاریخ این وقفنامه با وجود پارگی که متأسفانه در همین بخش از سند به وجود آمده است به فاصله سال‌های 1272 تا 1278ق محدود می‌شود. دوره‌ای که به آخرین سال‌های رسمیت داشتن بردگی در ایران مربوط می‌شود. مبارزه قانونی علیه بردگی و ممانعت از خرید و فروش برده به اواخر قرن18م / 12ق بازمی‌گردد. [۶۱] در این زمان نهضتی در اروپا علیه برده فروشی و بردگی به وجود آمد و برای اولین بار اعلامیه حقوق بشر که از طرف انقلابیون فرانسه منتشر گردیده بود، برده فروشی را ممنوع ساخت. با اعلامیه مجلس ملی فرانسه در 1794م برده‌داری لغو گردید و در مستعمرات فرانسه برافتاد. [۶۲] این اقدام در سیاست دولت بریتانیا نیز مؤثر بود چرا که سبب گردید دولت انگلیس هم در سال 1796م لایحه آزادی غلام و کنیز را در مستعمرات خود به پارلمان پیشنهاد نماید. البته در این زمان این لایحه به تصویب نرسید چون ملت انگلیس بیش از هر ملت دیگری در این تجارت دست داشتند. بنابراین این تجارت تا سال 1808م در تمام مستعمرات دولت بریتانیا ادامه پیدا کرد. تا این که نهایتاً در سال 1834م به موجب یک اعلامیه تمام بردگان متعلق به دولت انگلیس آزاد اعلام شده و بردگی رسماً لغو گردید. در عین حال این مسئله رفته رفته رنگ سیاسی نیز پیدا کرد و مستمسکی در دست دولت انگلیس برای حضور و جولان کشتی‌های جنگی‌اش در دریاها و سواحل ممالک شرقی شد. [۶۳] در اواخر عمر محمد شاه قاجار انگلیسی‌ها به طور متوالی از دولت ایران می‌خواهند که اجازه بدهد کشتی‌های دولت انگلستان از ورود برده و غلام به سواحل خلیج فارس جلوگیری نمایند و چندین بار این تقاضا را تکرار می‌کنند. در این راستا سرهنگ تی. فرانت [۶۴] وزیر مختار انگلیس در تهران چندین بار درخواست دولت انگلیس را کتباً به دولت ایران اعلام می‌کند اما جوابی دریافت نمی‌کند. در نهایت وی در طی عریضه‌ای در 10 رجب 1264ق ضمن شکایت از تأخیر دولت ایران در صدور فرمان در این زمینه می‌نویسد: «... تمنا می‌کنم که یک جواب روشن و صریح در این باب به اینجانب داده شود که آیا دولت ایران یک چنین فرمانی دایر به منع ورود غلام و کنیز از راه دریا صادر خواهد نمود یا نه؟ هرگاه نیت اولیای دولت علیه ایران این باشد که این فرمان را صادر نماید من تمنا می‌کنم امروز این مژده به من داده شود و اگر خیال آنها بر خلاف این است در این صورت بهتر است همین امروز صریحا این اطلاع به اینجانب برسد تا این که بتوانم آن اطلاع را برای دولت متبوع خود ارسال دارم و جنابعالی دیگر بعد از این اینجانب را در انتظار وعده خود نگذارید... چون که دولت متبوع من به تأخیر زیاده از این رضایت نمی‌دهد». [۶۵] محمد شاه علی‌رغم این که نسبت به انگلیسی‌ها بدبین است و قضیه هرات [۶۶] را نیز فراموش نکرده با اصرار حاج میرزا آقاسی و کلنل فرانت فرمانی را صادر کرده و در آن تجارت برده از راه دریا را قدغن می‌کند. فرمان که در 10 رجب 1264ق مطابق با 12 ژوئیه 1848م صادر می‌شود چنین است: «جناب حاجی نگذارید دیگر از راه دریا غلام و کنیز وارد شود، بگذارید از راه خشکی بیاورند...». [۶۷] فرانت عقیده داشت این فرمان جلوی ورود برده به ایران را می‌گیرد زیرا ورود آنها از راه زمین غیر عملی است و شاه از این مسئله آگاه است و جمله «بگذار از راه زمین این کار را بکنند» تنها برای راضی کردن کسانی است که هنوز مخالف ممنوعیت تجارت برده هستند. [۶۸] دولت ایران در این راستا و در جهت جلوگیری از ورود برده، مجازات‌های مالی را برای متخلفین تعیین کرده و مأمورانی را جهت نظارت بر اجرای این فرمان می‌گمارد هم چنین دستورات اکیدی در این خصوص به فرمانداران خوزستان و فارس داده می‌شود تا انگلیسی‌ها برای دخالت در این موضوع بهانه به دست نیاورند. [۶۹] البته با سوابق دولت انگلیس به نظر می‌رسد اصرار و پی‌گیری این دولت در منع خرید و فروش برده در خلیج فارس تنها دستاویزی بوده برای پیشبرد مقاصد استعماری ایشان در آسیا و منطقه استراتژیک خلیج فارس که تحت لوای مبارزه با تجارت برده عنوان می‌شده است.
نتیجه گیری
وقفنامه‌ها از حیث اطلاعات متعددی که در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند یکی از بهترین و مستندترین منابع تحقیق به شمار می‌آید. به بیان دیگر هر سند وقفی به لحاظ برخورداری از نکات متعدد اجتماعی، فقهی، حقوقی، اقتصادی، تاریخی، ادبی و پاره‌ای نکات دیگر در خور تأمل و تدبر است. وقفنامه اهدای کنیز جهت خدمت در دارالشفاء امام رضا (علیه السلام) یکی از کم‌نظیرترین و شاید بی‌نظیرترین اسناد وقفی باقی مانده در کشور است. این وقفنامه گرچه به لحاظ تاریخی قدمت چندانی ندارد و از حیث زیبایی فاقد آرایه‌های هنری است اما به لحاظ موضوعی بسیار خاص و استثنایی است. زیرا ما را با مصداقی از وقف آشنا می‌کند که تنها درکتاب‌های فقهی شیعه، وقف آن جایز شمرده شده است. این سند به شکل بارزی بیانگر این معنی است که واقف، آگاهانه و با اشراف به مسائل فقه شیعه اقدام به این کار نموده است. او با پیش‌زمینه فکری و اعتقادی خود در پی آن بوده با وقف کنیز هم زمینه اعتاق رقبات یا همان آزادی بندگان را- که توصیه دین اسلام است - فراهم کند و هم با جلب خشنودی خداوند، کسب توشه آخرت نماید.
البته شکل‌گیری چنین وقفنامه‌ای در محدوده سال‌های 1272ـ 1278ق می‌تواند تا اندازه‌ای نتیجه تصمیمات سیاسی دولت ایران در لغو تجارت و خرید و فروش برده نیز باشد. بعید نیست اگر یکی از دلایل وقف کنیز توسط عضدالملک حسینی این باشد که او می‌خواهد با یک تیر دو نشان را هدف قرار دهد. هم در راستای اجرای قوانین کشورکنیز را عملاً از قید تملک خود آزاد نماید و هم با بهره‌گیری از قوانین شرع آن را وقف کرده و برای خود باقیات‌الصالحاتی بر جای گذارد.
میرزا سید محمد حسین عضدالملک حسینی (قزوینی)، متولی‌باشی آستان قدس رضوی در عصر قاجار
منابع و ماخذ
1- اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ام ریکس توماس، جی بی کلی، نوید، شیراز، (1380).
2ـ امیرکبیر و ایران، فریدون آدمیت، خوارزمی، تهران، (1362).
3ـ ایران و ایرانیان، ادوارد یاکوب پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، خوارزمی، تهران، (1361).
4ـ بررسی تاریخی قصص قرآن، محمد بیومی مهران، ترجمه مسعود انصاری، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول، تهران، (1383)، جلد 3.
5ـ تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، چارلز جیمز ویلس، ترجمه سید عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیک نام، طلوع، تهران، (1363).
6ـ تاریخ بردگی در اسلام، عبدالامیر قنواتی، انتشارات دانشکده ادبیات و علوم انسانی دکتر علی شریعتی، مشهد، (1359).
7ـ تاریخ تمدن، ویل دورانت، ترجمه احمد آرام و دیگران، انتشارات انقلاب اسلامی، چاپ چهارم، تهران، (1372)، جلد 1.
8ـ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، محمود محمود، اقبال، [بی جا]، (1367)، جلد 2.
9ـ تاریخ سیاسی و اجتماعی اسلام، امیر علی، ترجمه ایرج رزاقی، محمد مهدی حیدرپور، آستان قدس رضوی، مشهد، (1370).
10ـ تحریرالوسیله، روح الله خمینی، [بی نا]، تهران، (1372).
11- ترجمه فارسی شرایع الاسلام، جعفر بن حسن محقق حلی، ترجمه ابوالقاسم بن احمد یزدی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، تهران، (1367)، جلد11.
12ـ خاطرات لیدی شیل (همسر وزیر مختار انگلیس در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه)، ماری لئونورا شیل، ترجمه حسین ابو ترابیان، نشر نو، تهران، (1362).
13ـ سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره 34088.
14ـ سفرنامه بهلر، بُهلر، به کوشش علی اکبر خداپرست، توس، تهران، (1356).
15ـ سفرنامه دروویل، گاسپار دروویل، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، شباویز، تهران، (1365).
16ـ سفرنامه قفقاز و ایران، ارنست اورسل، ترجمه علی اصغر سیدی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، (1382).
17ـ سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام الملک، میرزا خانلر خان اعتصام الملک، به کوشش منوچهر محمودی، فردوسی، تهران، (1351).
18ـ شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، زوار، تهران، (1347)، جلد 3.
19ـ فردوس‌التواریخ، نوروزعلی خان بسطامی، [بی نا]، تبریز، (1315).
20- «فرهنگ حقوقی وقف»، دلاور برادران، وقف میراث جاویدان، سال 2، ش 2، (1373).
21ـ فقه تطبیقی، محمد جواد مغنیه، ترجمه کاظم پورجوادی، بنیاد علوم اسلامی، تهران، (1363).
22ـ فوائد الاصول (تقریرات میرزای نایینی)، محمدعلی کاظمینی، جامع المدرسین، قم، (1404ق)، جلد4.
23ـ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ملی ملک، ایرج افشار، محمد تقی دانش پژوه، نشر نی،[بی جا]، (1369)، جلد 7.
24ـ قواعد فقه (بخش مدنی مالکیت، مسئولیت)، مصطفی محقق داماد، مرکز نشر علوم اسلامی، چاپ چهاردهم، تهران، (1384).
25ـ «کنکاوی در منابع تأمین غلام و کنیز در عصر قاجار، تاریخ و تمدن اسلامی»، غلامحسین زرگری نژاد، نرگس علیپور، تاریخ و تمدن ملل اسلامی، سال 7، شماره 13، (1390).
26ـ گفتارهای معنوی، مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ هفتم، تهران، (1367).
27ـ لسان العرب، ابن منظور، تحقیق علی شیری، دارالاحیاءالتراث العربی، بیروت، (1408ق)، ج 14.
28ـ لغت‌نامه دهخدا، علی اکبر دهخدا، زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی، انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، تهران (1377).
29ـ «ماهیت برده‌داری در ایران دوران قاجار»، آمنه ابراهیمی، تاریخ پژوهی، سال 8، ش 26ـ 27، (1385).
30ـ «منع برده‌فروشی در عصر قاجار به روایت اسناد»، نرگس علیپور، مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، سال 42، ش 4 / 85، (1389).
31ـ نگاهی به بردگی، محمد علی گرامی، شفق، قم، (1354).
32ـ نگاهی به وقف و آثار اقتصادی و اجتماعی آن، مصطفی سلیمی فر، بنیاد پژوهش‌های اسلامی،مشهد، (1370).
33ـ «نقش کتاب و کتابخانه‌های وقفی در توسعه فرهنگی مناطق»، مفید شاطری، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی وقف و تمدن اسلامی، اسوه، چاپ اول، تهران، (1387).
34ـ «نقش وقف در بهبود اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی»، جواد امام جمعه زاده، وقف میراث جاویدان، ش 30، (1379).
35ـ«وقف، پشتوانه نهادهای علمی در احیای تمدن اسلامی»، مرتضی مرتضوی کاخکی، حجت‌الله برامکی یزدی، مجموعه مقالات همایش بین المللی وقف و تمدن اسلامی، اسوه، چاپ اول، تهران، (1387).
پانویس
- ↑ کارشناس ارشد تاریخ وتمدن ملل اسلامی ،کارشناس پژوهشی سازمان کتابخانه ها،موزه ها ومرکز اسنادآستان قدس رضوی
- ↑ وقف میراث جاویدان ،ش30 ،ص70.
- ↑ تحریرالوسیله ،ص82.
- ↑ «وقف پشتوانه نهاد های علمی در احیای تمدن اسلامی »،صص170-171.
- ↑ گفتارهای معنوی،صص51-57.
- ↑ به علت ایجاد پارگی در سند واژه ناخواناست.
- ↑ شرح حال رجال ایران ،ج3،ص381.
- ↑ فردوس اتواریخ ،صص53-55.
- ↑ این طومار چندسال پس از اتمام فتنه چهار ساله، حسن خان سالار (1266-1262ق) در سال 1273ق تهیه شده ودر آن به تفصیل،اسامی کلیه املاک ،خانات(کاروانسراها)،حمام ها ومستغلات وقفی آستان قدس ثبت وضبط می گردد.
- ↑ جاریه:کنیزک،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه جاریه).
- ↑ امائل:جمع مثل به معنی مشابه ونظیر،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه امائل.
- ↑ اقران :جمع قرن به معنیکفووهمتا،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه اقران).
- ↑ سر کار فیض آثار :عبارت احترام آمیزی است که از عصر صفوی به بعد برای برخی زیارتگاه های مهم ایران از جمله بارگاه رضوی به کار برده شده است.
- ↑ بیمار داران :پرستاران ،کسانی که متعهد خدمت بیماران هستند ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه بیمار دار).
- ↑ موالی :جمع مولی به معنی آزاد شدگان ، (لغت نامهدهخدا،ذیل واژه موالی).
- ↑ دارین :به معنی دنیا وآخرت ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه دارین).
- ↑ اعتاق:به معنی آزاد کردن ،از فروع فقهی بوده ودر معنی آزاد کردن بندگان با تشریفات شرعی است (لغت نامه دهخدا ،ذیل واژه اعتاق).
- ↑ رقبات :جمع رقیه به معنی بنده زر خرید،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه رقبات).
- ↑ احرار:به معنی آزادگان ، (لغت نامه دهخدا،ذیل واژه احرار).
- ↑ ابرار:به معنی نیکان ونیکو کاران ،(لغت نامه دهخدا،ذیل واژه ابرار).
- ↑ وقف میراث جاویدان ،ش2،ص69.
- ↑ «نقش کتاب و کتابخانه های وقفی در توسعه فر هنگی مناطق »ص47.
- ↑ فقه تطبیقی ،ص414.
- ↑ نگاهی به وقف وآثار اقتصادی و اجتماعی آن، ص14.
- ↑ ترجمه فارسی شرایع الاسلام ،ج11،صص352-355.
- ↑ قوائد الاصول (تقریرات میرزای نایینی )،ج4،ص386.
- ↑ قواعد فقه(بخش مدنی مالکیت ،مسئولیت )،صص6-7.
- ↑ سوره نساء،آیه 25در این باره می فرماید:«با پدر ومادر خویش ویتیمان و بینوایان و همسایگان دور ونزدیک،دوستان وآوارگان وبردگان جز به نیکویی رفتار نداشته باشید زیرا خداوند از خودپسندان بیزار است.
- ↑ سوره توبه ،آیه 60 در این مورد چنین می فرماید :مصرف صدقات منحصراً مختص (به این هشت طایفه ) است :فقیران و عاجزان ومتصدیان اداره صدقات وبرای تألیف قلوب (یعنی برای متمایل کردن بیگانگان به دین اسلام ) وآزادی بندگان وقرض دادن در راه خدا وبه در ماندگان این مصارف هشت گانه فرض وحکم است که خدا (بر تمام حکم و مصالح امور )آگاه است.
- ↑ نگاهی بر بردگی ،ص118.
- ↑ تاریخ سیاسی واجتماعی اسلامی ،ص243.
- ↑ تاریخی بردگی در اسلام ،ص13.
- ↑ فهرست نسخه های خطی کتابخانه ملی ملک ،ص10.
- ↑ سفرنامه میرزا خانلر خان اعتصام الملک ،ص319.
- ↑ تاریخ تمدن، ج1، ص156.
- ↑ بررسی تاریخی قصص قرآن،ج3،ص243.
- ↑ لسان العرب، ج14، ص100.
- ↑ ازار:به معنی شلوار و لنگ، (لغت نامه دهخدا، ذیل واژه ازار)
- ↑ سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره34088.
- ↑ تاریخ و تمدن اسلامی، شماره 13، صص116-121.
- ↑ خاطرات لیدی شیل، ص215.
- ↑ سفرنامه دروویل، ص238.
- ↑ عهد نامه گلستان در سال 1228/1813 م میان میرزا ابوالحسن خان ایلچی و سردار روسیه منعقد شد. طبق بند ششم این معاهده تمام اسرای طرفین تا سه ماه پس از انعقاد معاهده می بایست آزاد و به سرزمین خود مسترد شود.
- ↑ عهدنامه ترکمنچای در سال 1243ق/ 1826 م منعقد گردید. مطابق بند 13 این معاهده استرداد اسرای روسی و قفقازی در آخرین جنگ و قبل از آن و یا هرزمان دیگری که به اسارت افتاده بودند، صورت گرفت.
- ↑ ایران و ایرانیان، ص173.
- ↑ تاریخ و تمدن ملل اسلامی ، شماره 13، صص 116-121.
- ↑ ایران و ایرانیان، ص173.
- ↑ تاریخ تمدن ملل اسلامی، شماره13، صص116-121.
- ↑ اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ص14.
- ↑ همان، صص26-27.
- ↑ تاریخ پژوهی، ش26-27، ص 68.
- ↑ تاریخ و تمدن ملل اسلامی، شماره13، صص116-121.
- ↑ اعراب و تجارت برده در دریای پارس، ص32.
- ↑ همان، ص14.
- ↑ سفرنامه قفقاز و ایران، ص317.
- ↑ Bohler
- ↑ سفرنامه بهلر،ص166.
- ↑ تاریج اجنماعی ایران در عهد قاجاریه،صص140-142.
- ↑ Arnold Campbell
- ↑ اعراب و تجارت برده در دریای پارس،صص 36-37.
- ↑ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص532-533.
- ↑ امیر کبیر و ایران، ص516.
- ↑ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص 532-533.
- ↑ T.Farrant.
- ↑ امیر کبیر و ایران، ص519.
- ↑ پس از باز پس گیری شهر هرات در دوره ناصر الدین شاه، نیروهای انگلیس جنوب ایران را اشغال کردند. به دنبال تیرگی روابط ایران و انگلیس معاهده پاریس در سال 1273 ق منعقد و مقرر می شود در عوض خروج انگلیس از جنوب ایران این کشور نیز از هرات خارج و کشور افغانستان را به رسمیت بشناسد.
- ↑ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2 ، صص 533-532.
- ↑ مطالعات اسلامی: تاریخ و فرهنگ، ش4/85، ص157.
- ↑ تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم، ج2، صص532-533.
