جایگاه ونقش وقف در مبانی تمدن اسلامی: تفاوت بین نسخه‌ها

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو
(صفحه‌ای تازه حاوی «<div style=" font-family:B Nazanin; font-size:18px; text-align:justify;"> سید محمود موسوی <ref> دانشجوی دکتری د...» ایجاد کرد)
(بدون تفاوت)

نسخهٔ ‏۱۲ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۸:۰۱

سید محمود موسوی [۱] سید حامد موسوی [۲]

چکیده

طراحی و احیای تمدن نوین اسلامی مبتنی بر مبانی ارزشی و اصول اساسی اسلام، که به صورت جامع و جهانی ارائه شود و متناسب و پاسخگوی همه شئون، نیازها و ظرفیت های بشر باشد، از اهداف والای نظام جمهوری اسلامی ایران است.

بی تردید یکی از مهم ترین راه های رسیدن به جایگاه مطلوب تمدن اسلامی، تجلی روحیه انفاق، ایثار، فداکاری و نیکوکاری در قالب سنت حسنه وقف است.

نهاد وقف راه و درب تمدن اسلامی است و حکمت تشريع وقف و علت غایی آن دسترسی به تمدنی جامع و پایدار است که بدون آن احیای این تمدن ممکن نخواهد بود.

ایده اصلی این مقاله آن است که با توجه به اینکه وقف سرمایه گذاری برای رفع نیازهای پایدار عام المنفعه است، هویت اجتماعی دارد و با ایجاد ساختارها و تشکیلات براساس نیازهای جامعه و تبدیل مالکیت خصوصی به مالکیت جمعی و عمومی، یک نهاد کلان اجتماعی است که در همه شئون جامعه از جمله فرهنگ، اقتصاد، سیاست ، تعلیم و تربیت، امنیت و ... مؤثر است، از این رو می توان گفت وقف نظام اجتماعی اسلام را رقم می زند که نظام سیاسی برآن نظام اجتماعی استوار می شود و پایداری تمدن و نظام سیاسی، مدیون پایداری نهاد وقف است.

در مقاله حاضر ضمن بررسی مبانی حاکم بر تمدن اسلامی، به نقش و رسالت وقف و موقوفات در این مبانی پرداخته می شود. واژگان کلیدی وقف، تمدن اسلامی، مبانی تمدن اسلامی، تمدن نوین اسلامی.

طرح مسئله

یکی از مواردی که لازم است در بنای جامعه نوین اسلامی مورد توجه و عنایت خاص قرار بگیرد، احیای سنت ها و الگوهای اسلامی است، سنت ها و الگوهایی که اگر به طور جدی در جامعه رایج شوند قادرند بسیاری از مشکلات و مسایل جامعه را بدون دخالت قوه قهریه با تکیه بر انگیزه معنوی مردم حل کنند.


در فرهنگ و میراث اسلامی ما الگوهای مناسبی برای توسعه و تعالی جوامع اسلامی جهت ارائه وجود دارد که بازنگری و بازآموزی آنها باعث جبران عقب ماندگی های گذشته و سبب تحول و توسعه ای همه جانبه در ارکان اجتماعات بشری خواهد شد.

یکی از این الگوها و سنت های حسنه، «وقف» است. نهاد وقف که براساس تعاون و حس نوع دوستی، بنیانگذاری شده است، تاریخی به قدمت تمدن انسان دارد و این حقیقت نشانه فطری بودن وقف و ریشه داشتن فرهنگ نوع دوستی، غیرخواهی و مردم گرایی در نهاد آدمی است.

از این رو اسلام به دلیل منافع نهفته در وقف، آن را امضاء و نسبت به آن ترغیب و تشویق نموده است.

اگر به مقوله وقف، به طور همه جانبه نگریسته و ظرفیت وسیع آن شناخته شود، سهم عمده ای در تحقق و توسعه ابعاد تمدن اسلامی ایفا خواهد کرد.

نظام کاربردی وقف در شئون مختلف از گستردگی و تنوعی برخوردار است که حتی بیان فهرست ریز آن بیش از یک مقاله است.

با نگاه به تأثیر وقف در توسعه و تحول تمدن اسلامی و دیگر آثار و برکات این سنت پایدار در قرون گذشته ، دانسته می شود که شکوفایی تمدن عظیم اسلامی مرهون تلاش هایی در همین زمینه بوده است.

از این رو این الگوی موفق و تجربه کارساز و مفید باید برای مسئولان و دست اندرکاران برنامه ریزی توسعه کشور که احیای تمدن اسلامی، پیشرفت و آبادانی و تشکیل مدینه فاضله اسلامی را وجهه همت خود قرار داده اند، مورد توجه ویژه قرار گیرد. این تحقیق به دنبال پاسخ گویی به این سؤال است که جایگاه و نقش وقف در مبانی تمدن اسلامی چیست؟

مفاهیم

مفهوم وقف

١. تعریف لغوی وقف: وقف در لغت به معنای ایستادن، امساک و اقامت کردن استعمال شده است.در لغت نامه دهخدا وقف به معنای ایستادن و نگهداشتن معنا شده است . [۳] در لسان العرب در مورد معنای لغوی کلمه وقف آمده است که هرگاه شخصی در مکانی بایستد به او می گویند «وقف» و جمع این کلمه «وقوف» است که به صورت متعدی به کار برده می شود، مثل (وقف تها أنا وقفا و وقف الدابه). و هرگاه گفته شود که «وقف الأرض على المساكين وقفا) ، به معنای حبس خواهد بود. [۴] در مصباح المنیر نیز آمده است: «وقف الدار وقف، یعنی حبستها في سبيل الله و(وقف) ايضا تسميه بالمصدر و الجمع (اوقاف) مثل ثوب و اثواب» . [۵] ۲. تعریف اصطلاحی وقف: در اصطلاح فقهای امامیه عبارت است از: حبس عین ملک و مصرف کردن منافع آن در راه خداست. مقصود از حبس عين ملک آن است که ملک از تصرف واقف بیرون می آید، ولی در عین حال قابل خرید و فروش و هر نوع معامله ای که منجر به انتقال ملک باشد، نمی شود. شیخ طوسی در تعریف وقف می نویسد: «فالوقف تحبيس الاصل وتسبيل المنفعه» وقف نگهداشتن اصل و ملک و جاری ساختن منفعت است. [۶] آیت الله سبحانی از فقهای معاصر در تعریف وقف می نویسد: «ايقاف الشيء على جهه او شخص لتدر المنافع منه عليها) نگهداشتن چیزی بر جهت یا شخصی تا منافع از آن چیز بر آن جهت یا شخص فرو ریزد. [۷] اما فرهنگنامه ها وقف را در اصطلاح این گونه معنا کرده اند: «عقدی است که طبق آن، شخص مال معینی از اموالش را جهت استفاده فرد یا افرادی یا مؤسسه ای اختصاص می دهد و پس از آن مال مذکور از ملکیت واقف خارج شده، قابل نقل و انتقال نخواهد بود. [۸]

مفهوم تمدن اسلامی

1. تعریف لغوی تمدن: تمدن در لغت به معنای شهرنشینی آمده که تنها به معنای اجتماع انسانی در یک منطقه با خانه ها و خیابان ها نیست، بلکه مدنیت به معنای وجود قوانین مکتوب و مدیریت شهری است. این واژه از اصل عربی «مدینه» گرفته شده و به معنای اقامت در شهر و خو گرفتن به اخلاق مردم آن به کار رفته است. [۹] واژه های المدنية، الخضر، الحضارة [۱۰]

Civilization به ترتیب در عربی و لاتین برای رساندن مفهوم تمدن به کار می رود.

البته برخی آن را به «مدن» به معنای اقامت گزیدن در یک مکان، باز می گردانند. برخی دیگر آن را به «دان» باز می گردانند که ریشه واژه دین و به معنای خاضع شدن و اطاعت نمودن است. [۱۱] تمدن در فرهنگ فارسی این گونه تعریف شده است: «شهرنشین شدن، خوی شهری گزیدن و با اخلاق مردم شهر آشنا شدن زندگی اجتماعی همکاری مردم با یکدیگر در امور زندگانی و فراهم ساختن اسباب ترقی و آسایش» . [۱۲] ۲. تعریف اصطلاحی تمدن: واژه تمدن دارای مفهومی ترکیبی و چند لایه است. به همین دلیل با رویکردهای مختلف، تعاریف زیادی در رابطه با ماهیت و عناصر آن از سوی اندیشمندان مطرح شده است. ارائه تعریفی دقیق و عمیق از تمدن، کلید ورود به مباحث تمدنی است و شاید بتوان گفت کمتر مفهومی مانند تمدن، به این اندازه نیازمند دقت در تعیین واژه های تعریف باشد.

درباره مفهوم و اصطلاح تمدن، تا کنون تعاریف زیادی ارائه شده است. برخی پژوهشگران تا چند صد تعریف برای تمدن ذکر کرده اند که در اینجا به چند نمونه از آن اشاره می شود.

در باب مفهوم تمدن با تلقی های گوناگونی روبه رو هستیم که این تفاوتها غالبا به دلیل وجود رویکردهای مختلف در تعاریف است.

اصطلاح تمدن از قرن هجدهم و در عصر روشنگری پدید آمد؛ هرچند واقعیت آن از گذشته موجود بوده است. در یک معنا تمدن با فرهنگ مترادف پنداشته شده است. طبق این انگاره ، تمدن یا فرهنگ عبارت است از ترکیب پیچیده ای شامل علوم، اعتقادات و هنرها، اخلاق و قوانین، آداب و رسوم و عادات و اعمال دیگری که به وسیله انسان در جامعه به دست می آید. [۱۳] نمود جلوه های مادی فرهنگ و تجسم آن در شهرنشینی، از دیگر معانی فرض شده برای تمدن است. [۱۴] دیدگاه دیگر، برای تمدن، معنایی فراگیر قائل است. براساس این دیدگاه، افزون بر جنبه نرم و فرهنگی حیات اجتماعی، مجموعه عناصراقتصادی، سیاسی، تکنیک ها، سازمان های اجتماعی و خلاصه جنبه های سخت نیز در گستره تمدن جای می گیرند. طبق این نظر، تمدن عبارت است از مجموعه ای از پدیده های اجتماعی که قابل انتقال باشد و جنبه های مذهبی، اخلاقی، زیباشناسی، فنی - علمی مشترک در یک جامعه یا چند جامعه مرتبط با یکدیگر را به خود می گیرد. [۱۵] در نگاه دیگر به مجموعه بزرگی از نظام های اجتماعی (سیاسی، اقتصادی، حقوقی، تربیتی، عبادی و ...) که از نظر جغرافیایی، واحد کلانی را در یک قلمرو پهناور در برمی گیرد و فرهنگی واحد بر تمامی اجزای آن سیطره دارد، تمدن اطلاق می شود. طبق این تعریف، تمدن چیزی جز تشکیل و تلفيق نظامهای اجتماعی، تحت سیطره فرهنگی خاص (مثلا فرهنگ اسلامی) نیست. [۱۶] علی شریعتی در تعریفی کلی از تمدن می نویسد: «تمدن به معنای کلی عبارت است از مجموعه ساخته ها و اندوخته های معنوی و مادی جامعه انسانی. وقتی می گوییم ساخته های انسانی، مقصود آن چیزی است که در طبیعت در حالت عادی وجود ندارد و انسان آن را می سازد، بنابراین ساخته انسانی در برابر ساخته طبیعت قرار می گیرد». [۱۷] محمدتقی جعفری نیز در تعریف تمدن می نویسد: «تشکل هماهنگ انسان ها در حیات معقول با روابط عادلانه و اشتراک همه افراد و گروه های جامعه در پیشبرد اهداف مادی و معنوی انسان ها در همه ابعاد مثبت». [۱۸] ٣. تمدن اسلامی: اصطلاح تمدن اسلامی نشان میدهد آنچه مورد مطالعه ماست او؟ تمدن است که تعریف و تبیین آن گذشت و ثانیا اسلامی بودن آن تمدن است، یعنی موضوع موردمطالعه ما اسلامی است؛ اسلامی که به عنوان دین خاتم متکفل همه ابعاد زندگی بشر اعم از فردی و اجتماعی است.

دینی که آموزه هایش حاصل دستورات کتاب و سنت است. «بدین ترتیب، تمدن اسلامی از همه ویژگی های تمدن الهی در چارچوب آموزه های قرآنی و متکی بر سنت پیامبر اکرم اه برخوردار است و مؤلفه های آن، دین، اخلاق، علم، عدالت، قوانین، مقررات، اصول دینی و غیره است». [۱۹] سؤالی که در اینجا باید به آن پاسخ داده شود این است که چه مولفهای یک تمدن را از تمدن های دیگر متمایز می سازد؟ به عبارت دیگر کدام ویژگی، تمدن اسلامی را از تمدن های غیر اسلامی مشخص می کند؟ با نگاهی به تکوین تمدن ها، از جمله تمدنی که به عنوان تمدن اسلامی شناخته می شود، مشخص می شود آنچه تمدن اسلامی را از سایر تمدن ها متمایز می سازد روح معنویت و معرفتی خاصی است که انسان و رشد و تعالی او را به عنوان علت غایی هدف اصلی خود قرار داده است. مقام معظم رهبری در این زمینه می گوید: «شاخصه اصلی و عمومی تمدن اسلامی، بهره مندی انسان ها از همه ظرفیت های مادی و معنوی ای است که خداوند برای تأمین سعادت و تعالی آنان، در عالم طبیعت و در وجود خود آنان تعبیه کرده است». [۲۰] ایشان در جایی دیگر بیان میدارد: «تمدن اسلامی؛ یعنی آن فضایی که انسان در آن فضا از لحاظ معنوی و از لحاظ مادی می تواند رشد کند و به غایات مطلوبی که خدای متعال او را برای آن غایات خلق کرده است، برسد». [۲۱] در پرتو تعاریف تمدن و متناسب با پیچیدگی تعریف تمدن ها در اندیشه متفکران اسلامی می توان تعریف جامع تمدن اسلامی را این گونه نوشت: تمدن تجسم و تحقق شبکه پایدار ساختارها و سیستم های اعتقادی، اخلاقی و فقهی است که به دنبال پاسخ گویی رو به رشد به هرم نیازهای سه گانه قرآنی (یعنی اعتقادات، اخلاق و احکام) همه انسان ها در ضمن اجتماع است.

مبانی حاکم بر تمدن اسلامی و نسبت وقف با آنها

نوع برداشت و طرز تفکری که یک جامعه و تمدن درباره جهان و هستی عرضه می دارد، زیرساز و تکیه گاه آن جامعه و تمدن به شمار می رود و آن زیرساز و تکیه گاه اصطلاحا جهان بینی نامیده می شود.

یک جهان بینی زمانی می تواند تکیه گاه یک جامعه و تمدن قرار گیرد که بر مبانی و ایده های مستحکم و مطابق با واقع بنا شود. مراد از مبانی، نگرشها و اعتقادات اساسی و تعیین کننده ای هستند که باور به آنها و پذیرش آنها در ایجاد تحول در روح و جان آدمی و جامعه نقش آفرین است و جهت گیری فرد و جامعه را در مسیر زندگی و حرکت به پیش تعیین می کنند.

از نگاه اندیشمندان اسلامی مهم ترین مبانی تمدن، ارزشهای معنوی و فرهنگی به ویژه مبانی دینی و ارزش های دین محور است. لذا تمدن به دلیل ارزش گرایی و معنویت خواهی با دین و نگرش متعالی مبتنی بر وحی و خداگرایی دارای ارتباط تام و تمام است؛ به این معنا که از سویی تمدن مورد عنایت و توجه دین و وحی است و از سوی دیگر تمدن ها غالبا بر بنیان ها و ارزش های اخلاقی و اعتقادی بنا شده اند، یعنی با بررسی تاریخ تمدن های بشر هیچ تمدنی را نمی یابیم که به نوعی از انواع با اخلاقیات، ارزش ها و به طور کلی دین، ارتباط عمیق و معناداری نداشته باشد.

در نظر امام خمینی مهم ترین عنصرتمدن نه در نمادهای فیزیکی آن، بلکه در توان انسان سازی آن؛ یعنی بعد معنوی و دینی آن نهفته است. با این مقیاس، ایشان فرهنگ غرب را با تمام توانایی هایی که در تولید مصنوعات بشری و کشف قوانین طبیعت دارد، به لحاظ نگاه تک بعدی اش به انسان، تمدنی مناسب نمی دانند، زیرا بر مبانی دینی راستین و حقیقی بنا نشده است. [۲۲] مرتضی مطهری نیز در این راستا ضمن انتقاد از تمدن غربی که در آن به ارزش های انسان توجهی نمی شود، تمدن حقیقی را مجموعه ای می شمرد که ابتدا «كمال و استعدادهای انسان را تعریف کند و بعد کمال جامعه را که همان کمال انسان است مشخص کند که جامعه در چه نظامی می تواند انسان را به نهایت استعدادهای خودش، به کمال فرهنگی خودش، به کمال اخلاقی خودش، به کمال معنوی خودش برساند». [۲۳]

از این رو شناخت تمدن بدون درک صحیح این ارزش ها و مبانی فاقد معنا خواهد بود و با توجه به جایگاه دین و ارزش های دینی در شکل گیری، ایجاد و بقای تمدن است که مسئله نقش مبانی و عوامل دینی در تمدن اهمیت می یابد. این موضوع به ویژه برای جامعه ما که جامعه دینی و اسلامی محسوب می شود از اهمیت بالایی برخوردار است.

از آنجایی که هدف اصلی در این نوشتار جایگاه و رسالت وقف در مبانی تمدن اسلامی است و باید نقش وقف را در ایجاد و شکوفایی تمدن بررسی شود، باید به این نکته توجه کنیم که آنچه به طور کلی در رأس همه آثار و ثمرات وقف قابل ذکر است، همین ابعاد دینی و معرفتی آن است.

وقف در عین حال که دارای ابعاد و ثمرات و جوانب مادی است دارای ابعاد و جوانب ارزشی و دینی زیادی هم هست و چه بسا جنبه های معنوی و ارزشی آن بالاتر و فراتر از جنبه های مادی آن باشد و اصالت ابعاد معنوی از ویژگی اصلی همه احکام اسلامی از جمله وقف است.

بنابراین با توجه به مطالبی که بیان شد می توان گفت مسئله ما در این قسمت بیان مبانی دینی و ارزشی در شکل گیری بقای تمدن است و پرسش اصلی ما در این بخش این است که مبانی دینی و معنوی که در پیدایش، شکل گیری، بقا و نگهداری تمدن نقش اساسی و سازنده دارد از منظر اسلام و اندیشمندان اسلامی چیست؟ و نقش و جایگاه وقف با این مبانی در جهت تقویت ، رشد و تکامل این مبانی در شکوفایی تمدن اسلامی چگونه است؟ بنابراین در ادامه به بررسی مهم ترین مبانی دینی تمدن از منظر اسلام و نقش و جایگاه وقف در این مبانی می پردازیم:

توحید گرایی

زیربنایی ترین اصل و مبنا در تمدن نوین اسلامی، اصل توحید است. این اصل که مهم ترین و محوری ترین پیام دین و ساختار کلی همه آیات قرآن کریم را تشکیل داده، نخستین پیام همه پیامبران نیز بوده است. «مطابق این اصل، ما معتقدیم که آفریننده جهان و همه عوالم وجود و انسان تنها ذات مقدس خدای تعالی است که از همه حقایق مطلع است و قادر بر همه چیز است و مالک همه چیز.

این اصل به ما می آموزد که انسان تنها در برابر ذات اقدس حق باید تسلیم باشد و از هیچ انسانی نباید اطاعت کند مگر اینکه اطاعت او اطاعت خدا باشد» [۲۴]


همین اساس توحیدمحوری اصل اساسی اندیشه ورزی دانشمندان اسلامی و مبنای شکل گیری تمدن مورد نظر اسلام را تشکیل می دهد.

در واقع توحیدگرایی الزامات معرفتی، ارزشی و رفتاری افراد را در روند تصمیم گیری در عرصه اجتماع فراهم می سازد. تمدن اسلامی تجلی و تبلور توحید در بینش و منش و رفتارهای فردی و اجتماعی جامعه است و تمام مظاهر تمدن اسلامی باید با نگاه هستی شناسانه بر مبنای توحیدگرایی نظام سازی شود.

«وقف» تقویت نگرش توحیدی در تمدن اسلامی است. رابطه وقف با توحید این گونه است که نگرش توحیدی، ما را به سوى وقف هدایت می کند و وقف روح توحیدی ما را تقویت می کند. از منظر آموزه های دینی ریشه اطاعت و بندگی خدا اعتقاد به توحید است و هیچ عبادتی نیست مگر اینکه در نهاد آن توحید نهفته است.

بنابراین اصل توحید در نهاد وقف مانند دیگر عبادات نهفته است؛ چرا که واقف، وقف را که نمونه ای از صدقات است در بانك الهی ذخیره می کند تا در عرصه قيامت از آن بهره مند شود. نگاه توحیدی به اموال باعث شده که خدامالکی جریان اصلی اندیشه اقتصادی مؤمنان شده و وقف اموال در جهت نقش خلیفه بودن انسان در زمین و امانت داری وی لحاظ شود.

از سوی دیگر، در نظام معرفتی اسلام یک عمل باید هم سن فعلی و هم محسن فاعلی داشته باشد. افزون بر حسن فعلی باید حسن فاعلى عمل هم فراهم گردد و عمل از روی اخلاص انجام شود. اخلاص به معنای انجام کار برای رضای خداست تا اینکه هدف در تمام مراحل، تقرب به او باشد.

در این صورت، هدف نهایی انجام کار، از ابتدا بر آن اثرگذار است. بنابراین هدف نهایی وقف در ارتباط آن با توحید تعریف می شود. از جمله احکام فقهی وقف قصد قربت است (بنا بر قول علمایی که قصد قربت را شرط می دانند).

گرچه اکثر علما قائل به این شرط نیستند و وقف هرچند با انگیزه های دیگر خواهانه غیر الهی را مجاز می دانند اما قریب به اتفاق وقف هایی که انجام می شود انگیزه الهی و شدت دوستی خدای متعال دیگر انگیزه ها را تحت الشعاع خود قرار میدهد لذا این قصد قربت به خوبی در وقف مشخص است؛ چرا که قصد قربت وقف را در ابتدا نوعی عبادت می کند و واقف به جهت انجام کار خیر آن را انجام میدهد. خیری را که هم فردی بوده و باعث قرب انسان به خدا و محکم شدن عقاید و تقویت توحیدش می شود و هم اجتماعی بوده و خلأهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را در جامعه پر می کند. عبدالله جوادی آملی در وقف نامه الصاق یک قطعه زمین به حوزه علمیه امام حسن عسکری به شهرستان آمل جهت بهره برداری علمی و دینی از آن، وقف را از برجسته ترین آموزه های دینی دانسته و اظهار می دارد: وقف عبادت ویژه ای است که مایه تصدیق ایمان واقف است لذا از آن به صدقه یاد می شود.

ایشان قصد قربت را مایه پایداری وقف دانسته و متذکر می شود: «انسان که کرامت خود را به استناد خلافت خویش از آفریدگار نظام هستی دارد، گذشته از جاودانگی در آخرت میتواند چهره ای ماندگار از خود در دنیا ترسیم نماید.

بر اثر تکوینی یا تدوینی که مورد قبول خدا باشد سهمی از عنداللهی شدن دارد و طبق آية «ما چندكه ينقد ماند اللير باق» باقی خواهد ماند. اسلام که رهاورد فراوانی را به همراه و دارد، طرح جاودانه شدن نسبی را به جامعه بشری آموخت.

وقف که نموداری از این رهنمود حیات مستمر است، راز تداوم آن تنها این نیست که اصل آن ثابت و درآمد آن سیال است بلکه قصد قربتی که در آن معتبر و اعمال می شود و از این منظر در بخش عبادت های مالی فقه امامیه قرار دارد مایه پایداری آن خواهد بود. نهاد وقف همانند به بار آوردن فرزند صالح سالك و داعی، محبوب و ماناست، چنانکه همسان سنت صحیح و ماندگار است لذا این امور در کنار هم قرار گرفته اند» [۲۵] محسن فعلی هم به آن است که اصل فعل نیک باشد. نمونه فقهی این است که موقوفات تنها در امور خیر قابل استفاده هستند و وقف مال در امور شر و گناه باطل است.

در شرایط مال موقوف آمده است که اگر مالی دارای منفعت نباشد یا دارای منافع حرام باشد وقف آن باطل است.

همچنین در شرایط موقوف علیهم آمده است که نمی توان مالی را برای افراد لا ابالی که آن را برای امور حرام صرف می کنند وقف کرد. از این رو می بینیم در طول تاریخ اسلام، وقف در خدمت ارتباط هرچه بیشتر مردم با خدای متعال بوده و اولین گام های وقف های اسلامی نیز بر همین اساس پایه ریزی شده است.

وقف مسجدیا اموالی که برای اداره مسجد شده برای آن بوده تا بتواند مردم را به سوی خداوند رهنمون باشد و ارتباط زمینی را به سوی ارتباط والای آسمانی تبدیل نماید.

معادگرایی

یکی دیگر از مهم ترین اصول و مبانی تمدن نوین اسلامی معاد گرایی» است. در قرآن کریم بیش از ثلث آیاتش با زندگی ابدی ارتباط دارد و به نحوی از انحاء درباره عالم پس از مرگ و روز قیامت و کیفیت حشر اموات و میزان و حساب و ضبط اعمال و بهشت و جهنم و جاودانگی عالم آخرت و سایر مسائلی که به عالم پس از مرگ مربوط می شود، بحث کرده است. [۲۶] نگاهی اجمالی به آیات قرآن مجید نشان می دهد که در میان مسائل عقیدتی هیچ مسئله ای در اسلام بعد از توحید به اهمیت مسئله معاد و اعتقاد به حیات بعد از مرگ و حسابرسی اعمال بندگان و پاداش و کیفر و اجرای عدالت نیست.

ایمان به معاد ضامن اجرای تمام قوانین الهی و انگیزه اصلی تهذیب نفوس و احقاق حقوق و عمل به تکالیف و ایثار شهیدان و فداکاری ایثارگران است و انسان را حسابگر خویش می سازد و روح دنیاپرستی را که خمیرمایه تمام خطاها و جنایات است، تضعیف می کند، و دنیا را از صورت یک هدف نهایی بیرون آورده، مبدل به یک وسیله برای نیل به سعادت جاویدان می سازد و خط فاصل تمدن خداپرستان و تمدن مادیین محسوب می شود.

نگاه به وقف بیش از هر چیز ناشی از اندیشه معاد است. این نگرش که حیات آدمی پس از مرگ و زندگی چندساله در این دنیا به پایان نمی رسد و انسان تنها محدود به این جهان فانی نیست و زندگی او پس از مرگ نیز تداوم دارد، باعث گردیده تا اندیشه وقف به عنوان عاملی مؤثر برای ارتباط بین جهان ماده و جهان معنا در زندگی جوامع ایجاد گردد.

از این رو مسئله وقف در عالم اسلام همیشه مورد توجه مسلمانان و معتقدان به معاد بوده است که کاری کنند تا یک اثر خوبی از آنها باقی بماند و پرونده عملشان بسته نشود، وقتی که از دنیا می روند این باقی باشد و ثواب آن را در پرونده آنها بنویسند.

در احکام و شرایط موقوفات هم یکی از شرایط آن است که موقوفه باید عین باشد و دوام در آن شرط است؛ یعنی باید عینی باشد که با مصرفش از بین نرود و فقط از منافعش استفاده شود.

از این رو پایداری و ماندگاری از شرایط مال موقوفه است که حتی بعد از مرگ واقف، اصل مال باقی می ماند و کارنامه عمل واقف بسته نمی شود و تا وقتی موقوف علیهم از وقف انتفاع می برند برای شخص واقف هم حسنه می نویسند.

قرآن کریم هم از آن به باقیات الصالحات تعبیر می کند که نزد خدای متعال باقی و پایدار می ماند. این خود نماد توجه نهاد وقف به مصالح اخروی و معادگرایی است.

از طرفی مال به قیمت اتلاف عمر حاصل می آید و آنچه با چنین قیمت گزاف و هنگفتی فراهم می شود، شایسته است که جاودانه گردد و برای جاودانگی مال راهی بهتر از وقف و انفاق وجود ندارد. وقف راهی است برای اینکه قیمت عمر خود را بگیریم و به اندازه آنچه داده ایم نصیب ببریم.

وقف کار و عمر انسان را ضایع نمی کند و بابت صرف عمر که ارزش بی نهایت دارد، سود ابدی میدهد و کسی که بخشی از مال خود را نزد خدا باقی می گذارد به ارزش والای عمر خود احترام گذاشته است. [۲۷]

عدالت گرایی

عدالت یکی از مبانی و موضوعات اساسی، بنیادین و محور اصلی تمدن دینی بوده است و همگام با توحید از اصول و اساس ادیان الهی و نیاز بنیادین جوامع بشری و از عمده ترین ارزش های معنوی در طول تاریخ تمدن بشری است.

در دین مبین اسلام نیز عدالت، یکی از مفاهیم کلیدی و پراهمیت است. شاید در این دین آسمانی هیچ مفهوم اجتماعی به اندازه عدالت مورد توجه و اشاره قرار نگرفته باشد.

در قرآن کریم هدف از رسالت پیامبران الهی همان برپایی قسط و عدل بیان شده است، آن جا که خدای متعال می فرماید: «لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب والميزان ليقوم الناس بالقسط [۲۸] ؛ به راستی ما پیامبران خود را با دلایل آشکار فرستادیم و با آنها کتاب و میزان نازل نمودیم تا مردم به عدالت و انصاف برخیزند» . امام خمینی، بارها در سخنان و نوشته هایشان مردم را به عدالت اجتماعی توجه داده اند. از جمله بیان نموده است: «خدای تبارک و تعالی می فرماید که انبیا را فرستادیم، بینات به آنها دادیم، میزان برایشان دادیم و فرستادیم «ليقوم الناس بالقسط» غایت این است که مردم قیام به قسط بکنند عدالت اجتماعی در بین مردم باشد». [۲۹] مقام معظم رهبری نیز در باره استقرار عدالت در نظام اسلامی می گوید: فوری ترین هدف تشکیل نظام اسلامی، استقرار عدالت اجتماعی و قسط اسلامی است.

قیام پیامبرانخدا و نزول کتاب و میزان الهی برای همین بود که مردم از فشار ظلم و تبعیض و تحمیل نجات یافته، در سایه قسط و عدل زندگی کنند و در پرتو آن نظام عادلانه، به کمالات انسانی نایل آیند.

دعوت به نظام اسلامی، منهای اعتقادی راسخ و عملی پیگیر در راه عدالت اجتماعی، دعوتی ناقص، بلکه غلط و دروغ است و هر نظامی هرچند با آرایش اسلامی، اگر تأمین قسط و عدل و نجات ضعفا و محرومین، در سرلوحه برنامه های آن نباشد غیراسلامی و منافقانه است. [۳۰] ایشان، با اشاره به موضوع عدالت گرایی، این امر مهم را یکی از شاخصه های پیشرفت در منطق اسلام معرفی نموده و می گوید: «اگر کشوری در علم و فناوری و جلوه های گوناگون تمدن مادی پیشرفت کند، اما عدالت اجتماعی در آن نباشد، این به نظر ما و با منطق اسلام، پیشرفت نیست ....» [۳۱] لذا شاخصه عدالت، از مهم ترین خصوصیات تمدن اسلامی در برابر تمدن غربی است؛ چرا که در مکاتب غربی مثل لیبرالیسم نه تنها جایی برای تحقق عدالت و حفظ کرامت انسانی وجود ندارد بلکه مطابق فرمایش مقام معظم رهبری، عمیق تر شدن فاصله و شکاف طبقاتی را شاهد هستیم.

وقف می تواند در تمدن اسلامی به عنوان یک نهاد پویا و فرهنگ نیرومند و پایدار با ایجاد و حفاظت و بهره برداری مناسب در جهت تحقق عدالت اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به کار آید.

هدف عمده و اصلی در فرهنگ وقف، گسترش معنویت، خیرخواهی، ایثار و فداکاری در اجتماع است. باید دانست که واقف باوقف خود، جدا از خدمات مادی و اثرات درونی و معنوی خود، می تواند در فرهنگ سازی برای یک جامعه در راستای ایجاد عدالت اجتماعی نقش به سزایی داشته باشد. با گسترش عدالت اجتماعی از طریق وقف، کارآمدی و موفقیت دین در جامعه تضمین می شود.

گسترش فرهنگ وقف و استفاده صحیح از موقوفه ها باعث خواهد شد تا بسیاری از افرادی که توانایی هم سطح شدن با جامعه را ندارند، بتوانند پیشرفت کنند و زمینه های رشد آنهاشکل بگیرد؛ برای نمونه وقف مدرسه در مکان های دورافتاده سبب باسواد شدن افراد زیادی می شود و در نهایت شرایط توسعه جامعه را ایجاد می کند.

از این رو نهادینه شدن هرچه بیشتر فرهنگ وقف در جامعه با تلاش و همکاری نهادهای خدمت رسان و نهادهای مردمی، افزون بر اینکه توشه ای برای آخرت است، می تواند در رفع نیازها و مشکلات جامعه و تحقق عدالت اجتماعی نیز نقش بسیار ویژه ای داشته باشد.

اسلام برای اجرای عدالت اجتماعی، تعدیل و توزیع ثروت و از بین بردن فقر در جامعه، راه و روش و قوانین گوناگونی دارد.

یکی از راه های مبارزه بافقر گسترش مالکیت های عمومی است. شاید یکی از حکمت هایی که اسلام مالکیت دولت و عموم را تشریح کرده است، جلوگیری از اختلاف طبقاتی بوده است.

مالکیت های عمومی و دولتی از ابزار برقراری توازن اجتماعی است؛ زیرا در صورتی که این ثروت ها در مالکیت افراد قرار گیرند عده ای از آن بی نصیب خواهند ماند و در مقابل به ثروت عده ای دیگر افزوده خواهد شد و در نتیجه فاصله طبقاتی زیادی میان دو قشر جامعه پدید خواهد آمد.

در وقف برخلاف بقیه انواع مالکیت، تبدیل مالکیت خصوصی به نوعی از مالکیت عمومی است؛ زیرا این اموال قابل فروش، بخشش و ارث نیستند و غالبا به موقوف علیهم در طول تاریخ تعلق دارند.

«وقف، هدایت مالکیتها خصوصی افراد به سمت مصالح عمومی است که اسلام با استفاده از عواطف و ایمان مردم آن را مقرر کرده است». [۳۲] بنابراین وقف، تفکر فردگرایانه و سودمحوری، که میراث تمدن غرب و فرهنگ لیبرالیسم است را محدود و محصور و تفکر در سرنوشت جامعه و توجه به دیگر انسان ها را ممکن ساخته است و به رشد عناصر پویای نظام اجتماعی و بالاخره سوق دادن جامعه به سوی عدالت و مساوات و برابری فرا می خواند و سرمایه گذاری برای رفع نیازهای پایدار عام المنفعه است .

عقل گرایی

عقل سرچشمه و از مهم ترین منابع دانش و علوم است که می تواند به عنوان ابزار محرکه تمدن و جزو مبانی آن قرار بگیرد. تمدن های بزرگ بشری در سایه توجه به عقل و عقلانیت شکل گرفته اند و افول و علو تمدن های بزرگ را باید در قوت و ضعف عقلانیت جست و جو کرد که دربسترهای تاریخی قوام می یابند و فضای تنفس عقلانی جامعه را می سازند.

از این رو اهمیت و جایگاه عقل در نگرش اسلامی امری اساسی و بدیهی تلقی می گردد، به گونه ای که آموزه های دینی برجسته ترین و اولین موجود آفریده شده را عقل می داند.

یکی از علل برتری تمدن اسلامی بر دیگر تمدن ها، نگاه منحصر به فرد اسلام به عقل است که سعی دارد نگاهی معقول و تکاملی به جریان تغییرات و اقتضائات زمانه در جامعه داشته باشد و می توان اعتراف کرد که تمدن نوین اسلامی بدون بهره بری از عقل و عمومی شدن عقلانیت اسلامی به وجود نمی آید.

عقلانیت در فرآیندتمدن سازی اسلامی، از جهتی هم طریقیت دارد و هم به عنوان رکن یا وسیله در برپایی تمدن اسلامی باید مورد استفاده قرار گیرد .

در ادوار و قرن های گذشته از بستر این اقیانوس مواج اندیشه وران برجسته ای چون فارابی، ابن سینا، رازی، ابوریحان و خواجه نصیر برخاستند که هريك در عصر پر شور و هیجان خود منشأ آثار پر برکتی شده اند و زمانی هم این شجره طیبه از شادابی و ثمردهی بازماند که ظاهرگرایی، اشعری گرایی و صوفی گری سرزمین پر حاصل تمدن اسلامی را با خشكسالی عقلانیت روبه رو گردانید و بر جامعه اسلامی جمود و قشری گرایی حاکم گردید و همین امر زمینه های واپس گرایی تمدن اسلامی را فراهم کرد و اگر چنین بگوییم گزافه نگفته ایم که اگر نمودار اوج و افول عقلانیت را در جامعه اسلامی براساس متغیر زمان ترسیم کنیم این نمودار با منحنی اوج و حضیض تمدن اسلامی هم سازی و برابری کامل دارد» [۳۳] و یکی از مهم ترین راه و روش هایی که جامعه را به این هدف سوق می دهد سنت حسنه وقف است. واقف با وقف کردن مال خود، آن را عندالله به امانت گذاشته و با دائمی کردن منافع آن برای خود و جامعه، از زایل شدن آن در دنیا جلوگیری می کند: «وما أوتي من شی و متاع الحياة الدنيا وزينتها وما عند اللو خيرو أبقى أقللا تعقلون؛ (آنچه به شما داده شده، متاع زندگی دنیا و زینت آن است و آنچه نزد خداست بهتر و پایدارتر است آیا اندیشه نمی کنید؟» انسان عاقل هیچ گاه متاع و زینت زایل شونده دنیا را بر خیر دائمی برنمی گزیند؟ تعقلی که آیه کریمه ما را به آن دعوت کرده، این است که دنیا را وسیله ای برای آخرت قرار دهیم و اگر بر سر دو راهی میان زینت دنیا و نعیم آخرت ایستاده باشیم، آنچه بر ما واجب است برگزیدن آخرت بردنیا است و این همان چیزی است که عقل سلیم به آن حکم می کند. از این رو وقف کردن مال درحقیقت، ثمره عقلانیت دینی است.

عقلانیتی که افزون بر جنبه مادی بریک حس معنوی و انسانی نیز اتکا دارد، به خلاف عقلانیت غربی که تنها به سود و افزایش سود می اندیشد و هر چیز دیگری جز آن را منکر می شود، عقلانیتی که با آن بین نیازهای بشر و جامعه و قوانین ثابت دین پلی زده می شود، بدون آنکه یکی به نفع دیگری قربانی گردد.

از دیدگاه عقلانیت اسلامی، وقف يك حركت خداپسندانه و انسانی است که انسان ها می توانند از این طریق، هم نام خود و هم ثروت خود را به عنوان باقیات صالحات تا ابد ماندگار و جاودانه، نزد خدای متعال نگه دارند و هم بتوانند با این روش به فرزندان، بستگان و جامعه بشریت خدمتی کرده باشند. وقف به این معناست که انسان مال خودش را که در قبال دادن عمر به دست آورده از ملکیت خود خارج می کند و تا ابد عین این مال باقی می ماند و ماندگار و پایدار است و منافع آن جاری و ساری می شود، به همین دلیل وقف يك پروژه و يك سنت جهانی است که ما در همه کشورهای دنیا این سنت حسنه را داریم و از این رو می توان ادعا کرد که یکی از مهم ترین پشتوانه های مالی در جهت عمران و آبادی جامعه و تمدن، وقف است.

حفظ کرامت انسانی

توجه ویژه به کرامت انسانی از دیگر مبانی و اصول اساسی تمدن نوین اسلامی است. کرامت، ارزش و اصالت و مرتبه وجودی یک موجود را نشان می دهد. دین اسلام برای انسان، در مقابل سایر موجودات، ارزش و شرافت و کرامت خاص و بلند مرتبه ای قائل است و در قرآن به آن تصریح کرده است «ولقد تمنا بني آدم وحملناهم في البر والبحر ورزقناهم من الطيبات وفضلناهم على كثير من خلقنا تفضيلاء [۳۴] به يقين فرزندان آدم را کرامت دادیم و آنان را در خشکی و دریا سوار کردیم و به آنان از نعمت های پاکیزه روزی بخشیدیم و آنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری دادیم». در حقیقت خالق تمدن نوین اسلامی و کنشگر اصلی در تمامی ابعاد آن «انسان» است؛ بنابراین، تا زمانی که انسان در طراز تمدن نوین اسلامی پرورش پیدا نکرده باشد، گام نهادن در مسیر شکل گیری این تمدن ممکن نیست؛ انسان در طراز تمدن نوین اسلامی صاحب کرامتاست؛ تعالی و رشد یک جامعه هم به واسطه همت و حرکت و کرامت افراد آن جامعه اتفاق می افتد، از این رو اگر افراد یک جامعه از کرامت و عزت نفسشایسته برخوردار باشند، می توانند منشأ حرکت و اثر شوند وگرنه از یک جامعه سرخورده نمی توان انتظار احیاء و حفظ یک تمدن بزرگ را داشت.

براساس آموزه های مبنایی اسلام، حفظ کرامت انسان ها به عنوان یکی از آرزوهای دیرینه بشر و جزء ارزش های جوامع دینی شمرده می شود که نیل به این هدف، تنها در عمل همه جانبه به تعالیم اسلام و قرآن ممکن است؛ «هیچ مکتبی به قدر اسلام، ارزش و کرامت انسان را والا نمی داند.

یکی از اصول اسلامی که همیشه در تعریف و معرفی اسلام مطرح شده است، اصل تکریم انسان است. ما که منتظر نمی نشینیم غربی ها بیایند حقوق بشر را به ما یاد بدهند یا ما را توصیه به حفظ حقوق انسان کنند! ما خودمان، اول طرفدار حقوق انسان هستیم.

منتها حقوق انسان در سایه اسلام، قابل دفاع می شود و حقوق انسان به حساب می آید. اسلام است که با احکامخود (همه گونه احکام؛ چه احکام قضایی و جزایی و چه احکام مدنی و حقوق عمومی و مسائل سیاسی از حقوق انسانها دفاع کرده است؛ نه آنچه که در اختیار آنهاست، نه آنچه که آنها به فریب، حقوق انسان به حساب آورده اند». [۳۵] نهاد وقف به دلیل مکانیسم خاصی که دارد نسبت به سایر انواع انفاقات و صدقات بیشتر به حفظ کرامت انسانی منجر می شود؛ چرا که مخاطب وقف عموم جامعه و انسان هاست به گونه ای که در اغلب موارد مصرف کنندگان از مواهب موقوفات هیچ گاه با واقف روبرو نمی شوند و استفاده آنها بدون منت است. درحالی که صدقه به طور شخصی به مخاطب داده میشود و از این لحاظ نسبت به وقف عقب تر است». [۳۶] بسیاری از خدمات عبادی، آموزشی، اجتماعی و فرهنگی از طریق موقوفات ارائه شده است؛ مساجد، دانشگاه ها، خوابگاه های دانشجویی، تأسیس کتابخانه های عمومی، کاروانسراها، رباط ها، دارالایتام و ... اماکنی بودند که به شدت مورد نیاز جامعه بوده و واقفان با عنایت به این دسته از نیازهای اجتماعی اقدام به عمل وقف کرده اند، حمایت از گروه های اجتماعی مانندمسافران، فقرا، دانشجویان، زائران اهل بيت عليه ، کمک به ازدواج افراد بی بضاعت، ایجاد مراکز بهداشتی و درمانی، تأسیس پرورشگاه های کودکان بی سرپرست ، ایجاد مجتمع تربیتی در مناطق محروم و ... از مهم ترین کارکردهای اجتماعی وقف در جامعه است و در بسیاری از اینها موقوف عليهم با واقف هیچ گونه ملاقات و برخوردی نداشته اند و حتی واقف را نمی شناسند.

کمال گرایی

هدف از آفرینش انسان، مطابق با بیان مستقیم قرآن کریم، همان «کمال انسان» یا بندگی خالصانه یا به عبارتی فارغ شدن حقیقت وجودی انسان (یعنی قلب یا عقل) از منیت و هوای نفس و سودجویی فردگرایانه است. [۳۷] حرکت انسان در جهت کمال بحثی است که در جهان اسلام با دقت و عمق خاصی مطرح شده است، درحالی که در اندیشه های غربی این دقت و حساسیت جایگاهی ندارد اما از دیدگاه اندیشمندان مسلمان انسان موجودی کمال گرا و كمال طلب است و استعداد و شایستگی های لازم را برای رسیدن به رشد، شکوفایی و کمال دارد و از طریق کسب فضایل و علوم و معارف می تواند كمال لازم را کسب کند و در مسیر ترقی و تکامل فردی و اجتماعی گام بردارد.

از این رو تمدنی، تمدن مطلوب اسلام است که بتواند انسان را در راستای این رشد و تکامل یاری دهد و فضا را برای رشد استعدادهای او فراهم آورد؛ انسان مسلمان تمدن ساز، دائم در پی رشد و کمال است.

در اینجا کمال شامل همه ابعاد اجتماعی؛ یعنی فکری، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی می شود و اساسا در ادبیات تمدن نوین اسلامی، هرجا از رشد و کمال صحبت می شود، منظور رشد و کمال همه جانبه است . محمدتقی جعفری در این باره می نویسد: «تمدن عبارت است از برقراری نظم و هماهنگی در روابط انسان های یک جامعه که تصادم ها و تزاحم های ویرانگر را منتفی ساخته و مسابقه در مسیر رشد و کمال را قائم مقام آنها بنماید، به طوری که زندگی اجتماعی افراد و گروه های آن جامعه موجب بروز و به فعلیت رسیدن استعدادهای سازنده آنها باشد». [۳۸]

مقام معظم رهبری تمدن اسلامی را فضایی میداند که انسان در آن فضا به لحاظ معنوی و مادی می تواند رشد کند و به غایات مطلوبی برسد که خدای متعال او را برای آن غايات خلق کرده است. زندگی خوب و عزتمندی داشته باشد، انسان عزیز، انسان دارای قدرت ، دارای اراده، دارای ابتکار، دارای سازندگی جهان طبیعت. تمدن اسلامی به این معنا است و هدف و آرمان نظام جمهوری اسلامی این است [۳۹] وقف در تمدن اسلامی، انسان ها را به انتهای بزرگی و کمال می رساند. آنجا که دیگر زر و زیور فناپذیر دنیا برای انسان ارزشی ندارد و خودخواهی و شخ نفس خود را به واسطه این عمل ارزشمند درمان می کند و خود را به رستگاری می رساند، چنانچه قرآن کریم می فرماید: «ويؤثرون على أنفسهم ولو كان بهم خاص ومن يوق شح في أولك هه المفلځون» [۴۰] «انسان برای کسب رضای خدا و رسیدن به کمال و جانشینی خدا در روی زمین باید طبق تعالیم خدا، هرچه بیشتر از جان و مال خویش در راه او بگذرد همین اعتقاد او را به ایثار و از خودگذشتگی و احساس جاوادنگی سوق می دهد». [۴۱] لذا انسان به وسیله وقف اول به تزکیه روح و روان خویش پرداخته و روحیه مال اندوزی و دنیا پرستی را از خود دور کرده است؛ از طرفی هم وقف و موقوفات راهگشایی مناسب برای رفع محرومیت های معنوی و مادی جامعه است.

خلاصه اینکه نقش مؤثر موقوفات به خصوص موقوفات علمی، فرهنگی و عبادی در رشد و تعالی و تکامل انسان های جامعه بر هیچ کس پوشیده نیست. وقف به عنوان یکی از موضوعات و احکام اسلامی به خوبی می تواند نماد رشد انسانی در جامعه دینی باشد و تعبیر آن به عنوان معیار و شاخص سنجش رشد انسانی در جامعه دینی امری بدیع و بسیار مؤثر است.

بنابراین با توجه به آنچه گفته شد «با فراز و فرود میزان موقوفات در جوامع گوناگون در طول تاریخ و همچنین نوع موقوفات و مصارف آنها می توان به میزان رشد یافتگی فردی و اجتماعی هر عصری پی برد و برای آن سنجش مادی و کمی در نظر گرفت. در واقع در وقف،جامعه اموالش را برای امر خیر محبوس می کند که این به معنای جهت گیری کلی جامعه به سوی خیرو رشد است.

بنابراین می توان ادعا کرد که وقف به راستی از پیشرفته ترین نهادها و احکام اسلامی است که در جامعه می تواند به عنوان نمادی از رشد انسانی در تمام زوايا و ابعاد مورد توجه قرار گیرد». [۴۲]

نتیجه

ایجاد یک تمدن نیاز به عوامل و زمینه ها و مبانی سازنده و نگهدارنده دارد. در میان این عوامل یقینی ترین و مطمئن ترین اصول و بنیان ها را دین از طریق پیامبران در اختیار انسان قرار داده است. براساس بررسی متون و منابع اسلامی مهم ترین مبانی دینی تمدن که در ایجاد و نگهداری پایه ها و ارکان آن نقش اساسی دارد، عبارتند از: 1.توحیدگرایی،

۲.معادگرایی،

۳.عدالت گرایی،

۴.عقل گرایی،

۵.حفظ کرامت انسانی،

۶.کمال گرایی. با ارزیابی از تعامل و ارتباط و هماهنگی وقف و مبانی تمدن اسلامی به خوبی آشکار می شود که چگونه مبانی تمدن اسلامی در نهاد وقف جای دارد.

اصل توحید باعث می شود صبغه نهاد وقف معنوی شده و قصد قربت محتوای عمومی آن شود. اصل معاد باعث می شود انگیزه آخرت خواهی واقفان تعمیق شده وباقیات الصالحاتی برای خودشان از پیش بفرستند. عدالت و عقلانیت و حفظ کرامت انسانیو ایصال به كمال از دیگر هدف های نهاد وقف است.

از یافته های عمده مقاله حاضر این است که اسلام از طریق نهاد وقف عواملی را می آفریند که می تواند روح فرهنگی، تحول آفرینی، بالندگی و رشد تمدن را به دنبال داشته باشد.

از این رو توجه به وقف از جهتی که در این نوشتار آمده است می تواند امری کارساز و معیاری مناسب و عاملی مؤثر در ایجاد یک تمدنی عظیم در جوامع اسلامی و در برنامه ریزی های آتی و سیاست گذاری های کلان جامعه، مفید و مثمر ثمر باشد.

منابع و مآخذ

١. قرآن کریم

٢. نهج البلاغه، گردآوری سید رضی، ترجمه و تصحیح علینقی فیض الاسلام، تهران ، فقیه،۱۳۸۷

٣. آشوری، داریوش ، تعریف ها و مفهوم فرهنگ ، تهران ، آگه ، ۱۳۸۱، چ دوم.

4. امین ، احمد ، ضحی الاسلام، بیروت، دار الكتب العلمية ، ۱۳۸۳.

5. امام خمینی ، سید روح الله ، صحیفه نور، ج۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی ،.۱۳۸۹

۶. بابایی، رضا، «وقف از نگاه اخلاق و عرفان»، وقف میراث جاویدان، شماره ۷۱، تهران، سازماناوقاف و امور خیریه ۱۳۸۹

7. جان احمدی، فاطمه ، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۸۸.

8. جوادی آملی ، عبدالله ، وقف نامه الصاق یک قطعه زمین به حوزه علمیه امام حسن عسکری عاليةشهرستان آمل جهت بهره برداری علمی و دینی از آن برگرفته از سایت معظم له.

9. جعفری ، محمدتقی ، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج۵، تهران ، فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲.

۱۰. ، فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو، ج ۵، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری ،تهران، ۱۳۹۵

11. روح الامینی، محمود، زمینه فرهنگ شناسی، تهران ، عطار، ۱۳۷۹، چ پنجم

۱۲. ساروخانی، باقر، درآمدی بر دائره المعارف علوم اجتماعی، تهران ، دفتر پژوهش های مؤسسه کیهان، ۱۳۸۰.

۱۳. سلیمی فر، مصطفی ، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی - اجتماعی آن، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس، ۱۳۷۰.

14. شریعتی، علی ، تاریخ تمدن ، تهران ، قلم، ۱۳۸۹.

۱۵. طباطبایی، سید محمد حسین ، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه محمدجواد حجتی، ج۲،تهران ، کانون انتشارات محمدی ، ۱۳۶۳.

۱۶. طبیبیان ، سید حمید ، فرهنگ فرزان فارسی - عربی، فرزان ، تهران، ۱۳۷۸.

۱۷. عمید ، حسن ، فرهنگ فارسی عمید، ج ۱، تهران ، اشجع، ۱۳۸۹.

۱۸. کوشکی ، محمد صادق و اسماعیل آجرلو، «وقف نماد رشد انسانی در جامعه دینی»، مجموعه مقالات وقف و تمدن اسلامی، تهران، سازمان اوقاف وامورخیریه ، ج ۳، ۱۳۸۷.

۱۹. مصباح یزدی ، محمدتقی ، آموزش عقاید ، تهران ، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۶. ۲۰. مصطفوی ، حسن ، التحقیق فی کلمات القرآن ،عربی،تهران،وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۸.

پانویس

  1. دانشجوی دکتری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم (نویسنده مسئول).s.m.mousavi2058@gmail.com
  2. دانشجوی دکتری دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم . s.h.mosavi63@gmail.com
  3. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ذیل ماده «وقف».
  4. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ماده «وقف».
  5. فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ماده «وقف»..
  6. طوسی، محمد بن حسن، المبسوط، ج ۳، ص ۱۳۸۹
  7. سبحانی، جعفر، احکام الوقف في الشريعة الاسلامية الغراء، ص ۱۰.
  8. انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ج ۸، ص ۸۲۹۰.
  9. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الكريم، ج ۱۱، ص 55.
  10. طبیبیان، سید حمید، فرهنگ فرزان فارسی-عربی، ص ۲۷۳.
  11. امین، احمد، ضحی الاسلام، ص ۱۱.
  12. عمید، حسن، فرهنگ فارسی، ص 4۲۰.
  13. روح الامینی، محمود، زمینه فرهنگ شناسی، ص ۶۷.
  14. همان، ص ۵۰.
  15. ساروخانی، باقر، درآمدی بر دائرة المعارف علوم اجتماعی، ج ۱، ص ۹۹.
  16. آشوری، داریوش، تعريفها و مفهوم فرهنگ، ص ۱۲۸.
  17. شریعتی، علی، تاریخ تمدن، ج ۱، ص 5.
  18. جعفری، محمدتقی، فرهنگ پیرو، فرهنگ پیشرو، ج ۵، ص ۱۹۱.
  19. جان احمدی، فاطمه ، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، ص ۵۲-۵۱.
  20. بیانات مقام معظم رهبری در اجلاس جهانی علما و بیداری اسلامی در تاریخ ۱۳۹۲/ ۰۲/۰۹
  21. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رییس و اعضای مجلس خبرگان رهبری در تاریخ ۱۳۹۲/ ۰۶ / ۱۶
  22. امام خمینی، سید روح الله ، صحیفه نور، ج ۸، ص ۳۶۸.
  23. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج ۱۵، ص ۲۲۳.
  24. امام خمینی، سید روح الله ، آیین انقلاب اسلامی، ج ۱، ص۳.
  25. جوادی آملی، عبدالله، سایت معظم له .
  26. مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش عقاید، ص ۳۶۱.
  27. بابایی، رضا، «وقف از نگاه اخلاق و عرفان»، وقف میراث جاويدان، شماره ۷۱.
  28. سوره حدید، آیه ۲۵.
  29. امام خمینی، سید روح الله ، صحیفه نور، ج ۱۵، ص ۱46.
  30. خامنه ای، سید علی، حدیث ولایت، ج 4، ص ۲۵4.
  31. بیانات مقام معظم رهبری در جمع مردم اسفراین در تاریخ ۱۳۹۱/ ۰۷ / ۲۲ .
  32. سلیمی فر، مصطفی، نگاهی به وقف و آثار اقتصادی - اجتماعی آن، ص۱۷۳ و ۱۷۶.
  33. صحت قول، احمد، مقاله «عقلانیت روح تمدن اسلامی»، سایت سازمان تبلیغات اسلامی.
  34. سوره اسراء، آیه ۷۰.
  35. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار جمعی از زنان تهران در تاریخ ۱۳۷۱.
  36. کوشکی، محمدصادق و اسماعیل آجرلو، «وقف نماد رشد انسانی در جامعه دینی»، مجموعه مقالات وقف وتمدن اسلامی، ج۳، ص ۳۰۱.
  37. سوره ذاریات، آیه 56: «و ما خلقت الجن والانس الا ليعبدون».
  38. جعفری، محمدتقی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج 16، ص ۲۳۳- ۲۳۶.
  39. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار رییس و اعضای مجلس خبرگان رهبری در تاریخ ۱۳۹۲/ ۰۹ /۱۶ .
  40. سوره حشر، آیه ۹.
  41. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۲۶۳.
  42. کوشکی، محمدصادق و اسماعیل آجرلو، «وقف نماد رشد انسانی در جامعه دینی»، مجموعه مقالات وقف وتمدن اسلامی، ج ۳، ص ۳۰۱.