توبه در اسلام

توبه، اصطلاحی دینی و اخلاقی و عرفانی، به معنای بازگشت به سوی خدا می‌باشد.

جایگاه بحث از توبه

در آیات فراوانی به این مفهوم پرداخته و بویژه بر عمل توبه تأکید شده و به تبع آن، در احادیث نیز بسیار مورد توجه بوده است. در کلام و فقه بحث توبه مطرح شده است و در مراتب سلوک نیز جایگاه مهمی دارد.

واژه توبه

توبه از ریشه ت و ب، در لغت به معنای بازگشت یا بازگشت از معصیت است. حرف تاء در انتهای واژه (توبه) را برخی برای تأنیث مصدر و برخی علامت وحدت دانسته‌اند که بر این اساس، توبه به معنای یک بازگشت و جمع آن تَوْب است «تابَ اِلی اللّه» به معنای بازگشت بنده از گناه به سوی خداوند است، چنانکه در آیاتی از قرآن کریم اینگونه به کار رفته است. «تاب اللّهُ عَلَیْهِ» به معنای غفران و بخشش خداوند نسبت به بنده و دادن توفیق توبه به اوست صورتی از این عبارت در قرآن نیز به همین معنا استفاده شده است در منابع لغوی، «زَمَناًلتوبة» به اسلام تفسیر شده است.

توبه در آیات

در قرآن همانگونه که اشاره شد، واژه توبه و مشتقات آن از جمله واژه های پر کاربرد قرآنی است که به مفهوم دینی و اخلاقی مؤکدی ناظر است. شاید این مفهوم با مفاهیم اخلاقی بنیادینی مانند ایمان، تقوا، صبر و توکل هم ردیف باشد. توبه و واژگان هم ریشه آن ۸۷ مرتبه در قرآن کریم به کار رفته اند. علاوه بر آن، نهمین سوره قرآن نیز سوره توبه خوانده شده است، البته نام دیگر این سوره را برائت ذکر کرده‌اند که برگرفته از اولین واژه سوره است (برائت، سوره). در قرآن، خود واژه توبه هفت مرتبه و فعل امر آن، توبوا، نیز هفت مرتبه به کار رفته است. بیشترین کاربرد آن در سوره توبه (هفده مرتبه)، بقره (دوازده مرتبه)، نساء (یازده مرتبه) و مائده (پنج مرتبه) است.عمده آیات مرتبط با توبه در سوره های مدنی آمده است (۶۴ مرتبه در سیزده سوره). در نگاهی کلی، در آیات قرآن معانی گوناگون توبه و مراد از آن، شرایط توبه (از جمله زمان توبه)، علت ارتکاب گناه و چگونگی جبران آن بیان شده، بویژه «توبه نصوح» وخصوصیات آن شرح و تبیین گردیده، و به توبه کنندگان و دعوت شدگان به توبه نیز اشاره شده است. بحث مهم دیگر در باره توبه، تعیین نسبت معنایی توبه با مفاهیم مترادف و هم معنای آن (مانند انابه و استغفار و اعتذار) است.

توبه در احادیث

در احادیث، علاوه بر همه این مسائل، بر اهمیت توبه تأکید فراوان شده و به بیان ماهیت توبه، شرایط پذیرش توبه، آداب توبه کردن، اقسام توبه که به تبع انواع گناهان لازم می‌آید، و جز اینها پرداخته شده است.

واژه های هم ریشه توبه

از واژه های هم ریشه توبه، توّاب، صیغه مبالغه، به معنای بسیار توبه کننده است؛ که غالباً به عنوان صفت خداوند آمده و، بجز دو مورد، همراه با صفت رحیم ذکر شده و دلالت دارد بر این‌که خداوند به سبب صفت رحمتش، توبه را می‌پذیرد. توّاب را به معنای کسی ذکر کرده‌اند که توبه بندگانش را قبول و اسباب توبه را برایشان فراهم می‌کند، و هر قدر توبه از سوی بنده تکرار شود، قبول توبه نیز از جانب خداوند تکرار می‌شود. واژه توّاب تنها در آیه ۲۲۲ سوره بقره، در مورد بنده و به معنای تائب، آمده است : «اِنَّ الله یُحِبُّ التَّوّابین و یُحِب الْمُتَطَهِّرینَ». در سایر موارد، صفت بنده به صورت اسم فاعل، التائب، آمده است. از دیگر واژه های هم ریشه با توبه، مَتاب (مصدر میمی از ت و ب) به معنای رجوع است که دو بار به کار رفته است. در آیه ۷۱ فرقان، «وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحاً فَاِنَّه یَتُوبُ اِلَی اللّهِ مَتاباً»، متاباً به معنای رجوع خاص به سویخداوند و مراد از آن تبدیل سیئات به حسنات است. درآیه ۱۱۸ سوره توبه، «وظنّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ الله الآ اِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُو´إنّ اللهَ هُوَ التَوّابُ الرَّحیم»، توبه بنده بین دو توبه خداوند قرار دارد، به این معنا که ابتدا خدا به سوی بنده باز می‌گردد و توفیق توبه به وی می‌دهد، سپس بنده توبه می‌کند. آنگاه خداوند توبه می‌کند، یعنی توبه بنده را می‌پذیرد و او را مورد بخشش و مرحمت قرار می‌دهد. بنابراین، در قرآن و در لغت، توبه هم در مورد عبد و هم در مورد خداوند به کار رفته اما در اصطلاح، مراد از توبه، توبه عبد است.

شرایط توبه

در بیان شرایط گوناگون توبه باید به آیه ۱۶۰ سوره بقره اشاره کرد: «اِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ اَصْلَحُوا وَ بَیّنُوا فَاُولئِکَ اَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ اَنَ الله هو التَّوّابُ الرَّحیمُ». به نظر اغلب مفسران، «اَصْلَحُوا» دلالت دارد بر این‌که توبه کننده باید علاوه بر توبه، در اصلاح نیت و رفتار خود نیز تلاش کند. در خصوص معنای «بَیَّنُوا»، برخی مفسران گفته‌اند منظور این است که توبه کننده، به حسب مورد، توبه و پشیمانی خود را آشکار کند؛ یعنی، کسی که پنهانی مرتکب معصیت شده باید پنهانی توبه کند و کسی که آشکارا معصیت کرده باید آشکارا توبه نماید. این تفسیر با مضمون حدیثی از رسول اکرم همخوانی دارد؛ در وصایای حضرت به معاذبن جبل آمده است : « لِکُلِ ذَنبٍ توبة، توبةُالسِّرِ بِالسِّرِّ و العَلانیةِ بِالعَلانیةِ» از دیگر شرایط مذکور در قرآن برای توبه، زمان آن است که در آیه ۱۷ سوره نساء بدان اشاره شده است : «اِنَّماالتَّوْبَةُ عَلَی الله لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّو´ءِ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ». برخی متکلمان و فقیهان به استناد این آیه، توبه را برای فرد گناهکار واجب فوری می‌دانند. به نظر مفسران، عبارت آخر آیه («یتوبون من قریب») چند وجه معنایی دارد: نخست تشویق بندگان به توبه کردن بلافاصله پس از معصیت، نه به این معناکه اگر تأخیر کند توبه پذیرفته نیست. وجه معنایی دیگر «مِنْ قَریبٍ»، از نظر برخی مفسران، قبل از مرگ یا قبل از مشاهده آثار مرگ است. این تفسیر با توجه به آیه بعدی کاملاً سازگار است : «وَ لَیسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتَّـی اِذا حَضَرَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قال إِنّی تُبْت الآنَ ». در روایات بسیاری تأکید شده وقت توبه تا زمانی است که فرد از ادامه زندگی مأیوس نشده و علائم مرگ را مشاهده نکرده باشد.

سبب ارتکاب معصیت

در آیه ۱۷ سوره نساء و در آیه ۱۱۹ سوره نحل سبب ارتکاب معصیت، جهالت دانسته شده است.

معنای جهالت

مفسران برای معنای جهالت وجوهی ذکر کرده اند: اول اینکه، ارتکاب هر گناهی از روی جهالت بنده است، هر چند که عمداً آن را انجام دهد، زیرا جهل است که او را به گناه می‌خواند و آن را در نظرش زیبا جلوه می‌دهد. دوم اینکه، بندگان نسبت به کُنه عقوبتی که معصیت در پی خواهد داشت جاهل اند. وجه سوم، که برخی آن را ضعیف دانسته اند، این است که بندگان نمی‌دانند کاری که انجام می‌دهند گناه است، این جهل یا به سبب توجیه و تأویلی است که به خطا انجام می‌دهند یا این‌که در شناخت قبح آن عمل و حدِ زشتی آن کوتاهی می‌کنند.

توبه نصوح

در متون دینی، در بحث چگونگی توبه، به «توبه نصوح» بسیار پرداخته شده است. این اصطلاح بر گرفته از آیه هشتم بسیار پرداخته شده است. این اصطلاح بر گرفته از آیه هشتم سوره تحریم است. در این آیه به بندگان امر شده که توبه کنند، توبه‌ای نصوح. برخی مفسران در بیان معنای این توبه، با توجه به معنای نصوح، آرای مختلفی ابراز کرده اند، از جمله آن‌که نصوح، صیغه مبالغه از ن ص ح، به معنای بهترین عمل و گفتاری است که برای صاحبش سود بهتر و بیشتری در پی دارد. معنای دیگرِ نصح، اخلاص است و بر این اساس توبه نصوح عبارت است از توبه که صاحبش را از برگشتن به گناه باز دارد یا توبه ای که بنده را از بازگشت به گناهرها سازد، به گونه ای که دیگربه عملی که از آن توبه کرده بر نگردد. همچنین، در توضیح توبه نصوح آورده‌اند که در این نوع توبه، انسان در عین ندامت و پشیمانی کامل، عزم خود را جزم می‌کند که دیگر به عمل قبیح سابق باز نگردد. به طور کلی، توبه نصوح را به این صورتها می‌توان شرح داد: توبه صادقانه خیرخواهانه؛ توبه که توبه کننده به زبان استغفار کند و به قلب پشیمان شود و بدن خود را نگهدارد یعنی از گناهان جسمانی پرهیز کند؛ توبه پذیرفته شده و مشروط به حصول سه امر: ترس از این‌که پذیرفته نشود، امید به این‌که پذیرفته شود، و ادامه دادن طاعت و بندگی؛ و توبه که در آن، گناه پیوسته در مقابل چشم تائب باشد. بنا بر تفسیری دیگر، نصوح را با معنای دیگر نُصح (خیاطت) پیوند داده و برای آن وجوهی ذکر کرده اند. در حدیثی از امام صادق علیه‌السلام، در تفسیر آیه مذکور، شرط اساسی توبه نصوح بازنگشتن توبه کننده به سوی آن گناه ذکر شده است. همچنین نقل کرده‌اند که ایشان توبه نصوح را روزه چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه دانسته‌اند و شیخ صدوق روزه این سه روز را، پیش از توبه، از شرایط توبه نصوح انگاشته است. از اوصاف این نوع توبه که در احادیث آمده، این است که باطن فرد مانند ظاهرش، بلکه بهتر از آن، باشد.

نتایج توبه نصوح

بنا بر احادیث، از نتایج توبه نصوح پوشاندن گناهان توبه کننده است، به گونه ای که اثری از آن نزد هیچ شاهدی باقی نماند، خواه نزد فرشتگان ناظر بر اعمال انسان خواه اعضا و جوارح و مکانی که در آن مرتکب گناه شده است.

نکاتی در باب توبه در قرآن

نکاتی که در باب توبهدر قرآن کریم آمده، عبارت است از:ذکر کیفیت توبه از برخی گناهان، بیان سرگذشت برخی توبه کنندگان یا دعوت شدگان به توبه، از جمله اقوام پیامبرانی همچون یونس، هود، صالح و موسی علیهم‌السلام ذکر توبه سه تن از اصحاب رسول اکرم که از شرکت در جهاد خودداری کرده بودند و نیز توبه ابولُبابِه انصاری (صحابی دیگر پیامبر اکرم) بر اثر خیانتی که مرتکب شده بود.

مفاهیم مترادف با توبه

إنابه

از مفاهیم مترادف و مرتبط با توبه و واژه های هم ریشه آن در قرآن، إنابه و استغفار و اعتذار است. در بیان تفاوت إنابه با توبه، توبه را پشیمانی از فعل گذشته و إنابه را ترک گناهان در آینده دانسته اند، در صحیفه سجادیه این نکته ذکر شده است. گاه نیز گفته شده که إنابه مرتبه کامل توبه و مشتمل بر ابتهال و تضرع به سوی خداوند، بعد از پشیمانی از گناهان است.

استغفار

استغفار نیز با توبه تفاوتهایی دارد. استغفار به معنای طلب مغفرت است و به واسطه دعا یا توبه یا طاعت حاصل می‌شود، در حالی که توبه پشیمانی از گناه در گذشته و عزم بر بازنگشتن به آن است. بر این اساس، استغفار غایت و غرض فرد خاطی و توبه یکی از راههای وصول به آن است. در قرآن، گاه استغفار به تنهایی و گاه همراه با توبه آمده است. در تفسیر آیاتی که توبه و استغفار در کنار هم آمده اند، مفسران بیانات مختلفی دارند. به نظر برخی، مراد این است که از کارهای گذشته آمرزش بخواهند و برای آینده تصمیم به اطاعت و ترک گناه بگیرند، برخی دیگر معنا کرده‌اند که آمرزش بخواهند و سپس همان حال را حفظ کنند، و برخی نیز گفته‌اند که آشکارا (با زبان) استغفار کنید و در دل از گذشته پشیمان باشید. طباطبائی این تفسیرها را تکلفنابجا دانسته و توبه را در اینگونه آیات، به ایمان تفسیر کرده است.

إعتذار

علاوه بر این، ارتباط اعتذار (دارای عذر شدن) را با عمل توبه و موضع توبه کننده چنین دانسته‌اند که توبه کننده در هنگام توبه به عذر و بهانه نداشتن در ارتکاب گناه معترف است، در حالی که معتذر در انجام دادن فعل ناپسندی که مرتکب شده عذر و بهانه می‌آورد. أوّاب، صیغه مبالغه از ریشه أ و ب، به معنای بنده که بسیار به سوی خداوند باز می‌گردد، گاهی به معنای توبه کننده و گاهی نیز به معنای موجوداتی است که با تسبیح خداوند بسیار به سوی او رجوع می‌کنند. (ذیل «أوب») جمعاً هفت معنا در خصوص انسان أوّاب ذکر نموده است. دو واژه أوّاب و تَوّاب کاربرد نزدیکی دارند و در بسیاری موارد در کنار هم به کار رفته‌اند. احادیث فراوانی نیز از طریق راویانشیعه و سنّی نقل شده که در آن‌ها ماهیت توبه ، اهمیت آن، محبوبیت توبه و توبه کننده نزد خداوند و اشتیاق خداوند به توبه بندگان مطرح شده است. برای نمونه، در یک حدیث آمده است که خداوند سه ویژگی به توبه کنندگان عطا کرده، که اگر تنها یکی از آن سه را به همه اهل آسمان و زمین اعطا می‌کرد به واسطه آن نجات می‌یافتند.

نکاتی در باب توبه در احادیث

نکات مهم دیگری که در احادیث مطرح شده، عبارت است از: نهی از به تأخیر انداختن توبه، اشاره به این‌که اصرار بر گناه در حکم استهزای توبه است، و تأکید بر مداومت بر توبه.

مظاهر توبه

برخی مظاهرِ توبه، بر اساس روایات، چنین است: احسان به والدین، حج، و روزه‌ به‌طور مطلق یابه مدت دو ماه پی درپی، که برخی مراد از آن را روزه ماه شعبان و ماه رمضان دانسته اند

آداب توبه و أقسام گناه

در برخی احادیث به آداب توبه و نیز به مستحبات آن، از قبیل غسل توبه و دعاهای آن، پرداخته شده است (الصحیفة السجادیة، ص ۱۵۷ـ ۱۵۸؛. علاوه بر اینها، در منابع شیعی روایاتی نقل شده مبنی بر این‌که پذیرش توبه از جانب خداوند مشروط به پذیرش ولایتائمه معصومین علیهم‌السلام می‌باشد. به تبع تقسیم بندی گناهان، بحث از توبه هر یک از آن‌ها نیز مورد نظر بوده است. در احادیثی، به اقسام گناهان شامل حق الناس و حق اللّه، و به کیفیت توبه از هر کدام از آن‌ها پرداخته شده است. در برخی احادیث، چگونگی توبه از رذایل اخلاقی مانند حسد و سوء خلق و دروغ، بیان شده و در بسیاری از احادیث، کیفیت توبه از گناهان کبیره همچون بدعت، سِحر، قَذْف، ارتداد و قتل آمده که در آن‌ها به بیان رابطه توبه با اجرای حدود و تعزیرات نیز پرداخته شده است. اغلب این روایات مبنای استنباط احکام فقهی قرار گرفته اند.

منابع

(۱) قرآن.

(۲) علی بن محمد آمدی، غایة المرام فی علم الکلام، چاپ حسن محمود عبداللطیف، قاهره ۱۳۹۱/ ۱۹۷۱.

(۳) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.

(۴) ابن حزم، الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، چاپ محمدابراهیم نصر و عبدالرحمان عمیره، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

(۵) ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی تا).

(۶) ابن شاذان، الایضاح، چاپ جلال الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۶۳ ش.

(۷) ابن عابدین، ردّ المحتار علی الدّر المختار، چاپ سنگی مصر ۱۲۷۱ـ۱۲۷۲، چاپ افست بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.

(۸) ابن فارس، مجمل اللغة، چاپ هادی حسن حمودی، کویت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

(۹) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قم ۱۴۰۴.

(۱۰) ابن قدامه، المغنی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

(۱۱) ابن قدامه مقدسی، الشرح الکبیر، در ابن قدامه، المغنی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

(۱۲) ابن قیّم جوزیّه، کتاب التوبة، چاپ صابر بطاوی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.

(۱۳) ابن مخدوم حسینی، مفتاح الباب، در الباب الحادی عشرللعلامة الحلّی، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش.

(۱۴) ابن منظور، لسان‌العرب.

(۱۵) ابن نجیم، البحرالرائق شرح کنزالدقائق، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

(۱۶) ابن ندیم، الفهرست.

(۱۷) ابوالبرکات، الشرح الکبیر، بیروت: داراحیاء الکتب العربیه، (بی تا).

(۱۸) ابوالصلاح حلبی، الکافی فی الفقه، چاپ رضا استادی، اصفهان (۱۳۶۲ ش).

(۱۹) سعدی ابوجیب، القاموس الفقهی: لغةً و اصطلاحاً، دمشق ۱۴۰۲/۱۹۸۲.

(۲۰) ابوحیّان غرناطی، تفسیر البحرالمحیط، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

(۲۱) علی بن اسماعیل اشعری، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلّین، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳/۱۹۵۰ـ۱۹۵۴.

(۲۲) احمد بن محمد اشعری قمی، کتاب النوادر، قم ۱۴۰۸.

(۲۳) عبدالملک بن عبداللّه امام الحرمین، کتاب الارشاد، چاپ محمد یوسف موسی و علی عبدالمنعم عبدالحمید، مصر ۱۳۶۹/۱۹۵۰.

(۲۴) مرتضی بن محمدامین انصاری، کتاب المکاسب، ج ۱، قم ۱۴۱۵.

(۲۵) میثم بن علی بحرانی، قواعد المرام فی علم الکلام، قم ۱۳۹۸.

(۲۶) احمد بن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم (۱۳۳۱ ش).

(۲۷) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۳.

(۲۸) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، ج ۱، در حاجی خلیفه، ج ۵.

(۲۹) عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالمعرفه، (بی تا).

(۳۰) مسعود بن عمر تفتازانی، شرح المقاصد، چاپ عبدالرحمان عمیره، قاهره ۱۴۰۹/۱۹۸۹، چاپ افست قم ۱۳۷۰ـ۱۳۷۱ ش.

(۳۱) علی بن محمد جرجانی، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷، چاپ افست قم ۱۳۷۰ ش.

(۳۲) علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ ابراهیم ابیاری، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

(۳۳) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار؛ بیروت (بی تا)، چاپ افست تهران، ۱۳۶۸ش؛

(۳۴) عباس حاجیانی دشتی، ثلاث رسائل، رساله ۲: رساله فی التوبة، تقریرات درس آیة اللّه تقی طباطبائی قمی، (بی جا: ۱۴۰۳).

(۳۵) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون.

(۳۶) حرّ عاملی، وسائل‌الشیعة،.

(۳۷) علی حسینی، «توبه و سقوط تعزیر»، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق (ع)، سال ۱، ش ۲ (زمستان ۱۳۷۴).

(۳۸) محمدبن علی حصکفی، الدّرالمختار، در هامش ردّالمحتار علی الدّر المختار از ابن عابدین.

(۳۹) محمود بن علی حمصی رازی، المنقذ من التقلید، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.

(۴۰) عبداللّه بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، قم ۱۴۱۳.

(۴۱) روح اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیلة، نجف ۱۳۹۰.

(۴۲) محمد بن احمد دسوقی، حاشیة الدسوقی علی الشرح الکبیر، (بیروت) : داراحیاء الکتب العربیه، (بی تا).

(۴۳) عثمان بن محمد شطا دمیاطی، اعانة الطالبین، بیروت ۱۴۱۸.

(۴۴) محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید کیلانی، تهران (۱۳۳۲ ش).

(۴۵) قاسم بن ابراهیم رسی، کتاب العدل و التوحید و نفی التشبیه عن اللّه الواحد الحمید، در رسائل العدل و التوحید، چاپ محمد عماره، ج ۱، (قاهره) ۱۹۷۱.

(۴۶) محمد رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیرالمنار، (تقریرات درس) شیخ محمد عبده، ج ۵، مصر ۱۳۷۴.

(۴۷) وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی وادلته، دمشق ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

(۴۸) محمود بن عمر زمخشری، اساس البلاغة، مصر ۱۹۷۲ـ۱۹۷۳.

(۴۹) سید سابق، فقه السنة، ج ۲، بیروت ۱۳۹۷/۱۹۷۷.

(۵۰) محمد بن علی شوکانی، نیل الاوطار من احادیث سیدالاخیار: شرح منتقی الاخبار، بیروت (۱۴۱۲/۱۹۹۲).

(۵۱) محمدبن مکی شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الامامیة، قم ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴.

(۵۲) محمدبن مکی شهید اول، القواعد و الفوائد: فی الفقه و الاصول و العربیة، چاپ عبدالهادی حکیم، (نجف ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹)، چاپ افست قم (بی تا).

(۵۳) زین الدین بن علی شهید ثانی، رسائل، رساله ۱۰: رسالة کشف الریبة فی احکام الغیبة، قم: مکتبة بصیرتی، (بی تا).

(۵۴) محمد بن حسین شیخ بهائی، جامع عباسی، تهران: انتشارات فراهانی، (بی تا).

(۵۵) محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد (ع)، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، تهران ۱۳۶۲ ش.

(۵۶) عبدالرزاق بن همام صنعانی، تفسیر القرآن، چاپ مصطفی مسلم محمد، ریاض ۱۴۱۰/۱۹۸۹.

(۵۷) علی بن محمدعلی طباطبائی، ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل، چاپ سنگی تهران ۱۲۸۸ـ۱۲۹۲، چاپ افست قم ۱۴۰۴.

(۵۸) محمدحسین طباطبائی، تفسیر‌المیزان.

(۵۹) فضل بن حسن طبرسی، تفسیر جوامع الجامع، قم ۱۴۱۸ـ۱۴۲۰.

(۶۰) فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

(۶۱) طبری، جامع.

(۶۲) فخرالدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، چاپ احمد حسینی، تهران ۱۳۶۲ ش.

(۶۳) محمد بن علی طوری، تکملة البحر الرائق شرح کنزالدقائق، در ابن نجیم، البحر الرائق، ج ۷ ـ۹، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

(۶۴) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت (بی تا).

(۶۵) محمد بن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷.

(۶۶) محمد بن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۸، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران ۱۳۵۱ ش.

(۶۷) حسن بن عبداللّه عسکری، معجم الفروق اللغویة، الحاوی لکتاب ابی هلال العسکری و جزءاً من کتاب نورالدین الجزائری، قم ۱۴۱۲.

(۶۸) عبدالرحمان بن احمد عضدالدین ایجی، المواقف فی علم الکلام، بیروت: عالم الکتب، (بی تا).

(۶۹) حسن بن یوسف علامه حلّی، قواعدالاحکام، قم ۱۴۱۳ـ۱۴۱۹.

(۷۰) حسن بن یوسف علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، چاپ حسن حسن زاده آملی، قم ۱۴۰۷.

(۷۱) علی بن الحسین، امام چهارم، الصحیفة‌السجادیة، چاپ محمد باقر موحدی أبطحی، قم۱۴۱۱.

(۷۲) مقداد بن عبداللّه فاضل مقداد، اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، چاپ محمدعلی قاضی طباطبائی، قم ۱۳۸۰ ش.

(۷۳) مقداد بن عبداللّه فاضل مقداد، النافع یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، در الباب الحادی عشر للعلامة الحلّی، چاپ مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۶۵ ش.

(۷۴) محمد بن حسن فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی و عبدالرحیم بروجردی، قم ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹.

(۷۵) احمد بن محمد فیومی، المصباح المنیر، بیروت ۱۹۸۷.

(۷۶) قاضی عبدالجباربن احمد، شرح الاصول الخمسة، چاپ عبدالکریم عثمان، قاهره ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

(۷۷) قاضی عبدالجباربن احمد، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، ج ۱۴، چاپ مصطفی سقا، قاهره ۱۳۸۵/۱۹۶۵.

(۷۸) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

(۷۹) سعید بن هبة اللّه قطب راوندی، کتاب سلوة الحزین المعروف ب الدعوات، قم ۱۴۰۷.

(۸۰) ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، کویته ۱۴۰۹/۱۹۸۹.

(۸۱) ابراهیم بن علی کفعمی، المصباح، چاپ سنگی (تهران) ۱۳۲۱، چاپ افست قم ۱۴۰۵.

(۸۲) ابراهیم بن علی کفعمی، المقام الاسنی فی تفسیر الاسماء الحسنی، چاپ فارس حسون، قم ۱۴۱۲.

(۸۳) کلینی، اصول‌الکافی.

(۸۴) اعجاز حسین بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، قم ۱۴۰۹.

(۸۵) محمدرضا گلپایگانی، توضیح المسائل، قم ۱۳۷۱ ش.

(۸۶) محمدرضا گلپایگانی، مجمع المسائل، قم (۱۴۰۹).

(۸۷) محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، با تعلیقات ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

(۸۸) مجاهدبن جبر، تفسیر مجاهد، چاپ عبدالرحمان طاهربن محمد سورتی، اسلام آباد: مجمع البحوث الاسلامیه، (بی تا).

(۸۹) مجلسی، بحار‌الأنوار.

(۹۰) محمد بن محمدمرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.

(۹۱) مصباح الشریعة، منسوب به امام جعفر صادق (ع)، بیروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰.

(۹۲) معجم فقه الجواهر، (بیروت) : الغدیر، ۱۴۲۲/۲۰۰۱.

(۹۳) لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام، بیروت ۱۹۹۶.

(۹۴) محمد بن محمد مفید، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، چاپ عباسقلی ص وجدی (واعظ چرندابی)، تبریز ۱۳۷۱، چاپ افست قم (بی تا).

(۹۵) محمد بن محمد مفید، المقنعة، قم ۱۴۱۰.

(۹۶) مارتین مکدرموت، اندیشه های کلامی شیخ مفید، ترجمه احمد آرام، تهران ۱۳۶۳ ش.

(۹۷) قاسم بن محمد منصور باللّه، کتاب الاساس لعقائد الاکیاس فی معرفة رب العالمین و عدله فی المخلوقین و مایتصل بذلک من اصول الدین، علق علیه محمدقاسم عبداللّه هاشمی، صعده ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

(۹۸) الموسوعة الفقهیة، ج ۱۴، کویت: وزارة الاوقاف والشئون الاسلامیة، ۱۴۰۸/۱۹۸۸.

(۹۹) حسن موسوی بجنوردی، القواعد الفقهیة، نجف ۱۹۶۹ـ۱۹۸۲، چاپ افست قم ۱۴۰۲.

(۱۰۰) احمد بن محمد مهدی نراقی، مستندالشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱۴، قم ۱۴۱۸.

(۱۰۱) محمد بن محمدنصیرالدین طوسی، تجریدالاعتقاد، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، (قم) ۱۴۰۷.

(۱۰۲) علی نمازی شاهرودی، مستدرک سفینة البحار، تحقیق و تصحیح حسن نمازی، قم ۱۴۱۸ـ۱۴۱۹.

(۱۰۳) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.

(۱۰۴) یحیی بن شرف نووی، المجموع: شرح المهذب، بیروت: دراالفکر، (بی تا).

(۱۰۵) Arthur Jeffery, The foreign vocabulary of the Qur'a ¦n , Baroda ۱۹۳۸;.

(۱۰۶) Edward William Lane, An Arabic-English lexicon , Edinburgh ۱۸۶۳-۱۸۹۳, repr Beirut ۱۹۸۰

منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توبه دینی»، شماره۳۹۸۸.