نمایش مبدأ برای تحولات نهادی و اجتماعی و چالش های فراروی خیریه ها مطالعه موردی: بنگاه خیریه آبلوله بیرجند

 <div style=" font-family:B Nazanin; font-size:18px; text-align:justify;">
[[زهرا علیزاده بیرجندی]] 
<ref>
هیات علمی،گروه تاریخ، دانشگاه بیرجند، نویسنده مسئول:    zalizadehbirjandi@birjand.ac.ir
</ref>
، [[الهام ملک زاده]]
<ref>
هیات علمی، پژوهشکده تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی  elhammalekzadeh@ihcs.ac.ir
</ref> 
==چکیده==
یکی از بنیادهای خیریه شاخص در کشور، بنگاه خیریه آب لوله است. این بنگاه در 1302 خورشیدی به ابتکار و همفکری [[شوکت الملک]]، از امرای محلی منطقه، و جمعی از خیرین و اعیان شهر شکل گرفت. هدف اصلی این بنگاه تأمین آب شرب مورد نیاز ساکنان [[بیرجند]] بود. در راستای تحقق این هدف، بیرجند به‌عنوان اولین شهر برخوردار از آب لوله کشی مطرح گردید. شهری که لوله کشی آن بر پایتخت تقدم داشت. در اساسنامه 18 ماده ای بنگاه، اهداف شهر، حدود اختیارات هیأت مدیره، مدیرعامل و نیروهای اجرایی دقیقأ مشخص گردیده است. از بررسی اقدامات بنگاه از گذشته تاکنون می توان دریافت که این مؤسسه وقفی در نوع خود بی نظیر است و به صورت [[وقف]] عام مشابهی ندارد و ظرفیت مایملک منقول و غیرمنقول آن میلیاردها ارزش دارد. مسؤلیت آبرسانی شهروندان تا سال 1372 یعنی مدت 7 سال با بنگاه آبلوله بوده که در این مدت این مهم را به خوبی به انجام رسانده است. بعد از تصویب قانون تأسیس [[شرکت های آب و فاضلاب]]، این مسؤلیت به شرکت های مذکور واگذار شد. این روند واگذاری این بنیاد خیریه را با مشکلات عدیده وحتی تصرف مایملک آن روبرو ساخت. مقاله حاضر می کوشد تا بر اساس مطالعه موردی و با تکیه بر [[بنگاه خیریه آب لوله بیرجند]]، چالش ها و معضلاتی را که بنگاه آبلوله پس از تأسیس شرکت آب و فاضلاب با آن مواجه شده را بررسی و تحلیل نماید. افزون بر این در این نوشتار راه های مدیریت بحران هایی که بنگاه با آن مواجه شد نیز مطرح شده است. تهدیدها و موانع فراروی بنگاه های خیریه وقفی و آسیب های مربوط به آن را بررسی نماید. روش این تحقیق در سطح جمع آوری داده ها، کتابخانه ای و میدانی است که در فرآیند این بررسی داده های مورد نظر به شیوه تحلیلی تبیینی تدوین شده است رهیافت های این بررسی نشانگر چالش ها و معضلات مطرح در بنگاه خیریه آبلوله به طور خاص و مؤسسات خیریه به طور عام می باشد. دستاورد دیگر این پژوهش، شیوه ی مدیریت بحران در مواجهه با تحولات نهادی واجتماعی ونحوه ی مقابله با آسیب های وارده است. مطالعه موردی حاضر به دلیل پرداختن  به مباحث آسیب شناسانه ، ازظرفیت مد نظر قرار گرفتن دربحث های کلان آسیب شناسی خیریه هابرخورداراست.  

''واژگان کلیدی''

مؤسسات خیریه؛  [[بنگاه خیریه آبلوله بیرجند]]؛ آسیب شناسی خیریه ها؛ وقف .

==مقدمه== 

عوامل متعددی بر روند فعالیت [[خیریه‌]]ها و تداوم آن‌ها اثرگذارند، در این میان، تحولات نهادی و شکل‌گیری مؤسسات جدید از زمره عواملی است که بر خیریه‌ها از جنبه‌های گوناگون تأثیرگذارند و ادامه کار آن‌ها را دچار [[وقف]]ه و رکود می‌گرداند. مؤسسات و نهادهایی که ازنظر کارکردی با [[مؤسسات خیریه]] همسان هستند بیشتر از این تأثیرات برخوردار می‌شوند.

[[بنگاه خیریه آبلوله بیرجند]] ازجمله [[مؤسسات خیریه‌]]ای است که پس از شکل‌گیری شرکت آب و فاضلاب از ابعاد گوناگون دچار آسیب شد، اما با اتخاذ تدابیری مجدداً سازمان‌دهی و حیات آن تداوم یافت. 

مقاله حاضر با نگاهی آسیب شناسانه درصدد تحلیل مشکلاتی است که مؤسسه خیریه آبلوله بیرجند بعد از تأسیس شرکت آب و فاضلاب با آن مواجه شد، در کنار تحلیل این معضلات، راهکارهای برون‌رفت از بحران و مشکلات این مؤسسه خیریه نیز، مورد ارزیابی قرارگرفته است. 

با این مقدمات، نوشتار حاضر درصدد پاسخگویی به این سؤالات است که 

1. تأسیس شرکت آب و فاضلاب چه تأثیری درروند فعالیت [[مؤسسه خیریه آبلوله]] به‌جای گذارده است؟ 

2. [[مؤسسه خیریه آبلوله بیرجند]] جهت مدیریت بحران پیش‌آمده چه راهکارهایی در پیش گرفت؟
 
در بررسی پیشینه موضوع موردبحث گفتنی است به‌جز مطالب مختصر و پراکنده، مطلب مستقلی در این زمینه وجود ندارد.  
==گستره وقف در خراسان جنوبی==

خیرخواهی، دستگیری از درماندگان و ضعیفان، واگذاری ملک و مال در راه حق و در طریق نجات [[محرومان]]، در فرهنگ ایران جایگاه برجسته‌ای دارد و الگوهای ذهنی و حقیقی [[ایران]]یان با این ویژگی‌ها پیوند دارد. [[انسان]] [[ایران]]ی اساساً موجودی مذهبی است و در جزء و کل موجودیت معلوم چند هزارساله خود، با خالق جهان و نظام حاکم بر هستی ارتباط محکم و لایتجزا دارد (شعبانی، 1371: 217).

التزام و پایبندی به آموزه‌های [[دین]]ی در فرهنگ ایرانی، فرد را به قلمرو وجدان سوق داده است. درواقع به تعبیر دکتر زرین‌کوب، حیات [[دین]]ی [[انسان]] را در افعال و اطوار خویش مسئول و مکلف می‌دارد و سعی در تشخیص خیر و شر را بر وی الزام می‌نماید (زرین‌کوب، 1369: 376-377). باوجود این شاخصه‌ها در فرهنگ [[ایران]]ی است که زمینه‌ساز گسترش [[خیریه‌]]ها و رویکرد مردم به سنت [[وقف‌]]شده است.

این فرهنگ و سنت حسنه [[وقف]] در پهنه جغرافیایی خراسان جنوبی، امری ریشه‌دار است که در تمامی ابعاد و زوایای زندگی انسان می‌توان نمودهای آن‌را یافت. از [[مسجد]]، پل، حمام، تکیه و آب‌انبار که مصادیق [[وقف]] سنتی به شمار می‌آیند تا درمانگاه، بیمارستان، کتابخانه، مدرسه و دانشگاه که مصادیق [[وقف]] در دوره مدرن محسوب می‌گردند، جملگی پدیده‌های جغرافیایی‌اند که در پیوند با بینش و فرهنگ اسلامی و ملی، هریک کارکردی خاص را در جامعه دارا هستند. 

افزون بر موارد یادشده، گستره [[وقف]] در خراسان جنوبی را می‌توان در مراسم تعزیه [[ائمه اطهار(علیهم‌السلام)]]، کمک به [[فقراء]] و [[مستمندان]]، افطار روزه‌داران، تلاوت [[قرآن]] و موارد دیگر مشاهده نمود. بر اساس یک پژوهش انجام‌شده در اسناد [[وقف]]ی خراسان جنوبی در سال 1391، در محدوده خراسان جنوبی حدود 5296 موقوفه و نزدیک به 14442 رقبه وقفی وجود دارد.

در بررسی گزیده‌ای از اسناد این خطه موارد مصرف [[وقف]] به شرح ذیل می‌باشد:

-تعزیه [[سید الشهداء و ائمه اطهار(علیهم‌السلام)]] که بیشترین مصرف درآمد موقوفات به این امر اختصاص دارد؛

-مصرف [[فقراء]] و مترددین؛

-تلاوت [[قرآن]]؛

-هزینه [[مساجد]]، اعم از فرش، روشنایی و خادم و غیره؛

-هزینه تعمیر حمام؛

-طلبه مدارس علمیه؛

-تعمیر آب شرب حوض و آب‌انبار؛

-رد مظالم؛

-افطار روزه‌داران؛

-بقاع متبرکه؛

-مسافرخانه؛

-خرید لوازم‌التحریر جهت دانش آموزان بی‌بضاعت؛

-مصارف خاص ازجمله ختنه اطفال نیازمند، تهیه شام در شب عید برای فقراء؛

-ایجاد اردوگاه فرهنگی جهت دانش آموزان؛

-تهیه دارو جهت درمان بیماران بی‌بضاعت؛

-تهیه کفن جهت اموات [[فقیر]]؛

-تهیه خشت خام برای قبور مسلمین... . ( شاطری، 1391: 9-16)

ذکر همه نمودها و مصادیق امور[[خیریه بیرجند]] در این مختصر نمی‌گنجد، در میان بناها و [[مؤسسات خیریه]] این شهر [[بنگاه خیریه آبلوله بیرجند]]، یکی از بنیادهای [[خیریه]] شاخص، از بعد کارکرد، اساسنامه و ترکیب هیئت مؤسس و دستاوردهای آن به شمار می‌آید.

تأسیس بنگاه آبلوله، تدوین اساسنامه به‌ویژه ترکیب هیئت مؤسس، از ظرفیت بالای سرمایه اجتماعی و فرهنگی در این شهر حکایت می‌کند. مفاد اساسنامه [[بنگاه خیریه آبلوله]] که متضمن اهداف، ویژگی‌های ساختاری، وظایف و حدود اختیارات اعضای آن است، می‌تواند الگویی برای [[مؤسسات خیریه]] و [[عام‌المنفعه]] قرار گیرد. 

در ماده پنجم اساسنامه مذکور اسامی 30 تن از مؤسسان بنگاه درج‌شده، بررسی پایگاه اجتماعی و طبقاتی این افراد نشانگر حضور طیف متنوعی از عالِم مذهبی، نویسنده، روشنفکر، تاجر، ملّاک و نخبگان حکومتی در این ساختار است. این ترکیب متنوع هیئت مؤسس و همگرایی آنان در بنیان‌گذاری یک مؤسسه مستقل غیردولتی در کشور آن‌هم به‌صورت [[خیریه]] و [[وقف]]ی برای رفاه عمومی، خود نمود دیگری از سرمایه اجتماعی و فرهنگی است.
==زمینه‌های شکل‌گیری و تأسیس بنگاه خیریه آبلوله بیرجند==

از گذشته‌های دور همواره مردم بیرجند برای دستیابی به آب آشامیدنی با مشکلات عدیده‌ای مواجه بوده‌اند. ویژگی‌های جغرافیایی، استقرار این شهر در حاشیه کویر و کمبود ریزش‌های جوی ازجمله مشکلات مردم این خطه در دستیابی به آب محسوب می‌گردد. سیاحان خارجی نیز که از بیرجند دیدن کرده از زحمت و هزینه زیاد (تأسیس) آب در این شهر سخن گفته و به شیوه‌های دشوار دستیابی به آب در آثارشان اشاره‌کرده‌اند (هیل، 1378: 118؛ گابریل، 1371: 250-251).

در سال 1302 شمسی به ابتکار و هم‌فکری شوکت‌الملک و بزرگانی چون میرزا محمدولی خان اسدی و همراهی و یاری برخی از [[خیّرین]]، شهر بیرجند لوله‌کشی شد. زمینه‌های شکل‌گیری این رخداد مهم به گفت‌وگوی محمدولی اسدی، مأمور دولت در بیرجند با شاهزاده معتضدی بازمی‌گردد.

اهالی بیرجند از طریق لوله‌کشی و استقرار شبکه آب‌رسانی مطرح می‌سازند: به دنبال این پیشنهاد اسدی و شاهزاده معتضدی نزد شوکت‌الملک رفته و موضوع را مطرح می‌نمایند. امیر ضمن موافقت با این طرح، درصدد برگزاری جلسه‌ای با حضور معاریف شهر برمی‌آید (آیتی، 1376: 51-52).

بر اساس تصمیمات متخذه در جلسه مذکور پیگیری امور مربوط به لوله‌کشی آب بیرجند به کمیسیونی به همین نام واگذار شد. بدین ترتیب با تلاش‌های [[خیّرین]] و پیگیری مسئولین وقت، بیرجند به آب‌ لوله‌کشی دست‌یافت. گفتنی است که در این زمان حتی پایتخت هم از آب‌ لوله‌کشی [[محروم]] بود و بهره‌برداری از آب‌ لوله‌کشی در تهران در سال 1334 صورت گرفت. بررسی این روند زمان‌مند در تهران، اهمیت بیرجند را به‌عنوان شهری که در امر لوله‌کشی بر پایتخت تقدم داشت را نشان می‌دهد (علیزاده بیرجندی و ملک‌زاده، 1392: 40) .

بر اساس اسناد موجود به‌طورکلی می‌توان روند لوله‌کشی آب بیرجند را در دو مرحله به شرح ذیل بررسی نمود:

1. مرحله تدوین و شکل‌گیری: شامل مکاتبات مربوط به راه‌اندازی، تدوین اساسنامه، انتخاب اعضای بنگاه [[خیریه]]، برنامه‌های مقدماتی، ارزیابی موقعیت، مکان‌یابی، محاسبات فنی و تخصصی جهت لوله‌کشی، فروش سهام، صدور اعلان و آگهی‌های مربوط به مزایده و فعالیت‌هایی از این قبیل؛

2. مرحله توسعه و تکوین: شامل مسائل مربوط به مشترکین، ارائه خدمات، تعیین آب‌ها، گسترش شبکه لوله‌کشی، الحاق چاه‌های جدید، مکاتبات مربوط به تأمین اعتبار و انعقاد قرارداد با شرکت‌های ذی‌ربط ( همان: 61).

مسئولیت آب‌رسانی و تأمین آب شرب شهروندان تا سال 1372 یعنی به مدت هفتادسال با بنگاه آبلوله بوده که در این مدت این مهم را به‌خوبی به انجام داده است. بعد از تصویب قانون تأسیس شرکت‌های آب و فاضلاب این مسئولیت به شرکت‌های مذکور واگذار شد. قبل از ادامه‌ی مطلب اصلی اشاره‌ای به روند شکل‌گیری این شرکت‌ها ضروری می‌نماید.

پس از تصویب لایحه ی قانونی تأسیس وزارت آب و برق در سال 1342 ش. سازمان‌های آب منطقه ای و شرکت‌های آب مشروب شهرها در اجرای این وظیفه ی قانونی به وجود آمدند. از سال 1353ش. قانون تأسیس وزارت نیرو به تصویب رسید. 

گرچه به‌صراحت در این قانون از اداره آب و فاضلاب شهرها صحبتی نشده بود، از ماده ی یک آن مطالبی راجع به آب و فاضلاب می‌توان استنباط نمود. در سال 1354ش. قانون تشکیل شرکت‌های تأمین و توزیع آب و تأسیسات فاضلاب شهرها از تصویب مجلس گذشت و اساسنامه ی این قبیل شرکت‌ها نیز تهیه شد ولی هیچ‌گاه شرکت‌های موردنظر تشکیل نشد

در سال 1361ش. قانون توزیع عادلانه آب تصویب گردید و به‌موجب تبصره 2 ماده 21، این قانون تصمیم و توزیع آب شهری و اداره تأسیسات جمع‌آوری و دفع فاضلاب در داخل محدوده ی شهرها به عهده ی شرکت‌های مستقلی به نام شرکت آب و فاضلاب شهرها یا دستگاه مناسب دیگری که باید تحت نظارت شورای شهر و وابسته به شهرداری ها باشد، محول گردید، ولی به نتیجه ی غایی نرسید. 

لذا در تاریخ سوم اردیبهشت 1364 لایحه ای تقدیم هیئت دولت شد مبنی بر این‌که شرکت‌های موضوع تبصره 2 ماده 21 قانون توزیع عادلانه آب تحت نظارت وزارت نیرو اداره گردد.

در سال 1366 ش. لایحه ی دیگری به‌عنوان لایحه ی قانونی تشکیل شرکت‌های آب و فاضلاب تهیه شد که به‌موجب آن شرکت‌های آب و فاضلاب منطقه ای تابع وزارت نیرو، می بایست مبادرت به تشکیل شرکت‌های مستقلی به نام شرکت آب و فاضلاب نمایند. شهرداری ها و بخش خصوصی نیز می توانستند در آن مشارکت کنند ولی این لایحه نیز نهایی نشد و درنهایت در تاریخ  یازده دی 1369 طرح تشکیل شرکت‌های آب و فاضلاب به تصویب نهایی رسید.

هدف شرکت‌های آب و فاضلاب و تحقق این هدف توسط شرکت‌های موردنظر در ماده ی یک قانون تشکیل شرکت‌های آب و فاضلاب به شرح زیر اعلام‌شده است:

ماده 1- ایجاد و بهره‌برداری تأسیسات مربوطه به توزیع آب شهری و همچنین جمع‌آوری و انتقال و تصفیه فاضلاب شهرها در داخل محدوده قانونی شهرهای هر استان به عهده شرکت مستقلی به نام شرکت آب و فاضلاب استان خواهد بود که توسط وزارت نیرو تشکیل خواهد شد. به‌موجب ماده 4 این قانون مقرر شد هر یک از شرکت‌ها و [[مؤسسات]] و واحدهایی که از امر تقسیم و توزیع آب شهری و جمع‌آوری و دفع فاضلاب و بهره‌برداری از آن، ‌را به عهده  داشتند منحل شده، کلیه تأسیسات، ماشین‌آلات، ابنیه و هر نوع مایملک به شرکت‌های اخیرالذکر منتقل گردد (هاشمی، 1338: 212-213).

با تصویب قانون شرکت‌های آب فاضلاب در مجلس شورای اسلامی بدون توجه به تبصره 4 ماده 4 قانون مذکور که به‌صراحت عنوان‌شده، چنانچه آب شرب شهری [[وقف]] باشد، باید طبق مقررات وقف عمل گردد، با توجیه اشتباهی که از مفاد قانون شده بود، بعد از تأسیس شرکت آب و فاضلاب کلیه مایملک بنگاه را به‌صورت قهری در اختیار می‌گیرند.

درواقع از سال 1374 ه.ش. به‌موجب تصمیم دولت جمهوری اسلامی ایران، وظایف آب‌رسانی در سراسر کشور به شرکت آب و فاضلاب واگذار شد که به‌موجب آن [[بنگاه خیریه آبلوله]] از این وظیفه معذور گردید و شرکت مذکور در شهر بیرجند با تصرف تأسیسات آب‌رسانی بنگاه آبلوله، این وظیفه را عهده‌دار شد.

برای برگشت مایملک بنگاه به وقف اقداماتی حقوقی از سوی بنگاه صورت پذیرفت که نتیجه‌ی آن به نفع بنگاه مبنی بر خلع ید و اجرت‌المثل زمان تصرف صادر گردید. ولی ازآنجایی‌که مسئله تأمین آب شرب و فاضلاب شهری در تمام مملکت زیر نظر یک سازمان اداره می‌گردید، از طریق هماهنگی با مسئولین شهری و شرکت آب و فاضلاب توافق گردید که پس از تائید مجمع عمومی شرکت‌های آب و فاضلاب ایران، در بیرجند شرکت آب و فاضلاب مستقلی با سرمایه‌گذاری بنگاه خیریه آبلوله بیرجند و شرکت و فاضلاب و سازمان آب منطقه‌ای خراسان تشکیل گردد و اداره امور آب و فاضلاب شهر بیرجند را بر عهده گیرد. (خزاعی ودیگران ،نگرشی بر تاریخچه بنگاه.3-4)

هیئت‌ مدیره [[بنگاه خیریه آبلوله]] با تجدید سازمان‌دهی در کادر اجرایی از سال 1376 ش تاکنون به‌منظور احیای حقوق موقوفه اقدامات و فعالیت‌های همه‌جانبه‌ای داشته و به نتایج قابل‌توجهی نائل گردیدند.

برای آگاهی خوانندگان در ذیل خلاصه‌ای از دادخواست‌ها و احکام صادره از سوی شعب دادگستری بیرجند و تهران در مورد بنگاه آبلوله آمده است :

1.دادنامه‌ی شماره 439 -2/ 4/ 1378 احکام مربوط به کلاسه پرونده 419 -77 ش 2 اثبات تولیت هیئت‌مدیره و وقفیت کلیه‌ی مایملک بنگاه اعم از منقول و غیرمنقول،

2.نظریه اداره تحقیق اوقاف خراسان به کلاسه 23/6 74 مبتنی بر وقفیت مایملک بنگاه به‌صورت وقف عام،

3.دادنامه شماره 2166 -20 /11/79 احکام مربوط به کلاسه 2144 -79 ح دال بر محکومیت دو نفر از افرادی که دو قطعه از زمین‌های دشت علی‌آباد مربوط به بنگاه را تصرف نموده بودند.

4.دادنامه شماره 25 /36 -16/7/78 دیوان عالی کشور دال بر محکومیت مرکز رادیویی صداوسیمای شهرستان بیرجند که مدعی مالکیت 15 هکتار اراضی بنگاه بودند و محکومیت آن مرکز به پرداخت اجرت‌المثل مدتی از زمان تصرف به مبلغ 26037500 ریال که پرداخت نمودند.

5.حکم شماره 88/1398 – 22/9/80 احکام کلاسه 259 – 80 / ح5 دال بر مالکیت چاه شماره 10 و تأسیسات و ساختمان‌های مربوط به آن،

6.	دادنامه نامه شماره 1703 احکام به تاریخ 16/11/79 مربوط به کلاسه 763 – 78 -94 دال بر محکومیت شرکت آب و فاضلاب که ادعای مالکیت زمین و تأسیسات باغ شماره 5 به مساحت حدود 21 هکتار را داشته و درخواست ثبت آن‌را نموده بودند.

7.دادنامه شماره 1716 / 19-3/11/81 مربوط به کلاسه پرونده 1500 -81 دادگاه تجدیدنظر استان خراسان مبنی بر خلع ید از کلیه مایملک از اموال منقول و غیرمنقول بنگاه که به تصرف قهری شرکت آب و فاضلاب درآمده بود و پرداخت اجرت‌المثل زمان تصرف به مبلغ حدود 2 میلیارد ریال تا پایان سال 79 لزوماً آنکه برای اجرت‌المثل زمان تصرف به مبلغ حدود 2میلیارد تا پایان سال 79 لزوماً آنکه برای اجرت‌المثل سال‌های 80 ،81 و82 من‌بعد باید اقدام گردد.

8.دادنامه شماره 1926 -10/12/81 مربوط به کلاسه پرونده 1099 -79 / 3ح علیه بنیاد مسکن انقلاب اسلامی بیرجند که حدود 12 هکتار از اراضی روستاهای علی‌آباد مربوط به بنگاه تصرف نموده بودند و استرداد 330 قطعه زمین واگذارشده به بنگاه.

9.دادنامه شماره 2/81 -21 /11129 –شعبه دوم دادگاه انقلاب اسلامی تهران مبنی بر اثبات مالکیت بنگاه بر باغ شماره 3 که بنیاد جانبازان من غیر حق ادعای مالکیت آنرا داشت و صدور حکم قطعی به نفع بنگاه به شماره 1045 شعبه 21 تجدیدنظر تهران .

10.دادنامه شماره 1375 -44 -13 /9 /81 احکام کلاسه 1457 /81 /ح3 حکم بر جلوگیری از ساخت‌وسازهای خلاف قانون در روستای علی‌آباد.

11.دادنامه شماره 461 -462 -8/4 /81 احکام راجع به کلاسه 10 و384 -79 ش 2 مربوط به زمینهای دشت علی‌آباد که در سال 1356منابع طبیعی ملی اعلام گردیده است.این پرونده در مراحل پایانی رسیدگی است.

12.دادنامه شماره 172 -17 /2 /79 علیه یکی از متصرفین حقیقی و رفع تجاوز از زمین دشت علی‌آباد که به غیرحق تصرف نموده بود.

13.حکم 309 /49 -23 /3 /80 علیه منابع طبیعی مبتنی بر ملکیت مشترک بنگاه و غیره بر اراضی پلاک 120 و163 فرعی از 430 اصلی اسفهرود(همان:11 -12 ).

علاوه بر موارد فوق پرونده‌هایی نیز در دست رسیدگی و پیگیری است. 

بخشی از مسائل بنگاه به امور ثبتی مربوط می‌شود. اگرچه در سال 1317ش کلیه اراضی و مستغلات بنگاه تثبیت حدود گردید، بااین‌حال باگذشت 63 سال از انجام ثبت عمومی برای اخذ اسناد مالکیت اراضی و مستغلات بنگاه اقدام مؤثری صورت نگرفته است. از سال 1376 این موضوع با جدیت مورد پیگیری قرار گرفت و تاکنون اسناد مالکیت بسیاری از پلاک‌های بنگاه به شرح ذیل اخذ و صادر گردیده است:

•اسناد مالکیت پلاک‌های 26- 41-43 -46 -47 -49 -50 -51 -101 -102 -115 -116 -118 -120 -152 -249 -295 -297 -340 -344 -346 -347 -348 -331 -332 -333 -334 -352 -354 -355 -356 -357 -359 -361 -363 -364 -365 377 از پلاک اصلی 345 دشت علی‌آباد ،

•سند پلاک 208 از 345 اصلی ساختمان باغ منزل روستای علی‌آباد،

•سند پلاک 584 فرعی از 345 اصلی باغ شماره 5 [[بنگاه خیریه آبلوله]] به مساحت 21هکتار،

•اسناد پلاک‌های مشاعی بنگاه و غیره واقع در دشت علی‌آباد به شماره 103 -157 -299 -301 -305 -321 -325 -42 و45 از345 اصلی دشت علی‌آباد،

•اسناد پلاک‌های 860 -861 -865 -866 -867 -868 -869 از 358 فرعی از 345 اصلی و اسناد 844 -885 -887 -888 -889 -890 -891 -892-893 -894 -895 -896 از 342 از345 اصلی .

برای اخذ کلیه اسناد اراضی روستای علی‌آباد، منازل علی‌آباد، باقیمانده اسناد دشت علی‌آباد، اسناد باغ‌ها، منازل و اراضی روستای اسفه رود، دشت اسفه رود، زمین‌های واگذاری در روستای علی‌آباد، قنات علی‌آباد، اراضی روی خطوط انتقال آب و شبکه آب‌رسانی مالکیت آب اسفه رود و شمالان اقدامات ثبتی در جریان بوده و پیگیری می‌گردد.(خزاعی و دیگران:13)

بنگاه افزون بر فعالیت‌های ثبتی اقدامات دیگری نیز در امور بنگاه انجام داده که شرح آن در ذیل آمده است:

-احداث 4 باب ساختمان در کوی کارگران 14،

-دریافت کد اقتصادی به نام بنگاه جهت انجام فعالیت‌های اقتصادی در آینده،

-لوله‌گذاری و انتقال آب شمالان به روستای اسفه رود با هزینه‌ای حدود یک‌صد میلیون ریال،

-بازسازی قنات اسفهرود با مساعدت اداره کشاورزی بیرجند و اخذ 14000000 ریال وام بلاعوض،

-تحقیق در مورد زمین‌های بنگاه در دشت علی‌آباد واسفهرود که عده‌ای سودجو در آن تصرفات غیرقانونی انجام داده بودند،

-تهیه عکس‌های هوایی در ابعاد 100×100 و25×25 و تبدیل آن به نقشه جهت شناسایی پلاک‌های ملکی بنگاه در دشت علی‌آباد و اسفه رود و استفاده از این عکس‌ها در امور ثبتی و محاکم قضایی،

-لایروبی قنات اسفهرود و تغییر مسیر رودخانه و ایجاد سیل بند خاکی با هزینه‌ای معادل 40000000 ریال،

-ساخت دو باب استخر سیمانی به ابعاد 2 ×20 ×15 متر 5 /1 ×12 ×4 متر در باغ شماره 5 جهت ذخیره آب کشاورزی،

-واگذاری حدود 7000 متر از اراضی جنب باغ شماره 3 به سازمان تأمین اجتماعی با اخذ پذیره و اجاره به‌منظور توسعه ساختمان بیمارستان تأمین اجتماعی و کلینیک بیمارستان،

-واگذاری 15 هکتار اراضی صداوسیما با اخذ پذیره اجاره سالیانه،

-واگذاری قسمتی از آب اسفهرود به دانشگاه بیرجند با اخذ اجاره سالیانه،

-واگذاری قسمتی از آب اسفهرود به شرکت مرغ مادر با اخذ اجاره سالیانه،

-واگذاری 5 هکتار زمین به‌صورت خام به تعاونی مسکن 27 در قالب احداث واحدهای مسکونی به‌صورت اخذ پذیره و اجاره که طرح آن تائید گردیده و اسناد اجاری به نام اعضای تعاونی صادر می‌گردد.

-بازسازی گرمابه نسترن،

-اقدام در جهت تخریب و بازسازی ساختمان قدیم بنگاه واقع در جنب [[حسینیه امام رضا (علیه‌السلام)]] بیرجند،

-اقدام درزمینه اثبات مالکیت اراضی دشت علی‌آباد از طریق کمیسیون ماده 56 که ملی اعلام گردیده است.

-اقدام در مورد رفع تصرف اداره کل راه و ترابری درزمینه اراضی دشت اسفهرود که در زیرگذر پل غدیر واقع‌شده است،

-کمک‌های مستمر و فصلی به دانش‌آموزان بی‌بضاعت مدارس شهر (در مقطع دبستان، راهنمایی، دبیرستان) کمک به مجمع قاریات [[قرآن]]، خانه فرزندان [[امام علی (علیه‌السلام)]]، پرداخت آب‌بهای مستمندان شهر، کمک به شیعیان [[عراق]] و سایر افرادی که به نحوی نیاز به مساعدت داشتند.

-نصب تابلوهای ویژه به نام بنگاه بر اماکن و املاک بنگاه در جهت شناسایی به‌منظور شناساندن سابقه وقفیت و ساخت محل،

-استخدام مشاور حقوقی و کارشناسان متعدد برای احقاق حقوق بنگاه،

-خرید سهام و سرمایه‌گذاری در شرکت توسعه و عمران در دو مرحله جمعاً به مبلغ 300000000 ریال،

-کمک به صندوق قرض‌الحسنه انصارالمهدی به مبلغ 70000000 ریال جهت اعطای وام به مستمندان به‌صورت [[قرض‌الحسنه]]،

- به‌کارگیری 3 نفر برای حفاظت و حراست از اراضی بنگاه در علی‌آباد، دشت علی‌آباد و اسفهرود،

- تعمیر تراکتور بنگاه و به‌کارگیری راننده جهت استفاده از تراکتور در امور کشاورزی،

- رفع تجاوز از پلاک 78 فرعی از 430 اصلی دشت اسفهرود که تصرف شخصی شده بود،

- اقدام درزمینه تعمیر تانکر به‌منظور آب‌رسانی به کسانی که به نحوی نیاز به همکاری دارند،

- پرداخت آب‌ بهای مصرفی معرفی‌شدگان از سوی کمیته امداد امام خمینی تا سقف 15 مترمکعب آب مصرفی به استناد مصوبه هیئت‌ مدیره،

- اعلام موافقت هیئت‌ مدیره با واگذاری اتاق جنب حسینیه اسفه رود با حفظ مالکیت بنگاه و سوابق ثبتی آن به‌منظور استفاده از آن برای چایخانه حسینیه،

- انعقاد قرارداد با چهار کارشناس به‌منظور شناسایی، تحدید حدود و نقشه‌برداری از اراضی دشت علی‌آباد، علی‌آباد، اسفه رود و دشت اسفه رود،

- واگذاری دو قطعه زمین به دو نفر در قبال زمین‌های آنان که به صداوسیما داده‌شده است،

- مجهز نمودن امور اداری بنگاه به سیستم رایانه و ثبت و ضبط سوابق اداری، 

- اقدام درزمینه تعیین حدود کلی روستای علی‌آباد، 

- اخذ دفاتر مالی پلمپ شده در سال 82 و اقدام درزمینه ثبت و ضبط امور مالی در دفاتر مربوطه،

- انجام اقدامات لازم در جهت تشکیل شرکت آب و فاضلاب مستقل شهر بیرجند،

- اقدام برای تنظیم قرارداد اجاره زمین‌های واگذارشده به افراد روستای علی‌آباد به‌وسیله بنیاد مسکن و شرکت 27 تیر (حدود 570 نفر)،

- موافقت با جابجایی چاه شماره2 بنگاه که در مسیر خیابان مدرس 24 قرارگرفته و موجب سد معبر گردیده بود،

- واگذاری قسمتی از ساختمان اداری به‌صورت اجاره به شرکت توسعه و عمران بیرجند در قبال ماهی 1300000 ریال اجاره،

- موافقت با واگذاری 1200 مترمربع زمین در روستای علی‌آباد جهت احداث مدرسه به آموزش‌وپرورش بیرجند،

- خرید دو آپارتمانی از شرکت توسعه و عمران با پیش‌پرداخت هشتاد میلیون ریال،

- کمک‌های مستمر و فصلی به مدارس استثنائی تدبیر و حکمت در هرسال حداقل دو نوبت به مبلغ 500000 ریال تا 1000000 ریال،

- کمک به دانش آموزان بی‌بضاعت دبیرستان‌های عبدالعلی بیرجندی، عصمت و بحرالعلوم هرسال دو نوبت و در فرصت‌های مناسب،

- کمک به برگزاری جشن‌های دهی فجر،

- کمک به کارکنان نیازمند بنگاه،

هیئت‌مدیره‌ی بنگاه در راستای تحقق اهداف اساسنامه به‌ویژه ماده‌ی 4 به سازمان‌دهی و مدیریت برنامه‌های عمرانی، رفاهی و خدماتی پرداخته و تلاش می‌کنند تا از امکانات این [[مؤسسه]] جهت خدمت به شهروندان به‌ویژه اقشار آسیب‌ پذیر بهره گیرند.
==نتیجه‌گیری==
[[بنگاه خیریه آبلوله بیرجند]] از زمان تأسیس آن در سال 1302 شمسی تا 1372 یعنی به مدت 70 سال مسئولیت آب‌رسانی و تأمین آب مردم را عهده‌دار بوده و در این مدت این مهم را به‌خوبی به انجام رسانده است. 

از این سال به بعد به‌ویژه از سال 1374 به‌موجب تصمیم دولت مبنی بر واگذاری وظایف آب‌رسانی به شرکت آب و فاضلاب مشکلاتی برای این بنگاه خیریه به وجود آمد و اداره آب و فاضلاب کلیه مایملک بنگاه را به‌صورت قهری در اختیار گرفت.

هیئت‌ مدیره بنگاه به‌منظور احیاء حقوق موقوفه اقدامات حقوقی و فعالیت‌های گسترده‌ای را انجام دادند که به نتایج ارزنده‌ای نیز دست یافتند. هیئت‌ مدیره بنگاه در راستای تحقق اهداف اساسنامه خویش به سازمان‌دهی و مدیریت برنامه‌های عمرانی و رفاهی و خدماتی پرداخت و با بهره‌گیری از امکانات این مؤسسه در جهت خدمت به شهروندان به‌ویژه اقشار آسیب‌ پذیر بهره گرفت.

شیوه‌هایی که این [[مؤسسه]] پس از مواجه با بحران جهت ماندگاری خویش به کار گرفت می‌تواند به‌منزله یک راهبرد و الگوی مدیریتی مدنظر خیریه‌ها قرارگرفته و در مطالعات آسیب شناسانه [[خیریه‌]]ها در [[ایران]] مورد بهره‌برداری قرار گیرد. 
==منابع==

آیتی، ابوالحسن (1376). «خاطراتی از بیرجند و رویدادهای سیاسی». تهران: موفق.

خزاعی، محمد و دیگران (1382). «نگرشی بر تاریخچه بنگاه مستقل خیریه آبلوله و فعالیت‌های 6 ساله اخیر از سال 1371 تا 1382 شمسی». دبیرخانه بنگاه 
آبلوله. گزارش منتشرنشده بنگاه مستقل خیریه آب لوله. 

رضایی، جمال (1381). «بیرجندنامه، بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی». به اهتمام دکتر محمود رفیعی. تهران: هیرمند.
زرین‌کوب، ( 1369). «در قلمرو وجدان». تهران: علمی.

شاطری، مفید (1391). «گزیده اسناد وقف خراسان جنوبی». تهران: فکر بکر.

شعبانی، رضا (1371). «مبانی تاریخ اجتماعی ایران». تهران: قومس، چاپ دوم.

علیزاده بیرجندی، زهرا؛ ملک‌زاده الهام (1392). «بنگاه خیریه آبلوله بیرجند به روایت اسناد». تهران: فکربکر.

علیزاده بیرجندی، زهرا و دیگران (1391). «اوضاع تجاری بیرجند در عصر قاجار و پهلوی با تکیه‌بر نقش تجاری و کارکردهای اجتماعی آن‌ها». طرح پژوهشی دانشگاه بیرجند.

فاضلی بیرجندی، محمود (1388). «نمایندگان بیرجند در مجلس شورای ملی». تهران: هیرمند. 

کریمی، سمیه (1381). «بازار تهران»، مطالعه انسان‌شناسی اقتصادی. تهران: افکار. 

گابریل، آلفونس (1371). «عبور از صحاری ایران». ترجمه فرامرز نجد سمیعی. مشهد: آستان قدس رضوی، مؤسسه چاپ و انتشارات. 
هاشمی، محمد (1338). «تاریخ آب تبریز». تبریز: ستوده. 

هیل، اف (1378). «نامه‌هایی از قهستان». ترجمه و تعلیق محمدحسن گنجی. مشهد: آستان قدس رضوی، مرکز خراسان شناسی. 

[https://www.civilica.com/Paper-KHAIRMANDEGAR01-KHAIRMANDEGAR01_081=%D8%AA%D8%AD%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D9%88-%DA%86%D8%A7%D9%84%D8%B4-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%AE%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D9%87%D8%A7-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87-%D9%85%D9%88%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%AE%DB%8C%D8%B1%DB%8C%D9%87-%D8%A2%D8%A8%D9%84%D9%88%D9%84%D9%87.html    لینک مقاله در سیویلیکا]

==پانویـس==
</div>
[[رده:اولین همایش ملی خیر ماندگار]]
[[رده:مقالات]]