تهجد (قرآن)

تهجد، به معنای بیدار شدن در شب برای نماز و ذکر خداست. در این مدخل از واژه «تهجد» و جمله‌هایی مانند «و من آنای اللیل فسبح» و «قم اللیل» استفاده شده است.

آثار تهجد

آرامش

رضایت خاطر و آرامش درون پیامبر صلی الله علیه وآله، از آثار تهجد و نماز شب او بود. فاصبر علی ما یقولون... ومن ءانای الیل فسبح... لعلک ترضی.(پس در برابر آنچه می‌گویند، صبر کن! و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن؛ تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی؛ باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی!) (مقصود از «من ءانآی اللیل فسبح»، نمازشب است. اگر مقصود از «ترضی» در مقابل دلگیری پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم از سخنان کافران باشد ـ که در صدر آیه به آن اشاره شد ـ منظور، رضایت خاطر و آرامش درون است. )

آمادگی دریافت وحی

دستور خداوند به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم برای تهجد و قیام در شب، به منظور مهیا شدن جهت تلقی وحی بود. قم الیل...(شب را، جز کمی، بپاخیز!) انا سنلقی علیک قولا ثقیلا.(چرا که ما بزودی سخنی سنگین به تو القا خواهیم کرد!) (مقصود از «قولا ثقیلا» نزول وحی است. )

ارزش آفرینی

تهجد و شب زنده داری، مایه ارزشمندی انسان در پیشگاه خداوند است. لیسوا سواء... امة قائمة یتلون ءایـت الله ءاناء الیل وهم یسجدون.(آنها همه یکسان نیستند؛ از اهل کتاب، جمعیّتی هستند که (به حق و ایمان) قیام می‌کنند؛ و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می‌خوانند؛ در حالی که سجده می‌نمایند.) اهل کتاب همه یکسان نیستند، و در برابر افراد تبه کار، کسانی در میان آنها یافت می‌شوند که در اطاعت خداوند و قیام بر ایمان ثابت قدمند و پیوسته در دل شب آیات خدا را تلاوت می‌کنند، و در برابر عظمت پروردگار به سجده می‌افتند، بخدا و روز رستاخیز ایمان دارند، و بوظیفه امر به معروف و نهی از منکر قیام می‌کنند، و در کارهای نیک بر یکدیگر سبقت می‌گیرند، و بالآخره آنها از افراد صالح و با ایمان هستند". و به این ترتیب قرآن از اینکه نژاد یهود را به کلی محکوم کند، و یا خون آنها را کثیف بشمرد، خودداری کرده، و تنها روی اعمال آنها انگشت می‌گذارد، و با تجلیل و احترام از افرادی که به اکثریت فاسد نپیوستند و در برابر ایمان و حق تسلیم شدند به نیکی یاد می‌کند، و این روش اسلام است که در هیچ مورد مبارزه او، رنگ نژادی و قبیله‌ای ندارد، و تنها بر محور عقائد و اعمال و رفتار افراد دور می‌زند. امن هو قـنت ءاناء الیل ساجدا وقائمـا یحذر الاخرة ویرجوا رحمة ربه قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون انما یتذکر اولوا الالبـب.((آیا چنین کسی با ارزش است) یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حالسجده و قیام، از عذاب آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است؟! بگو: «آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می‌شوند!»)

از زمره صالحان

تهجد و شب زنده داری، سبب قرار گرفتن انسان در زمره صالحان می گردد. ... من اهل الکتـب امة قائمة یتلون ءایـت الله ءاناء الیل وهم یسجدون یؤمنون بالله... واولـئک من الصــلحین.(به خدا و روز دیگر ایمان می‌آورند؛ امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند؛ و در انجام کارهای نیک، پیشی می‌گیرند؛ و آنها از صالحانند.) خدای سبحان در این آیه شریفه کلیاتی از صفات پسندیده نیکان از اهل کتاب را بر شمرده، اول ایمان به خدا، دوم امر به معروفو نهی از منکر، سوم مسارعت درکار خیر و چهارم این است که ایشان مردمی صالحند، و به همین جهت همنشینان انبیا و صدیقین و شهداء هستند.

از زمره محسنان

تهجد و شب زنده داری سبب قرار گرفتن در زمره محسنان می گردد. ءاخذین ما ءاتـهم ربهم انهم کانوا قبل ذلک محسنین(و آنچه پروردگارشان به آنها بخشیده دریافت می‌دارند، زیرا پیش از آن (در سرای دنیا) از نیکوکاران بودند!) کانوا قلیلا من الیل ما یهجعون.(آنها کمی از شب را می‌خوابیدند،) " یهجعون" از ماده" هجوع" به معنی خواب شبانه است. بعضی گفته‌اند منظور این است که آنها اکثر شب را بیدار بودند و کمی از شب را می‌خوابیدند، و به اصطلاح همواره شب زنده دار بودند. ولی از آنجا که این حکم به صورت یک دستور عمومی برای پرهیزگاران و محسنین بعید به نظر می‌رسد این تفسیر مناسب نیست، بلکه منظور این است که آنها کمتر اتفاق می‌افتاد تمام شب را بخوابند، و به تعبیر دیگر" لیل" (شب) به صورت جنس و عموم در نظر گرفته شده. بنا بر این همه شب بخشی را بیدار بودند و به عبادت و نماز شب می‌پرداختند و شبهایی را که تماما در خواب باشند و عبادت شبانه از آنها به کلی فوت شود کم بوده است. این تفسیر در حدیثی از امام صادق ع نیز نقل شده است.

حضور قلب

عبادت در شب، مایه زدودن اشتغالات دنیایی از دل و ازدیاد صفای قلب است. ان ناشئة الیل هی اشد وطــا واقوم قیلا.(مسلّماً نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامت‌تر است!) («ناشئة اللیل» بنابر روایتی که از صادقین: علیهما السلام نقل شده به معنای قیام در پایان شب تا خواندن نماز شب است. از مجموع «اشد وطئا و اقوم قیلا» غایت انقطاع از اشتغال دنیایی و هر آنچه باعث پریشانی قلب و پرداختن به غیر خدا می‌گردد اراده شده است. در روایتی امام صادق علیه‌السّلام آن را برخاستن انسان از بستر استراحت و فقط خدا را در دل داشتن معنا نموده‌اند.)

مقام شفاعت

تهجد و شب زنده داری، عاملی برای نیل پیامبر صلی الله علیه وآلهبه مقام ارجمند شفاعت بود. ومن الیل فتهجد... عسی ان یبعثک ربک مقامـا محمودا.(و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!) (منظور از «مقام محمود» مقام شفاعت است.) .. ومن ءانای الیل فسبح... لعلک ترضی. (راضی شدن پیامبر صلی الله علیه وآله، به شفاعت تفسیر شده است. )

منبع

فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «تهجد».