تفاخر

خود ستایی و فخر فروشی بر یکدیگر را تفاخر گویند.

معنای تفاخر

تفاخر از ریشه «ف-خ-ر» به معنای فخر فروختن ، خود بزرگ بینی ، به خویش بالیدن، خود ستایی کردن به صفات (خصال)،

[۱] </ref> مباهات کردن به مکارم و مناقبی چون اصل ونسب و غیر آن

[۲] </ref>

[۳] </ref>

[۴] </ref> ، ادعای عظمت و بزرگی و شرافت در امور ذاتی یا خارج از ذات است.

[۵] </ref>

[۶] </ref> برخی تفاخر را مخصوص مباهات به امور بیرون از ذات انسان از قبیل مال، جاه و اولاد دانسته‌اند.

[۷] </ref>

[۸] </ref>

[۹] </ref> تَفاخَرَ القومُ یعنی جمعیت بر یکدیگر فخرفروختند.

[۱۰] </ref> این کلمه در اصل به معنای بزرگی است، چنان‌که به درخت خرمای تناور، نخله فخور گفته‌اند.

[۱۱] </ref>

[۱۲] </ref> و فخور، کسی است که مناقب و خوبیهای خود را برای خود نمایی برمی‌شمرد.

[۱۳] </ref>

تعداد واژه تفاخر در قرآن

واژه تفاخر در قرآن کریم فقط یک بار در آیه ۲۰ سوره حدید

[۱۴] </ref> در وصف زندگی دنیا به کار رفته است. ولی هم خانواده آن یعنی فخور که از صفات رذیله است ۴ بار در سوره‌های

[۱۵] </ref>

[۱۶] </ref>

[۱۷] </ref>

[۱۸] </ref> آمده است. همچنین از همین ریشه واژه «فخّار » فقط یک‌بار در

[۱۹] </ref> به کار رفته و به معنای گِل

[۲۰] </ref> خشک و پخته شده است. در وجه نامگذاری آن گفته شده است: گویا با زبان حال بر سایر خاکها به سبب پخته‌شدن فخر می‌فروشد.

[۲۱] </ref>

نکوهش تفاخر در قرآن

افزون بر این، آیات دیگری نیز از این عمل ناپسند یاد و آن را نکوهش می‌کنند، هرچند در آنها صریح از تفاخر یا واژه‌های هم معنای آن استفاده نشده است.

[۲۲] </ref>

[۲۳] </ref>

[۲۴] </ref>

[۲۵] </ref>

[۲۶] </ref>

[۲۷] </ref>

[۲۸] </ref>

[۲۹] </ref> بنا به تفسیری معروف که سخنان امیر مؤمنان (علیه السلام) نیز آن را تأیید می‌کنند

[۳۰] </ref>

[۳۱] </ref> واژه «تکاثر » در سوره تکاثر درباره این صفت ناپسند فرود آمده است.

[۳۲] </ref>

[۳۳] </ref>

[۳۴] </ref>

تفاخر در جاهلیت

تفاخر به امور مادی نظیر مال ، جاه ، حسب و نسب ، زیبایی از سنتهای رایج در میان عرب جاهلی‌بود. آنها هر‌ساله در بازار عکاظ گرد‌می‌آمدند و با‌یکدیگر مفاخره می‌کردند

[۳۵] </ref>

[۳۶] </ref>

[۳۷] </ref> همچنین بعد از اعمال حج با یادآوری فضایل و مناقب پدرانشان به مفاخره‌ می‌پرداختند.

[۳۸] </ref>

[۳۹] </ref>

[۴۰] </ref> این سنت در میان اقوام دیگر نیز رواج داشته است.

تفاخر در اقوام دیگر

قرآن کریم از فخر فروشی‌ اشراف قوم نوح

[۴۱] </ref>

[۴۲] </ref>

[۴۳] </ref> ، قوم عاد

[۴۴] </ref> ، فرعون

[۴۵] </ref> ، مترفان اقوام پیشین

[۴۶] </ref> ، تفاخر اهل کتاب و مسلمانان بر یکدیگر

[۴۷] </ref>

[۴۸] </ref> و... یاد کرده است.

نهی از تفاخر

به هر روی، فخرفروشی به شرافت و بزرگی پدران ، اصل و نسب و قبیله به سبب شهرت یا هرگونه امتیاز دنیوی در آیات و احادیث

[۴۹] </ref>

[۵۰] </ref> فراوانی مذمت و پدیده جاهلی دانسته و از آن نهی شده است: آیه شریفه «فَاِذا قَضَیتُم مَنـسِککم فَاذکروا اللّه...»

[۵۱] </ref> و نیز آیه ۱۳ سوره حجرات

[۵۲] </ref>

«یـاَیهَا النّاسُ اِنّا خَلَقنـکم مِن ذَکر و اُنثی...»

[۵۳] </ref> برای جلوگیری از این فرهنگ جاهلی فرود آمده است که هر ساله بعد از اعمالحج انجام می‌گرفت

[۵۴] </ref> ؛ همچنین برخی جدال در آیه «لا جِدالَ فِی الحَجِّ»

[۵۵] </ref> را تفاخر دانسته‌اند.

[۵۶] </ref> در برخی روایات امامیه «فسوق » در همین آیه به دروغ و تفاخر تفسیر شده است.

[۵۷] </ref>

[۵۸] </ref>

[۵۹] </ref> خدا(صلی الله علیه وآله) در حجة ‌الوداع از این کار نهی فرمود.

[۶۰] </ref>

نکوهش تفاخر در روایات

این پدیده آن قدر خطرناک است که در دعاهای معصومان (علیهم السلام) از آن به خدا پناه برده شده و از او خواسته شده است تا انسان را از ابتلای به آن نگه دارد.

[۶۱] </ref>

[۶۲] </ref>

[۶۳] </ref> رسول خدا (صلی الله علیه وآله) در پاسخ مردی که با یادآوری اجدادش فخر می‌فروخت فرمود: خودت به سبب تکبر و اجدادت برایکفر شان همگی در جهنم هستید.

[۶۴] </ref>

تفاخر ممدوح

یادآوری نعمتها و احسان پروردگار به خودی خود فخر نیست

[۶۵] </ref> ؛ چنان‌کهقرآن کریم می‌فرماید: «واَمّا بِنِعمَةِ رَبِّک فَحَدِّث»

[۶۶] </ref> از این‌رو برخی فخر را دو قسم باطل و غیر باطل دانسته‌اند و بیان صفاتی را که عقلا و شرعاً پسندیده است بدون خود ستایی ، تفاخر باطل نشمرده‌اند

[۶۷] </ref> ، زیرا فخور کسی است که از روی خودبزرگ بینی و فخر‌فروشی و با انگیزه کوچک شمردن دیگران

[۶۸] </ref> مناقب خود و داراییهای خدادادی‌اش

[۶۹] </ref> را برمی‌شمارد؛ اما کسی که برایاعتراف به نعمتهای پروردگار آنها را می‌شمارد شکور است نه فخور.

[۷۰] </ref>

موارد تفاخر ممدوح

یادآوری فضایلی چون ایمان

[۷۱] </ref>

[۷۲] </ref>

[۷۳] </ref>

[۷۴] </ref> ، تقوا

[۷۵] </ref>

[۷۶] </ref>

[۷۷] </ref> ، جهاد

[۷۸] </ref> ، همت بلند، وفا به پیمان ، پافشاری در کرم و جوانمردی

[۷۹] </ref>

[۸۰] </ref> و نیز برشمردن فضایل برای بیان حق و روشنگری

[۸۱] </ref>

[۸۲] </ref>

[۸۳] </ref> تفاخر ممدوح است و در روایات مواردی ازاین دست از ناحیه امامان معصوم(علیهم السلام)دیده می‌شوند.

[۸۴] </ref>

[۸۵] </ref>

[۸۶] </ref>

زمینه تفاخر

زمینه‌ها و پیامدهای تفاخر: در آیات و روایات، جهل و نادانی

[۸۷] </ref> ،کم‌ظرفیتی و کوته فکری

[۸۸] </ref>

[۸۹] </ref> ،گذر از گرفتاری و سختی و رسیدن به ناز و نعمت و آسایش

[۹۰] </ref> ،بی خردی و عدم تعقّل

[۹۱] </ref>

[۹۲] </ref>

[۹۳] </ref>

[۹۴] </ref> ، فزونی مال و فرزند و خویشان و هواداران، قدرت

[۹۵] </ref>

[۹۶] </ref> ، حسب و نسب ، موقعیت اجتماعی

[۹۷] </ref>

[۹۸] </ref>

[۹۹] </ref>

[۱۰۰] </ref>

[۱۰۱] </ref> ، حمیت و تعصّب

[۱۰۲] </ref>

[۱۰۳] </ref>

[۱۰۴] </ref>

[۱۰۵] </ref> ، حماقت و کم‌ارزشی

[۱۰۶] </ref>

[۱۰۷] </ref> علل و زمینه‌های تفاخر دانسته شده‌اند.

تفاخر زاییده تکبر

تفاخر و تکبّر پیوند نزدیکی با هم دارند و در واقع، تفاخر بعضی از اقسام تکبّر است، از این رو اخلاق‌پژوهان معتقدند همه اسبابتکبّر ، تفاخر نیز می‌آورند.

[۱۰۸] </ref>

[۱۰۹] </ref>

نتایج تفاخر

قرآن کفر ، انکار دعوت انبیا ومعاد و غفلت از آن

[۱۱۰] </ref>

[۱۱۱] </ref>

[۱۱۲] </ref>

[۱۱۳] </ref> ، محرومیت از محبت خدا و نداشتن یار و یاور در برابر خداوند، همراهی و دوستی شیطان

[۱۱۴] </ref>

[۱۱۵] </ref>

[۱۱۶] </ref>

[۱۱۷] </ref>

[۱۱۸] </ref>

[۱۱۹] </ref> ، رعایت نکردن حقوق دوستان، خویشاوندان ، پدر و مادر، یتیمان، مسکینان و در راه واماندگان

[۱۲۰] </ref>

[۱۲۱] </ref>

[۱۲۲] </ref> تحقیر مردم و بی‌اعتنایی به عزّت و کرامت آنها

[۱۲۳] </ref>

[۱۲۴] </ref> و نیز روایات ، کینه و دشمنی ، وسوسه‌های شیطانی و افتادن در دام شیطان و سقوط

[۱۲۵] </ref> ، هلاکت

[۱۲۶] </ref> ، ایجاد نظام طبقاتی، ناهنجاریهای سیاسی فرهنگی در جامعه ، ترویج چاپلوسی و تملّق

[۱۲۷] </ref> ، سیاهی چهره در قیامت

[۱۲۸] </ref> را از پیامدهای خودستایی دانسته‌اند.

درمان تفاخر

برخی اخلاق‌پژوهان به استناد روایات برای درمان این بیماری مهلک به روشهایی علمی و عملی سفارش کرده‌اند.

طرق علمی درمان تفاخر

مهم‌ترین راهکارهای درمان علمی مفاخره عبارت است از: توجه به توحید در ذات و صفات و ناتوانی و مغلوب بودن انسان و سایر موجودات nدر برابر ذات پروردگار

[۱۲۹] </ref> ، خودآگاهی و درک این حقیقت که انسان از پست‌ترین چیزها یعنی خاکو نطفه آفریده شده است

[۱۳۰] </ref> و سرانجام به پست‌ترین چیزها یعنی مردار بدل می‌شود

[۱۳۱] </ref> و نیز بسیار ناتوان است ونفع و ضرر ، مرگ و زندگی و حشر ونشر ش در اختیارش نیست و پس از مرگ باید در برابر تک تک کردارش پاسخگو باشد و هیچ از سرنوشتش باخبر نیست

[۱۳۲] </ref> ، یاد قبر ، قیامت

[۱۳۳] </ref> و این حقیقت که عزّت ، افتخار ، زینت و نعمت دنیا رو به زوال‌اند

[۱۳۴] </ref> و رها کردن مفاخره از نشانه‌های اهل تقوا ست

[۱۳۵] </ref> و اهل آخرت از مفاخره با اهل دنیا دست شسته‌اند.

[۱۳۶] </ref>

[۱۳۷] </ref>

[۱۳۸] </ref>

طرق عملی تفاخر

راهکارهای درمان عملی مفاخره نیز

[۱۳۹] </ref> فروتنی ، اقتدا به سیره معصومان(علیهم السلام)، انفاق مالی و معنوی در راه خدا

[۱۴۰] </ref> و رها کردن مفاخره است.

[۱۴۱] </ref>

[۱۴۲] </ref>

[۱۴۳] </ref>

منبع

دانشنامه موضوعی قرآن