تقرب

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو

تقرّب نزدیکی جستن به خداست .

معنای تقرب به خدا

تقرّب مصدر باب تفعّل و از ریشه «ق ر ب» است. قُرب در لغت خلاف بُعد [۱] [۲] [۳] و به معنای نزدیکی است [۴] [۵] [۶] ؛ خواه مادی یا معنوی [۷] ، بنابراین در موارد گوناگونی مانند نزدیکی از حیث زمان ، مکان ، نسبت، منزلت و... به کار می‌رود. [۸] [۹] [۱۰] گفته شده است: قرب در مکان و قربت در منزلت و قربی و قرابت در خویشاوندی استعمال می‌شوند. [۱۱] به اعتقاد برخی واژه قرب ابتدا درباره پدیده‌های جسمانی به اعتبار نسبت مکانی آن‌ها به کار می‌رفت؛ ولی پس از آن توسعه یافت و در غیر مکان مانند نزدیکی از جهت زمان نیز استعمال شد و سپس مجدداً گسترش یافت و در حقایق غیر جسمانی نیز به کار رفت. [۱۲] تقرّب در لغت به معنای طلب نزدیکی است. [۱۳]

معنای تقرب در فرهنگ اسلامی

در فرهنگ اسلامی، تقرّب به معنای طلب نزدیک شدن به خداوند با انجام دادن اعمال است [۱۴] [۱۵] [۱۶] و کسانی که به قرب الهی رسیده‌اند «مُقَرَّب» نامیده می‌شوند و از آن‌جا که در حقیقت خدا بنده خویش را به خود نزدیک می‌سازد، یکی از اسماء الهی «مُقَرِّب» [۱۷] [۱۸] است.

کاربر تقرّب و قرب در علوم گوناگون اسلامی

تقرّب و قرب در علوم گوناگون اسلامی خصوصاً عرفان کاربرد فراوان دارند؛ عارفان قرب را به صورت‌های گوناگونی تعریف کرده‌اند؛ مانند استغراق وجود سالک در عین جمع (مقام جمع)، با غیبت از جمیع صفات خود، تا جایی که از صفت قرب ، استغراق و غیبت خود هم غایب شود، از میان برداشتن هرچه پیش آید، اطاعت خدا [۱۹] [۲۰] [۲۱] ، نزدیکی به خدا با مکاشفه و مشاهده [۲۲] و انقطاع از غیر خدا. [۲۳]

تقرب در فلسفه اخلاق

در فلسفه اخلاق، برخی قرب به خدا را مطلوب نهایی انسان و ملاکارزشمند بودن فعل اخلاقی را تأثیر آن در نزدیک کردن صاحبش به خدا دانسته‌اند. [۲۴]

قصد قربت در علم فقه

در علم فقه ، قصد قربت ، شرط صحت عبادات دانسته شده [۲۵] [۲۶] و وجوب آن در عبادات با آیات، روایات و اجماع ثابت شده است [۲۷] [۲۸] [۲۹] [۳۰] ؛ ولی فقیهان در تفسیر قصد قربت مفاهیم دیگری به جز قرب روحانی] را ارائه کرده‌اند. [۳۱] [۳۲] [۳۳] یکی از بزرگ‌ترین فقیهان امامیه ، قصد قرب روحانی را از غایات و انگیزه‌های قصد امتثال دانسته و گفته است: قصد قرب روحانی قطعاً واجب نیست و اثبات وجوب آن با آیات و روایات ناممکن است. [۳۴] [۳۵]

قرب فرایض و قرب نوافل

برای قرب تقسیماتی ذکر شده است که مهم‌ترین آن‌ها تقسیم به قرب فرایض و نوافل است. عارفان با اقتباس از حدیث مشهور نبوی [۳۶] [۳۷] این تقسیم را ارائه کرده و در توضیح آن گفته‌اند: قرب فرایض هنگام فنای ذات بنده در ذات خداوند حاصل می‌شود و نتیجه آن این است که بنده، گوش و چشم و دست خدا می‌گردد و قرب نوافل، هنگام فنای صفات وی در صفات الهی حاصل می‌شود و نتیجه آن این است که خدا، گوش و چشم بنده می‌گردد، بنابراین رتبه قرب فرایض از قرب نوافل برتر است [۳۸] [۳۹] [۴۰] ؛ ولی برخی مرتبه قرب نوافل را برتر دانسته‌اند. [۴۱] [۴۲]

تقسیم دیگر

برپایه تقسیم دیگری، قرب یا با علم نظری به دست می‌آید یا با علم کشفی یا با عمل و قسم سوم، خود یا با ادای واجبات حاصل می‌شود یا با انجام دادن مستحبات و برترین قرب، علم کشفی توحید است. [۴۳]

واژه‌ قرب در قرآن کریم

قرآن کریم در آیات بسیاری با واژه‌ها و تعبیرهایی گوناگون، به گونه‌ای بر تقرّب و مسائل آن تأکید کرده است؛ مانند مشتقات قرب، [۴۴] [۴۵] [۴۶] [۴۷] [۴۸] طلب وسیله ، [۴۹] [۵۰] لقاء الله [۵۱] [۵۲] [۵۳] [۵۴] ، [۵۵] [۵۶] طلب وجه الهی [۵۷] [۵۸] [۵۹] [۶۰] [۶۱] [۶۲] [۶۳] [۶۴] [۶۵] [۶۶] عندیت [۶۷] [۶۸] [۶۹] [۷۰] [۷۱] [۷۲] [۷۳] [۷۴] [۷۵] مقام محمود [۷۶] [۷۷] توبه به سوی خدا [۷۸] [۷۹] [۸۰] [۸۱] [۸۲] با این توضیح که در این آیات به استغفار و سپس توبه فرمان داده شده است و چون استغفار توبه از گناهان را در بردارد، می‌توان گفت مقصود از توبه در این آیات، توبه کردن از گناهان نیست، بلکه حرکت و تقرّب به سوی خداست [۸۳] ، رفتن به سوی خدا [۸۴] [۸۵] [۸۶] [۸۷] آمدن نزد خدا [۸۸] ، [۸۹] دنوّ ، [۹۰] [۹۱] صعود، [۹۲] اتّخاذ سبیل [۹۳] [۹۴] [۹۵] [۹۶] [۹۷] [۹۸] [۹۹] [۱۰۰] [۱۰۱] [۱۰۲] [۱۰۳] [۱۰۴] ولایت [۱۰۵] [۱۰۶] رفع [۱۰۷] [۱۰۸] ،عمل صالح [۱۰۹] [۱۱۰] نُسُک [۱۱۱] [۱۱۲] ، تسلیم چهره به سوی خدا [۱۱۳] [۱۱۴] [۱۱۵] [۱۱۶] و مشتقات اخلاص . [۱۱۷] [۱۱۸] [۱۱۹] [۱۲۰] [۱۲۱] [۱۲۲] عمل خالص، عملی است که هیچ انگیز‌ه‌ای جز طلب قرب الهی در آن نیست. [۱۲۳] [۱۲۴] [۱۲۵]

تقرب در روایات و ادعیه

در روایات [۱۲۶] [۱۲۷] [۱۲۸] [۱۲۹] [۱۳۰] و ادعیه [۱۳۱] [۱۳۲] نیز به تقرّب، توجّهی ویژه شده است.

فهرست منابع

(۱) احیای حکمت، علیقلی بن قرچغای خان (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش فاطمه فنا، احیاء کتاب، ۱۳۷۷ ش؛

(۲) اربعین، البهائی (م. ۱۰۳۱ ق.)، ترجمه و کوشش:بخشایشی، قم، نوید اسلام؛

(۳) اسرار الحکم، هادی السبزواری (م. ۱۲۸۹ ق.)، به کوشش میانجی، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۶۲ ش .

(۴) اعلام قرآن، خزائلی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ ش .

(۵) اعلام القرآن، شبستری، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۹ ش .

(۶) بصائر ذوی التمییز، الفیروز آبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش محمدعلی النجار، بیروت، المکتبة العلمیة .

(۷) تاج العروس، الزبیدی (م. ۱۲۰۵ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ ق .

(۸) التبیان، الطوسی (م. ۴۶۰ ق.)، به کوشش احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .

(۹) التبیان فی آداب حملة القرآن، النووی (م. ۶۷۶ ق.)، به کوشش احمد عدنان، بغداد، مطبعة السعد، ۱۹۸۹ م .

(۱۰) التحقیق، المصطفوی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .

(۱۱) ترتیب العین، خلیل (م. ۱۷۵ ق.)، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ ق .

(۱۲) تفسیر الجلالین، جلال الدین المحلی (م. ۸۶۴ ق.)، جلال الدین السیوطی (م. ۹۱۱ ق.)، بیروت، النور، ۱۴۱۶ ق .

(۱۳) تفسیر راهنما، هاشمی رفسنجانی و دیگران، قم، دفتر تبلیغات، ۱۳۷۳ ش .

(۱۴) تفسیر روح البیان، بروسوی (م. ۱۱۳۷ ق.)، بیروت، دارالفکر .

(۱۵) تفسیر الصافی، الفیض کاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۰۲ ق .

(۱۶) تفسیر غریب القرآن الکریم، الطریحی (م. ۱۰۸۵ ق.)، به کوشش محمد کاظم، قم، زاهدی .

(۱۷) تفسیر فرات الکوفی، الفرات الکوفی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش محمد کاظم، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۷۴ ش .

(۱۸) تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر (م. ۷۷۴ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۹ ق .

(۱۹) تفسیر القرآن الکریم، صدرالمتالهین (م. ۱۰۵۰ ق.)، به کوشش خواجوی، قم، بیدار، ۱۳۶۶ ش .

(۲۰) تفسیر القرآن الکریم، سید مصطفی خمینی (م. ۱۳۵۶ ش.)، به کوشش سجادی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۳۶۲ ش .

(۲۱) تفسیر القمی، القمی (م. ۳۰۷ ق.)، به کوشش الجزایری، لبنان، دارالسرور، ۱۴۱۱ ق .

(۲۲) التفسیر الکبیر، الفخر الرازی (م. ۶۰۶ ق.)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ ق .

(۲۳) تفسیر مجاهد، مجاهد (م. ۱۰۲ ق.)، به کوشش محمد عبدالسلام، دارالفکر الاسلامی الحدیثة، ۱۴۱۰ ق .

(۲۴) تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .

(۲۵) تفسیر نورالثقلین، العروسی الحویزی (م. ۱۱۱۲ ق.)، به کوشش رسولی محلاتی، اسماعیلیان، ۱۳۷۳ش .

(۲۶) جامع البیان، الطبری (م. ۳۱۰ ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ ق .

(۲۷) الجامع لأحکام القرآن، القرطبی (م. ۶۷۱ ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ ق .

(۲۸) الجواهر الحسان، الثعالبی (م. ۸۷۵ ق.)، به کوشش ابومحمد الغماری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ ق .

(۲۹) جواهر الکلام، النجفی (م. ۱۲۶۶ ق.)، به کوشش قوچانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی .

(۳۰) خلاصة شرح تعرّف، به کوشش احمد علی رجایی، بنیاد فرهنگ ایران .

(۳۱) دایرة المعارف فارسی، مصاحب و دیگران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۶ ش .

(۳۲) ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م. ۱۰۹۰ ق.)، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .

(۳۳) رساله‌های شاه نعمت الله ولی، به کوشش جواد نوربخش، تهران، انتشارات خانقاه نعمت اللهی، ۱۳۵۶ ش .

(۳۴) الروضة البهیه، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ ق .

(۳۵) روض الجنان فی شرح ارشاد الاذهان، الشهید الثانی (م. ۹۶۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاءالتراث .

(۳۶) ریاض المسائل، سید علی الطباطبائی (م. ۱۲۳۱ ق.)، قم، موسسة آل البیت(علیهم السلام)، ۱۴۱۸ ق .

(۳۷) زادالمسیر، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ ق.)، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۷ ق .

(۳۸) شرح توحیدالصدوق،قاضی سعید قمی (م. ۱۱۰۷ ق.)، به کوشش حبیبی، تهران، وزارت ارشاد، ۱۴۱۵ ق .

(۳۹) شرح چهل حدیث، امام خمینی(قدس سره) (م. ۱۳۶۸ ش.)، تهران، نشر آثار امام(قدس سره)، ۱۳۷۶ ش .

(۴۰) شرح فصوص الحکم، قیصری (م. ۷۵۱ ق.)، به کوشش آشتیانی، تهران، علمی و فرهنگی، ۱۳۷۵ ش .

(۴۱) فتح القدیر، الشوکانی (م. ۱۲۵۰ ق.)، بیروت، دارالمعرفه .

(۴۲) الفتوحات المکیه، محیی الدین بن عربی (م. ۶۳۸ ق.)، به کوشش عثمان یحیی، قاهرة، الهیئة المصریة، ۱۴۰۵ ق .

(۴۳) فرشتگان (تحقیق قرآنی روایی و عقلی)، علیرضا رجالی تهرانی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۶ ش .

(۴۴) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سید جعفر سجادی، تهران، زبان و فرهنگ ایران، ۱۳۷۸ ش .

(۴۵) فرهنگ نوربخش اصطلاحات تصوّف، جواد نوربخش، یلدا قلم، ۱۳۷۲ ش .

(۴۶) فقه القرآن، الراوندی (م. ۵۷۳ ق.)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ ق .

(۴۷) فلسفه اخلاق، محمدتقی مصباح، تهران، روزنامه اطلاعات .

(۴۸) القاموس المحیط، الفیروزآبادی (م. ۸۱۷ ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۷ ق .

(۴۹) الکافی، الکلینی (م. ۳۲۹ ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۷۵ ش .

(۵۰) کشف الاسرار، میبدی (م. ۵۲۰ ق.)، به کوشش حکمت، تهران، امیر کبیر، ۱۳۶۱ ش .

(۵۱) کنزالعمال، المتقی الهندی (م. ۹۷۵ ق.)، به کوشش صفوة السقاء، بیروت، الرسالة، ۱۴۱۳ ق .

(۵۲) لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ ق .

(۵۳) مجمع البیان، الطبرسی (م. ۵۴۸ ق.)، به کوشش گروهی از علماء، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ ق .

(۵۴) مجموعه آثار، مرتضی مطهری (م. ۱۳۵۸ ش.)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ ش .

(۵۵) المحجة البیضاء، الفیض الکاشانی (م. ۱۰۹۱ ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی .

(۵۶) مستند الشیعه، احمد النراقی (م. ۱۲۴۵ ق.)، قم، آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ ق .

(۵۷) المصباح، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، بیروت، نشر اعلمی، ۱۴۱۴ ق .

(۵۸) مصباح الهدایه، عزالدین محمود الکاشانی (م. ۷۳۵ ق.)، به کوشش همایی، تهران، هما، ۱۳۷۲ ش .

(۵۹) معجم اعلام القرآن الکریم، محمد القونجی، کویت، مرکز المخطوطات والتراث والوثاق، ۱۴۱۶ ق .

(۶۰) المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفة السجادیة الجامعه، مصطفی الدرایتی، احمد الدرایتی، اطلاعات و مدارک علمی ایران، ۱۳۷۷ ش .

(۶۱) معجم مقاییس اللغه، ابن فارس (م. ۳۹۵ ق.)، به کوشش عبدالسلام محمد، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ ق .

(۶۲) مفردات، الراغب (م. ۴۲۵ ق.)، به کوشش صفوان داودی، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۲ ق .

(۶۳) المقام الاسنی، الکفعمی (م. ۹۰۵ ق.)، به کوشش فارس الحسون، مؤسسة قائم آل محمد(عج) .

(۶۴) المیزان، الطباطبایی (م. ۱۴۰۲ ق.)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ ق .

(۶۵) نثر طوبی، الشعرانی (م. ۱۳۹۳ ق.)، تهران، دارالکتب الاسلامیة، ۱۳۹۸ ق .

(۶۶) موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محمد علی تهانوی، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، ۱۹۹۶ م .

(۶۷) المصباح المنیر، الفیومی (م. ۷۷۰ ق.)، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۵ ق .


منبع

مرکز دائرة المعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله «تقرب»، ج۸، ص۳۹۵.

پانویس

  1. لسان العرب، ج۱۱، ص۸۲.
  2. مقاییس اللغه، ج۵، ص۸۰.
  3. مفردات، ص۶۶۳، «قرب».
  4. ترتیب العین، ج۳، ص۱۴۵۴.
  5. الصحاح، ج۱، ص۱۹۸
  6. القاموس المحیط، ج۱، ص۲۱۱، «قرب»
  7. التحقیق، ج۹، ص۲۲۶، «قرب».
  8. مفردات، ص۶۶۳.
  9. أَقْرَبُ بصائر ذوی التمییز، ج۴، ص۲۵۳.
  10. نثر طوبی، ص۲۹۳ - ۲۹۴، «قرب».
  11. المصباح، فیومی، ص۴۹۵، «قرب».
  12. المیزان، ج۱۹، ص۱۲۰.
  13. القاموس المحیط، ج۱، ص۲۱۱.
  14. الصحاح، ج۱، ص۱۹۹.
  15. لسان العرب، ج۱، ص۶۶۴
  16. تاج العروس، ج۲، ص۳۰۸، «قرب».
  17. المقام الاسنی، ص۹۵.
  18. المصباح، کفعمی، ص۳۵۸.
  19. مصباح الهدایه، ص۴۱۷ - ۴۱۸.
  20. خلاصة شرح تعرّف، ص۳۳۵ - ۳۳۶.
  21. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ص۶۳۷.
  22. کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۳۱۳.
  23. کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۳۱۳.
  24. فلسفه اخلاق، ص۱۸۲.
  25. الروضة البهیه، ج۱، ص۳۲۱.
  26. روض الجنان، ص۲۷.
  27. مدارک الاحکام، ج۱، ص۱۸۶.
  28. مدارک الاحکام، ج۳، ص۳۱۰.
  29. ریاض المسائل، ج۱، ص۱۸.
  30. مستند الشیعه، ج۲، ص۴۵.
  31. ذخیرة المعاد، ص۲۴.
  32. مفتاح الکرامه، ج۲، ص۳۱۲ - ۳۱۳.
  33. مستند الشیعه، ج۲، ص۴۸.
  34. جواهر الکلام، ج۲، ص۸۶ - ۸۸.
  35. جواهر الکلام، ج۹، ص۱۵۷.
  36. الکافی، ج۲، ص۳۵۲.
  37. کنزالعمال، ج۷، ص۷۷۰.
  38. شرح فصوص الحکم، ص۳۵۰ - ۳۵۱.
  39. کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۳۱۳.
  40. فرهنگ نوربخش، ج۶، ص۲۴۲ - ۲۴۳.
  41. شرح توحید صدوق، ج۱، ص۲۹.
  42. کشاف اصطلاحات الفنون، ج۲، ص۱۳۱۳.
  43. رساله‌های شاه نعمت الله ولی، ج۲، ص۱۷۹.
  44. مائده/سوره۵، آیه۲۷.
  45. مریم/سوره۱۹، آیه۵۲.
  46. سبأ/سوره۳۴، آیه۳۷.
  47. توبه/سوره۹، آیه۹۹.
  48. واقعه/سوره۵۶، آیه۱۱.
  49. مائده/سوره۵، آیه۳۵.
  50. اسراء/سوره۱۷، آیه۵۷.
  51. تفسیر سید مصطفی خمینی، ج۵، ص۵۵۰.
  52. المیزان، ج۱۳، ص۴۰۶.
  53. المیزان، ج۱۶، ص۱۰۲.
  54. چهل حدیث، ص۴۵۳ ۴۵۴، ۶۰۱.
  55. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۵.
  56. کهف/سوره۱۸، آیه۱۱۰.
  57. تفسیر فرات الکوفی، ص۵۶۸.
  58. التبیان، ج۷، ص۳۵.
  59. المیزان، ج۱۳، ص۳۰۲.
  60. رعد/سوره۱۳، آیه۲۲.
  61. بقره/سوره۲، آیه۷۲.
  62. روم/سوره۳۰، آیه۳۸ - ۳۹.
  63. انسان/سوره۷۶، آیه۹.
  64. لیل/سوره۹۲، آیه۲۰.
  65. انعام/سوره۶، آیه۵۲.
  66. کهف/سوره۱۸، آیه۲۸.
  67. مفردات، ص۵۹۰، «عند».
  68. تفسیر قرطبی، ج۷، ص۲۲۶.
  69. المیزان، ج۸، ص۳۸۳.
  70. المیزان، ج۱۴، ۲۶۵.
  71. قمر/سوره۵۴، آیه۵۵.
  72. آل عمران/سوره۳، آیه۱۵ - ۱۶.
  73. انعام/سوره۶، آیه۱۲۷.
  74. حدید/سوره۵۷، آیه۱۹.
  75. یونس/سوره۱۰، آیه۲.
  76. نمونه، ج۱۲، ص۲۲۵.
  77. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۹.
  78. راهنما، ج۸، ص۱۴.
  79. هود/سوره۱۱، آیه۳.
  80. هود/سوره۱۱، آیه۵۲.
  81. هود/سوره۱۱، آیه۶۱.
  82. هود/سوره۱۱، آیه۹۰.
  83. راهنما، ج۸، ص۱۴.
  84. جامع البیان، ج۲۳، ص۸۹.
  85. التبیان، ج۸، ص۵۱۵.
  86. الصافی، ج۴، ص۲۷۴.
  87. صافّات/سوره۳۷، آیه۹۹.
  88. راهنما، ج۱۵، ص۴۱۷.
  89. صافّات/سوره۳۷، آیه۸۴.
  90. نجم/سوره۵۳، آیه۸.
  91. نجم/سوره۵۳، آیه۹.
  92. فاطر/سوره۳۵، آیه۱۰.
  93. الصافی، ج۴، ص۲۱.
  94. الصافی، ج۵، ص۲۴۳.
  95. الصافی، ج۵، ص ۲۶۶.
  96. المیزان، ج۲۰، ص۶۹.
  97. المیزان، ج ۱، ص۳۳.
  98. فرقان/سوره۲۵، آیه۵۷.
  99. مزمّل/سوره۷۳، آیه۱۹.
  100. انسان/سوره۷۶، آیه۲۹.
  101. عنکبوت/سوره۲۹، آیه۶۹.
  102. فاتحه/سوره۱، آیه۶.
  103. فاتحه/سوره۱، آیه۷.
  104. آل عمران/سوره۳، آیه۱۰۱.
  105. شرح فصوص الحکم، ص۴۴۰ ۴۴۱.
  106. یونس/سوره۱۰، آیه۶۲.
  107. آل عمران/سوره۳، آیه۵۵.
  108. راهنما، ج۲، ص۴۵۷.
  109. مجمع البیان، ج۶، ص۷۷۰.
  110. کهف/سوره۱۸، آیه۱۱۰.
  111. انعام/سوره۶، آیه۱۶۲.
  112. روح البیان، ج۳، ص۱۲۸ - ۱۲۹.
  113. روح البیان، ج۸، ص۵۰۲.
  114. لقمان/سوره۳۱، آیه۲۲.
  115. بقره/سوره۲، آیه۱۱۲.
  116. نساء/سوره۴، آیه۱۲۵.
  117. نساء/سوره۴، آیه۱۴۶.
  118. زمر/سوره۳۹، آیه۲.
  119. بقره/سوره۲، آیه۱۳۹.
  120. اعراف/سوره۷، آیه۲۹.
  121. بینه/سوره۹۸، آیه۵.
  122. صافّات/سوره۳۷، آیه۴.
  123. محجة البیضاء، ج۸، ص۱۲۹.
  124. التبیان فی آداب حملة القرآن، ص۳۲.
  125. تفسیر قرطبی، ج۲، ص۹۸.
  126. الکافی، ج۱، ص۱۸۷ - ۱۸۸.
  127. الکافی، ج۲، ص۷۴ - ۷۵.
  128. الکافی، ج۲، ص ۸۰.
  129. الکافی، ج۲، ص ۱۹۶.
  130. کنزالعمال، ج۳، ص۲۴.
  131. الکافی، ج۲، ص۵۴۵.
  132. المعجم المفهرس لالفاظ صحیفة السجادیه، ص۴۶۸ - ۴۷۰.