توکل اخلاقی

در احادیث مضامین بسیاری در تبیین و اهمیت توکل آمده و بر آن تأکید و سفارش شده است.

معنای توکل

بنا بر حدیثی از پیامبر اکرم، معنای توکل آن است که بنده بداند آفریدگان هیچ سود و زیانی برای او ندارند و فقط به خداوند امیدوار باشد و از غیر او نهراسد و تنها برای او کار کند. بر اساس این حدیث، توکل بر خدا راه دستیابی به یقین است و کسب صفاتی چون صبر و رضا و زهد و اخلاص از نتایج و آثار توکل است.

اهمیت توکل

اهمیت توکل بدان پایه است که امام علی، بنا بر حدیثی از امام صادق، توکل را، در کنار تفویض امور به خدا و رضا به قضای او و تسلیم در برابر اوامر او، ارکان چهارگانه ایمان برشمرده است. همچنین بنا بر حدیثی از حضرت رضا ــ که در آن ایمان برتر از اسلام، تقوا برتر از ایمان و یقین برتر از تقوا دانسته شده ــ توکل بر خدا یکی از اجزای یقین است. در حدیث جنود عقل و جهل امام صادق، توکل از جنود عقل و ضد حرص معرفی شده است. در بخشی دیگر از این حدیث طولانی،امام به نقل از لقمان حکیم، دنیا را به دریایی عمیق و تقوا را به کشتی و توکل را به بادبان آن کشتی تشبیه کرده است. در احادیث مرتبط با توکل، مکرراً بر این مضمون که خداوند امور بنده متوکل را کفایت می‌کند و همو برای رساندن روزی وی کافی است، تأکید شده، بدان پایه که گویی توصیه به توکل برای ایجاد اطمینان به کفایت رزقو روزی و انجام شدن همه امور به دست خدا بوده است. در برخی از احادیث به آیه «و مَنْ یتوکّل علی اللّه فهوحَسبُهُ» استشهاد شده است نهج البلاغة، خطبة ۹۰؛. ابن حنبل، ج۱، ص۵۲، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی تا).

مضامین به کار رفته شده همراه توکل

از مضامینی که در احادیث، همراه با توکل بسیار به کار رفته، تطیر و طیره به معنای فال بد زدن است. در این احادیث، ضمن ناپسند شمردن تطیر، راه بر طرف کردن آن، توکل به خدا دانسته شده است. همچنین در چند حدیث نبوی که بخاری و ابن حنبل و دیگران روایت کرده اند، به کارگیری روش‌هایی چون سوزاندن با آتش (کَیّ) و استفاده از تعویذ (رُقْیه) برای درمان بیماری‌ها منافی با توکل دانسته شده است. در توضیح این حدیث، از جمله گفته شده است که مراد از آن اتکای به آن روش‌ها و اعتقاد به کارآیی آن‌ها، بدون قید و شرط، است.

عدم منافات توکل با اسباب مادی

توکل بر خدا با توجه کردن به اسباب مادّی و کار و تلاش منافاتی ندارد. بنا بر حدیثی مشهور، مردی نزد پیامبر اکرم آمد و پرسید: شترم را آزاد بگذارم و توکل کنم یا این‌که آن را ببندم و توکل کنم ؟ پیامبر در پاسخ او فرمود: «اِعقِلها و توکّل» (آن را ببند و توکل کن) بدین جهت، پیامبر کسانی را که برای کسب روزی تلاش نمی‌کردند، نه تنها متوکل نمی‌دانست که آنان را متّکل (سربار) می‌خواند

توکل در اخلاق

در علم اخلاق نیز به توکل بسیار توجه شده است. خواجه نصیرالدین طوسی توکل را یکی از انواع دوازده گانه اخلاق، که ذیل فضیلت عدالت قرار می‌گیرند، آورده و آن را به معنای زیادت و نقصان و تعجیل و تأخیر نطلبیدن در اموری دانسته است که قدرت و کفایت و اندیشه بشری مجال تصرف در آن‌ها را ندارد. از سوی دیگر، وی معتقد است کسانی که منتظر کمک خلق می‌نشینند و این کار را توکل می‌نامند، به تنهایی و انفراد میل کرده، از فضیلت بی بهره می‌مانند.

درجات توکل

محمدمهدی نراقی توکل را از نظر قوّت و ضعف دارای سه درجه دانسته است: درجه نخست آن‌که حال متوکل در اعتماد به خدا مانند حال وی در اعتماد به یک وکیل باشد. این درجه، که ضعیفترین درجه توکل است، فراوان یافت می‌شود و بقای آن در شخص طولانی است و با تدبیر و اختیار منافاتی ندارد. درجه دوم این‌که حال متوکل با خدا مانند حال طفل با مادرش باشد که جز او را نمی‌شناسد و به غیر او پناه نمی‌برد و جز او به کسی اعتماد نمی‌کند. فرق این حالت با حالت اول آن است که در این‌جا متوکل فقط به کسی که بر او توکل کرده، توجه می‌کند و حتی در دلش هم به توکل خود هیچ التفات و توجهی ندارد. دوام چنین توکلی در فرد، اندک است و فقط خواص به آن دست می‌یابند. درجه سوم و بالاترین درجه توکل آن است که حال متوکل در افعال و کردار خود در برابر خدا مانند حالت مرده‌ای در دست‌های مرده شوی باشد و همانگونه که مرده شوی جسم بی اختیار میت را حرکت می‌دهد، حرکت وی نیز تحت قدرت خداوند می‌باشد. تفاوت این درجه با درجه دوم آن است که در آن‌جا متوکل، دعا و تضرع را همچون طفل نسبت به مادرش ترک نمی‌کند، اما در این حالت چه بسا شخص متوکل به سبب اعتماد به کرم و عنایت پروردگار، دعا و تضرع به درگاه او را نیز ترک نماید. این درجه از توکل بسیار نادر و مرتبة صدیقین است.

فهرست منابع

(۱۸) قرآن.

(۱۹) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ صلاح بن محمدبن عویضه، بیروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

(۲۰) ابن بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم ۱۳۸۷.

(۲۱) ابن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ حسین اعلمی، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.

(۲۲) ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ ش.

(۲۳) ابن حبان، صحیح ابن حبّان بترتیب ابن بلبان، ج ۲، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.

(۲۴) ابن حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، (بی تا).

(۲۵) ابن ماجه، سنن ابن ماجه، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

(۲۶) سلیمان بن اشعث ابوداوود، سنن ابی داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۹۰.

(۲۷) محمدبن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

(۲۸) محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

(۲۹) حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه.

(۳۰) عبداللّه بن جعفر حمیری، قرب الاسناد، قم ۱۴۱۳.

(۳۱) عبدعلی بن جمعه حویزی، تفسیر نورالثقلین، چاپ هاشم رسولی محلاتی، قم ۱۳۷۰ ش.

(۳۲) علی بن حسن طبرسی، مشکاة الانوار فی غررالاخبار، نجف ۱۳۸۵/۱۹۶۵.

(۳۳) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.

(۳۴) کلینی، اصول الکافی.

(۳۵) محمدصالح بن احمد مازندرانی، شرح اصول الکافی، با تعلیقات ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۱/۲۰۰۰.

(۳۶) علی بن حسام الدین متقی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوه سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.

(۳۷) مجلسی، بحارالانوار.

(۳۸) مهدی بن ابی ذر نراقی، جامع السعادات، چاپ محمد کلانتر، نجف ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست بیروت (بی تا).

(۳۹) محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ ش.

(۴۰) حسین بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.

منبع

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «توکل»، شماره۴۰۶۲.