نمایش مبدأ برای خزانه اسناد موقوفات دوره عثمانی

<div style="text-align:justify;font-family:B Nazanin;font-size:20px">

[[محمد نوری]]
==چکيده== 
در روزگاران قديم، داشتن زور و اسلحه ي بيشتر يا پيشرفته تر، موجب سيطره و سلطه بود. اما امروزه اطلاعات، اين نقش را بر عهده گرفته و هرکس اطلاعات افزون تر داشته باشد، مسلط تر و سلطه افزون تري بر اوضاع دارد. 
اطلاعات، دانايي و دانسته هايي است که از طريق اسناد و مدارک يا رسانه ها به دست مي آيند و مبادله مي-شوند. بنابراين اسناد و مدارک در انواع مختلف، مثل تاريخي، صنعتي، علمي، ديني، سياسي، اجتماعي جايگاه بي بديل و کارآمد، در موفقيت فرد؛ نظام و تشکل ها در رقابت ها و جدال هاي کنوني بر عهده دارد. 
اسناد و مدارک اوقافي نيز، اهميت فوق العاده دارد، زيرا به واسطه اين اسناد تحولات و فرآيند فرهنگ، علوم و ديگر جوانب مدني و تمدني يک ملت اثبات مي شود؛ به وسيله اسناد و مدارک اوقافي، هزاران قطعه موقوفه منقول و غير منقول را مي توان اثبات کرد، مباهات و حيثيت يک ملت با همين اسناد نشان داده مي شود و بالاخره اثبات دهها گونه از اين متغيرها با استفاده از مدارک اوقافي به راحتي امکان پذير است. 
تا پيش از شکل گيري مرکز اسناد و مدارک ملي ايران، هيچ نهادي عهده دار اسناد و مدارک وقفي نبود و اغلب، روحانيون و افراد متنفذ هر محله، اسناد اوقافي را در صندوقچه يا زير قرآن جمع آوري مي کردند. و معمولاً پس از فوت اين فرد، همه اينها دور ريخته مي شد. اما در دوره عثماني و تاريخ ترکيه به اسناد و مدارک اوقافي اهتمام ويژه قائل بوده و اينها را جمع آوري و نگهداري کرده اند. مقاله حاضر، چگونگي نگهداري، طبقه بندي، نهاد متصدي بايگاني اسناد اوقافي را گزارش مي کند. با اين هدف که تجربه و درس آموزي براي ايرانيان باشد.     
هرکس به ترکيه کنوني سفر کرده باشد و در آثار باقي مانده از عهد عثماني تأمل نمايد و حتي درباره آثار و اماکن ديدني و  جهانگردي دقت کند، ترکيه را کشور موقوفات مي يابد. پيش از اين، کساني ترکيه را کشور پر مأذنه يا کشوري با هزاران [[مسجد]] توصيف کرده اند؛ اما مهمتر اين است که ترکيه را، سرزمين موقوفات نام-گذاري کنيم. اکثر و اغلب موقوفات ترکيه يادگار و ميراث دوره عثماني است. حکومت عثماني خود را خالق اسلام و تداوم خلافت بغداد مي دانست. همانگونه که خلافت بغداد، يعني دوره عباسيان، تمدن اسلامي در بخش عربي تولد و توسعه يافت. در دوره خلافت عثماني، تمدن اسلامي در بخش ترک گسترش يافت و تمدني عريض و طويل و بسيار پهناور را شاهديم. تمدن عثماني مرهون هزاران، بلکه ميليون ها وقفياتي است که نيکوکاران و ديگر اقشار مردم براي توسعه علوم، مدنيت و فرهنگ و تمدن سرزمين خود داشته اند. اما ترکيه کنوني ميراث بان وقف هاي آن دوره هم هست و توانسته سنت [[وقف]] را تداوم داده و توسعه کشور را بر اساس وقف اسلامي و موقوفات تعريف کند. 
مهمتر از موقوفات، اسناد و مدارک موقوفات است. ارزش اسناد ومدارک موقوفات مثل وقف نامه ها، مجلات وقفي، دفاتر ثبت موقوفات و غيره از خود موقوفات قطعاً بيشتر است چون از طريق اين اسناد، موقوفات اثبات مي شود و پژوهشگران و مديران اجرايي فقط به وسيله اين اسناد به اطلاعات درباره ابعاد و جوانب موقوفات پي مي برند. 
متأسفانه در ايران، از قديم مردم [[وقف]] را مخفي کرده اند و اگر سندي داشتند در خفاء نگهداري مي کردند و هيچ گاه اين رويه نبوده که اسناد وقفي را جمع آوري و در معرض ديد عمومي و همگان قرار دهند. امپراتوري عثماني حدود چهار سده به بخشهاي مهمي از جهان اسلام سيطره داشت. در واقع مناطق اصلي جهان اسلام مثل [[مکه]]، [[مدينه]]، [[نجف اشرف]] و [[کربلا]] زير سلطه اين دولت بود. اين شهرها کانون هاي اصلي ترويج اسلام يا شيعه و شامل عتبات فراوان و محل زيارت ميليون ها زائر در هر سال مي باشد و به اصطلاح قطب هاي مذهبي-اند. به همين دليل موقوفات فراواني در اين شهرها موجود است. 
دولت عثماني موقوفات موجود در [[مکه]] و ديگر شهرها را ثبت کرده و اسناد آنها را نگهداري کرده است.  
يکي از ويژگي هاي ممتاز عثماني ها، اهتمام به اسناد بود. در واقع اينکه هنوز موقوفات در ترکيه به رغم لائيک شدن نظام سياسي و اجتماعي، رونق دارد و از کارايي و کارآمدي فوق العاده اي بهره مند است، به دليل اهتمام ترک ها به ضبط اسناد موقوفات مي باشد. 
اين مقاله همچنين، به بررسي جوانب اسناد وقفي عثماني مي پردازد. به اين اميد که راهگشاي مديران اوقافي، خيّرين و وقف گزاران ايراني باشد. 
'''کليد واژه ها ''' موقوفات عثماني، استاد وقف، دفاتر وقف، ديوان بکلکچي
حفظ اسناد 
دولت عثماني توجه و اهتمام فراوان به نگهداري و بايگاني و حفاظت اسناد داشت. به طوري که هم اکنون يکصد و پنجاه ميليون سند در بخش آرشيو امپراطوري عثماني در مرکز اسناد ترکيه موجود است. اين اسناد بسيار دقيق و قاعده مند بايگاني و طبقه بندي و چيده شده اند. 
<ref>
دلیل الآرشیف، ص3.
</ref>
 سلطان مصطفي سوم (حکومت: 1757-1774م) نخستين کسي بود که به نگهداري اسناد فرمان داد. در شرايطي که مأمورين حکومتي  خواستند صدها تُن سند را جابجا کنند و دفاتر ديوان همايوني مثل دفتر معاهدات، دفاتر نامه هاي همايوني، دفاترشکايات را به پادگاني در شهر باباطاغي منتقل کنند و احتمال تخريب يا انهدام برخي مجموعه ها بود، سلطان مصطفي، در فرماني به حفظ، تأمين امنيت و نگهداري آنها تأکيد کرد و چنين نوشت: 
عَلَيْکُمْ بِتَعيْيِنِ الْمُوَظَّفين لِلسِّيْرمَعَ صَنادِيقِ الدَّفاتِر وَأَيّا مِنْکُمْ کانَ القَضاء داخِلاً تَحْتَ اِدارَتِهِ فَعَلَيْهِ بِمُراعاةِ اَن تَحُطَ تِلْکَ الصَّنادِيق في مَحَلاّتِ آمِنَة وَ يَضَعَ عَلَيْها الْحُرّاس فِي اللَّيْل وَ أنْ يُحيطَها أثْناءَ الطَّريق أَيْضاً بِما يَکْفي مِنَ الْأَدِلَةِ وَ الْحُرّاسِ الْأکْفاء حَتّي تَمْضي سالِمةً آمِنةً، وَ عَلَيْکُمْ أَيُّهَا القُضاةِ وَ الْأَعْيانِ الْأَشْراف فِي القَصَبةِ الْمَذْکُورَة أَنْ تَتَقيَّدُوا بِالْحِفاظِ عَلَي الدَّفاتِرِ الْمَذْکوُرَة وَ الْاِهْتِمام بِها، فَهِيَ بِمَثابَةِ خُزّانَةِ الدُولَة الْعِلّيَة، وَذلِکَ هُوَ الْواجِبُ عَلَيْکُمْ وَ الْمَطْلُوبُ مِنْکُمْ، فَلَوْ حَدَثَ وَ الْعَياذُ بِاللهِ تَعالي أَنْ تَعَرَضَتْ وَرَقَةً مِنْها لِضَرَرٍ أَوْ مَسِّ حَرْفٍ مِنْها خَطَأً فَعَلَيْکُمْ أَنْ تُدْرَکُوا بِحَقِّ أَنَکُمْ لَنْ تَکُونُوا قادِرِينَ عَلَي الْجَواب، وَ مِنْ ثَمَّ فَعَلَيْکُمْ بِوَضْعِ الدَّفاتِرِ الْمَذْکُورَةِ داخِل مَبْني حُجْري سَليم وَ مصُوُن داخِلِ الْقَصَبَةِ، وَ سُرْعَةِ الْکِتابَةِ اِلَيْنا وَ اِعْلامنا بِأَنَّها فِي الْحِفْظِ وَ الصَّوْن. 
<ref>
دلیل الآرشیف، ص3-4. 
</ref>
اينکه در اين فرمان آمده که اين اسناد سرمايه ملي و مثل طلا و جواهرات در خزانه دولتي است، نشانگر ذکاوت و فکر باز و مآل انديش اين پادشاه است. معروف است که مرکز اسناد و آرشيو شهر بورصا ( پايتخت دولت عثماني اول) به هنگام حمله تيمورلنگ به اناتولي، برخي از اسناد به ويژه اسناد درباره موقوفات از بين رفت ولي گزارش ديگري درباره انهدام، نابودي يا تخريب سند يا اسنادي وجود ندارد. 
<ref>
دلیل الآرشیف العثمانی، ص7.
</ref>
دولت عثماني از ابتدا قوانين و آيين نامه براي کارمندان ادارات آرشيو وضع کرد. براي مثال، قانوني وضع کرد که مخازني مخصوص بايگاني اسناد با سنگ هاي مقاوم در همه ادارات بسازند تا در مقابل حوادث استحکام لازم را داشته باشند.  
<ref>
الارشیف العثمانی، ص4.
</ref>
نيز قوانين ديگري تصويب کرد که همه ادارات را موظف مي کرد که يک برگه از کارهاي خود را به بخش بايگاني اداره بسپارند. و اين برگه ها از نظر کاغذ و ماده نوشتاري مثل مرکب قلم و ديگر شرائط بايد ماندگاري و شرائط ويژه داشته باشد و به زودي فاسد نشود يا از بين نرود. 
دربار عثماني همان تدبيرهايي که براي خزانه مالي پولي داشت و ساختمان، سازمان مديريتي و ديگر شرائط را فراهم مي آورد تا خزانه مالي پولي کشور آسيب نبيند، براي خزانه و مخازن اسناد هم اجرا کرد تا اين اسناد در طول تاريخ بماند و نسل هاي آينده با مطالعه اين اسناد از همه اين وقايع و حوادث امور مطلع شوند. 
در مقايسه با دولت صفويه که در همسايگي عثماني، در ايران مستقر بود، مثلاً اگر بخواهيم درآمد موقوفات را در دوره شاه سلطان حسين در اصفهان بر پايه اسناد مطالعه کنيم، چنين امکاني وجود ندارد. ولي درباره هر موضوع کوچک و بزرگ عثماني مي توان بر اساس اسناد باقي مانده مطالعه کرد و به نتيجه رسيد. به ويژه درباره موضوعات وقفي و موقوفات عثماني و اسناد و مدارک سودمندي به دست ما رسيده و هر مسأله و نکته تاريخي، حقوقي و غيره را مي توان به دست آورد. اگر پادشاهان صفوي، مثل خلفاي عثماني داراي چنين ذهنيت و ديدگاه بودند، هربرگه سند، حتي برگه هايي که در آن روزگار ارزش چنداني نداشت، جمع آوري و بايگاني مي کردند،  امروزه ايران، خزانه پربار و بسيار ارزشمند ملي در اختيار داشت. خزانه اي که ارزش آن بسيار زياد بود و امکان نداشت ارزش مادي و معنوي آن تعيين شود. و مهمتر اينکه حوادث و وقايع وقفي در روزگار صفوي را مي توانستيم بررسي کنيم و مهمتر از آن، اينکه بسياري از موقوفاتي که سود جويان تغيير کاربردي داده و به تملک خود در آورده اند، قابل برگشت بود. 
حادثه ديگري در دوره عثماني به وقوع پيوست که بسيار مهم بود. پادشاهان و سران عثماني در سفرهايي که به کشورهاي اروپايي داشتند، به اين فکر افتادند که سازمان اسناد امپراطوري را تجديد و نوسازي کنند و بر کارآمدي آن بيفزايند. به همين دليل از تجارب اروپائيان و کارشناسان اروپايي استفاده کردند و در سال 1845م بناي مرکز اسنادي جامع و کارآمد پي ريزي شد. البته مقدمات کار از 1837م فراهم آمده بود ولي از 1845م رسماً کار سازمان جديد آغاز شد و راه اندازي برخي بخش ها تا 1914م طول کشيد، در سازمان جديد جايگاه ويژه اي براي اسناد و مدارک وقفي منظور کرده بودند. 
<ref>
دلیل الآرشیف، ص15-22. 
</ref>
متأسفانه در همين زمان ايران در خواب بود و پادشاهان ايران وقتي به اروپا مي رفتند به جاي تجربه اندونزي در فکر خوش گذراني بودند.
==انواع دفاتر و ثبت امور اوقافي== 
در دوره عثماني با احياي خلافت و حکومت ديني، مراکز خيريه و موقوفات بسيار توسعه يافت؛ به ويژه خلفاي عثماني بر وقف تأکيد مي نمودند. از اينرو در مرکز خلافت و ادارات تابعه در همه استان ها دفاتري به نام دفاتر وقف يا دفتر موقوفات به جاي مانده است. نيز برخي از [[احکام]] و مسائل وقفي را در دفاتر ديگر ثبت مي کردند. دفاتر بسياري وجود داشت که هر کدام به موضوع خاصي اختصاص يافته بود. 
امروزه به جاي آن دفاتر، برنامه هاي رايانه اي هست و هر برنامه، ويژه مطالبي خاص است. با مطالعه گسترده دفاتر مختلف، جاهايي که [[وقف]] ثبت شده شناسايي و معرفي خواهند شد. اين بخش به معرفي دفاتري که به نحوي به وقف پرداخته و عمليات  وقفي را منعکس کرده اند، مي پردازيم. 
امروزه در هر اداره و سازمان دبيرخانه اي است که موظف به ثبت انواع مختلف عمليات  کارمندان، مراجعه کنندگان و نيز ضبط و نگهداري و بايگاني همه اسناد است. البته اکنون تمامي عمليات  دبيرخانه اي در برنامه-هاي رايانه اي ثبت، ضبط و بايگاني مي شود. اما در دوره عثماني، نظام نسبتاً پيشرفته اي ابداع کرده بودند و با دقت هرگونه اقدام در عرصه وقفي در دفاتر خاص ثبت مي شد. اکنون به معرفي اين دفاتر مي پردازيم.        
در تمامي دوائر دولتي و حتي نهادهاي خصوصي و غير دولتي مثل امامت مسجد، تمامي عمليات وقف در سه نوع دفتر ثبت مي‌شد: مفصل، اجمالي، ثبت روزانه. نخستين دفتر ثبتي متعلق به تاريخ 835 ق/ 1432م است. مطابق آمارهاي منتشره، اين دفاتر هزاران برگ اسناد را، تا قرن شانزدهم ميلادي در بر مي‌گيرد. فقط اراضي وقفي استثناء بود و هرگونه زمين موقوفه در دفتر اراضي وقفي ثبت مي‌شد. 
<ref>
دلیل الآرشیف، ص31-32. 
</ref>
در باب همايوني [ که همان دربار است و صفويه به تقليد از عثماني دربار خود را عالي‌قاپو (درب، درگاه بزرگ) نام نهادند، و در دوره پهلوي نام آن را، به دربار تغيير دادند.] ديوان‌خانه‌اي مستقر بود که همه روابط و تعاملات دربار را  ثبت و ضبط مي‌کرد. باب همايوني مثل نهاد رياست جمهوري در اين دوره است و ديوان‌خانه مثل دبيرخانه نهاد مي‌باشد. در اين ديوان‌خانه، دفتر ديوان همايوني و دفتر مهمّه مستقر بودند. مواردي مثل مسايل و فرمان‌هاي مرتبط به امور نظامي و ارتش در دفاتر مهم ثبت مي‌شد. همچنين عمليات اداره اوقاف به طور منظم در دفاتر مهمّه ثبت و ضبط مي‌شد. 
<ref>
همان، ص39. 
</ref>
مطابق تقسيمات کشوري، که قلمرو امپراطوري عثماني به مناطقي مثل حلب، استانبول، اناضول و الجزاير تقسيم مي‌شد، براي هر منطقه يک دفتر مهمه ويژه وجود داشت و تمامي عمليات مرتبط به هر منطقه در دفتر مهمه خاص همان منطقه ثبت شده است. 
نکته مهم اين که: احکام مرتبط به حرمين شريفين يعني [[مکه مکرمه]] و [[مسجد نبوي (ص)]] در [[مدينه]] در دفاتر مهمات استانبول ثبت شده است. چون اين شهر مرکزيت داشت. نيز مسائل و احکام مرتبط با موقوفات در دفاتر مهمات استانبول ثبت شده است. مجموعه دفاتر استانبول 26 جلد است و از 1155 + 1328ق / 1742– 1910م را به ترتيب زماني و تاريخي پوشش مي‌دهد. 
<ref>
همان، ص59.
</ref>
 
شام شريف يا منطقه شامات هم دفاتر مهمه خاص خود را داشت و مسائل و [[احکام]] دمشق، به ويژه موقوفات شهر دمشق که بسيار است، خصوصاً موقوفات متعلق به مسجد اموي که فراوان‌اند، در دفاتر مهمه شام شريف ثبت شده است. تعداد اين دفاتر 9 جلد و بين سال‌هاي 1155ق تا 1326ق را پوشش مي‌دهد. اين دفاتر به ترتيب زماني مرتب و منظم شده‌اند. 
طرابزول يکي از استان‌هاي عثماني است و شهرهاي زيادي مثل کموشخانه، بافره، چارشنبه، صامسون را شامل مي‌شد. اين استان هشت دفتر با عنوان «دفاتر احکام طرابزول» دارد. نيز از شهري به نام [[وقف]] نام برده شده که [[احکام]] و مسايل آن در اين دفاتر گزارش شده است. شماره رمز اين دفاتر 989 است. 
در اين نظام پيشرفته دفاتري به نام «دفاتر الطوائف غير المسلمة» وجود دارد که به شؤون يهوديان، مسيحيان، سرياني‌ها و هر طائفه ديگر غير مسلمان مي‌پرداختند و همه رخدادها و مسايل آنها را ثبت و ضبط مي‌کردند. اين دفاتر چند زيرمجموعه داشت: يکي دفتر کنائس و معابد و دوم دفتر مؤسسات ديني آنان است. نيز براي هر استان و شهر مثل موصل، يمن، جبل لبنان يک دفتر مخصوص وجود داشت. 
با توجه به اينکه بسياري از معابد و مؤسسات وقفي بودند، از اين‌ رو اکثر اوراق اين دفاتر به مسايل اين موقوفات اختصاص داشت. 
دربار خلافت عثماني، يک بخش اداري به نام ديوان همايوني داشت. اين اداره غير از اينکه دفاتري به نام دفاتر ديوان همايوني دارد، دفاتر ديگري به نام «دفاتر في شؤون مختلفة و متنوعة» هست که چرخه‌ها و عمليات کارهاي جاري را ثبت و ضبط مي‌کرد. اين اداره، وظايف بسيار و متنوع داشت و بسيار گسترده بود. از اين ‌رو غير از دفاتر خاص چندين دفتر متفرقه هم داشت. چند دفتر از اين دفاتر به اوقاف اختصاص دارد. يک دفتر درباره چرخه فعاليت‌هاي اداري در موقوفات سلطان سلسبيان در استانبول و ‌دفتر ديگري به خدمات مدرسين قرآني، کتابداران، مؤذن‌ها و ديگر خادمان مذهبي و فرهنگي که از منابع وقفي تأمين مي‌شود. پرداخت حقوق‌ها، ميزان حقوق و ديگر مسايل مرتبط به حقوق ماهانه اين اقشار از اوقاف، با دقت ثبت شده است. 
<ref>
دلیل الآرشیف، ص80.
</ref>
دفتر ديگري به سرشماري کارمندان مي‌پرداخت و به نام «دفاتر قلم ديوان» مشهور بود. در اين دفتر کساني که به نوعي با موقوفات سروکار داشتند ثبت مي‌شد. اينان عبارت بودند از: 

1. کارمندان اوقاف اعم از مستخدمين، ناظران و غيره 

2. نگهبانان موقوفات 

3. کساني از اوقاف مساعده و کمک مالي دريافت کرده‌اند. 
اين دفتر در اداره دربار مستقر بود و در همان جا ثبت و نگهداري مي‌شد. 
در اداره دربار خلافت عثماني دفاتر ويژه وقف هم داير بود. اسامي اين دفاتر اين‌گونه است: 
ـ دفتر اوقاف همايوني 
ـ دفتر اوقاف و مقاطعات 
ـ دفتر توليت اوقاف 
ـ دفتر اوقاف، رقم 258 
ـ دفتر اوقاف و غيرها 
ـ دفتر مقررات اوقاف 
ـ وظايف موظفين اوقاف همايوني 
ـ دفتر اوقاف حرمين شريفه 
ـ دفتر اوقاف مدارس 
ـ دفتر مدرسين و مؤذنين 
در مجموع 261 دفتر با اسامي فوق هست که به امورات اوقاف رسيدگي مي کرده، و شامل مندرجات و اسناد بسيار با ارزشي مي‌باشد. تمامي مشخصات اين دفاتر توسط نويسندگان کتاب دليل الارشيف آمده است. 
<ref>
ص104-110. 
</ref>
اداره‌اي در خلافت عثماني به نام دفترخانه عامده وجود داشت که به عمران و آباداني مي‌پرداخت. يعني سير عمليات عمراني را در کل کشور ثبت مي‌کرد. لاجرم بخشي از اين عمليات عمراني در موقوفات بود. از اين‌رو دفتري براي ثبت امور عمراني در موقوفات وجود داشت. البته گاه نياز به تبديل به احسن يا فروش اموال وقفي که در حال نابودي و خرابي بود که همه اينها در اين دفتر ثبت شده است. امور مالي موقوفات جداگانه در دفاتر خاصي ثبت مي‌شد. يعني هر استاني مثل اناضول (اناطولي) يا يمن، اداره مالي (اقتصادي) داشت و در اين اداره دفتر ماليه مستقر بود. زيرمجموعه اين دفاتر، دفاتر امور مالي اوقاف، ويژه ثبت عمليات مالي در موقوفات بود. مشخصات اين دفاتر در چند منبع آمده است.  
<ref>
از مجله در کتاب دلیل الارشیف، ص165-168 آمده است.
</ref>
 
آنچه امروزه به نام ديوان محاسبات معروف است و به دخل و خرج کشور مي‌پردازد و آنچه مرتبط با منابع مالي کشور و سرفصل‌هاي هزينه‌اي است ثبت مي‌کند، در خلافت عثماني به نام ديوان محاسبه معروف بود و اقدامات و کارهاي اين ديوان در دفاتر محاسبه يا محاسبات ثبت مي‌شد. در اين زمينه دفاتري که به امور وقفي مي‌پرداختند، اين‌گونه بودند: 
ـ دفاتر قلم محاسبة الحرمين 
ـ دفاتر قلم الاوقاف الصغيره 
ـ دفاتر قلم الموقوفات و الادارات التابعة له 
فهرست و شناسنامه زمين‌هاي بزرگ موقوفه، به نام وقف الاشکينجي، خود چند دفتر بزرگ است. 
<ref>
همان، ص184. 
</ref>
دفاتري نسبتاً زياد در خلافت عثماني وجود داشت که گزارش روزانه واردات، صادرات، مخارج و غيره در آنها ثبت مي‌شد. اين دفاتر به نام «دفاتر قلمي الروزنامچه» معروف بود. قلمي يعني نوشتن و ثبت و روزنامچه يعني روزنامه. امروزه دفتر روزنامه جاي آن را گرفته است. امور روزانه وقفي هم در همين دفاتر ثبت مي‌شد البته در دفترهاي روزانه وقفي. 
<ref>
همان، ص194-195.
</ref> 
دفتر مهمي به نام «دفاتر قلم زوائد الجزية» وجود داشت که ويژه موارد اوقاف سلاطين و وزراء بود. يعني سلطان يا وزير وقتي از منطقه‌اي قبطي‌نشين، جزيه مي گرفت، يا از گوسفندهاي گله‌داران عوارض دريافت مي‌کرد و به مصرف امور تعيين شده مي‌رساند، درصدي مي‌ماند، اين زوائد بايد وقف و در همين دفتر ثبت مي‌شد. 
<ref>
همان، ص199.
</ref> 
حرمين [[مکه]] و [[مدينه]] اداره ويژه جهت ثبت و گزارش کارکرد و عملکرد موقوفات داشت. اين اداره به نام «محاسبه الاوقاف» ناميده مي‌شد. اين اداره به امور اوقافي مکه و مدينه، امور موظفين و کارمندان مؤسسات وقفي، وقف‌هاي سلاطين و خلفاي عثماني در مناطقي از جهان در جهت حرمين شريفين و اين‌گونه امور ديگر رسيدگي مي‌کرد. 
دفاتري که از اين اداره بر جاي مانده و حاکي از ثبت چرخه امور اداري به روش دقيق است. به نام «دفاتر قلم محاسبة الحرمين و الادارات التابعة له» مي باشد. شخصيت‌هايي که براي حرمين [[وقف]] کرده و نامشان در اين دفاتر ثبت شده عبارت‌اند از: فاطمة سلطان، علي پاشا العتيق، گلبهار خاتون، الغازي طورخان بک، سليمان پاشا، اياصوفيا، امين البناء، بشير آغا، جور ليلي علي پاشا، مصطفي پاشا، محمود پاشا الولي، بايزيد ولي، عبدالحميد، مرادخان، سلطان يلديوم و مهرشاه سلطان. 
اماکني که اوقاف حرمين شريفين در آنها وجود دارد، در جهان پراکنده‌اند ولي عمده آنها در شهرهاي عثماني آن دوره مثل استانبول، اناطولي، عراق، يمن و قاهره بوده است. اين اداره، چند واحد اداري تابعه مثل دار السعادة، الصدر الاعظم، و مشيخة الاسلام داشته که رسيدگي به اوقاف حرمين را برعهده داشته‌اند. 
مقاطع وقفي وابسته به حرمين خود دفتر ويژه داشته و امور جاري آن ثبت شده است. 
<ref>
همان، ص205.
</ref>
موقوفات موجود در شهرهاي عثماني که وابسته به حرمين نبوده در دفتر ديگري به نام «دفاتر قلم الاوقاف الصغيرة» به تفصيل آمده است. 
<ref>
همان، ص206.
</ref>
غير از تشکل‌هاي فوق، يک اداره ديگري وجود داشت که اقتصاددانان و حقوق‌داناني را جذب کرده و فقط به امور مالي موقوفات، چگونگي رشد و توسعه آنها، اجراي روش‌هايي در مسير بهبود و سامان‌دهي به موقوفات رسيدگي مي‌کرد. اين تشکيلات به نام «دفاتر قلم الموقوفات» نام داشت. 
<ref>
همان، ص209-212.
</ref>

دولت عثماني موقوفات را در اقتصاد کشور جاي داده و بين آنها ارتباط برقرار مي‌کرد. درون دربار، تشکيلاتي براي سامان‌دهي به امور خيريه و گسترش نيکوکاري در کل قلمرو عثماني وجود داشت. اين تشکل که به اسم: «مجلس التنظيمات الخيريه» بود، به امور خيريه به معناي عام که شامل وقف هم مي‌شد، رسيدگي مي‌کرد. در اين مجلس دفاتري به نام «دفاتر التنظيمات الخيريه» مستقر بود که امور روزانه را وارد مي‌کرد. 
<ref>
همان، ص269.
</ref> 
نظارت بر اوقاف هم به عنوان يکي از ارکان وقف اهميت دارد و خلافت عثماني نمي‌توانست بي‌توجه به آن باشد. به همين جهت تشکيلاتي در دربار ايجاد کرد به نام «مجلس نظارة الاوقاف الهمايونية» و دفاتري جهت ثبت چرخه امور خود داشت به نام «دفاتر نظارة الاوقاف الهمايونية». از سال 1242ق/ 1826م نظارت بر اوقاف رسمي شده بود ولي از سال 1255ق/ 1839م توسعه يافت و با تصويب تشکيلاتي براي آن، نهادينه شد.
<ref>
همان، 283-284.
</ref> 
تا اينجا تمامي دفاتري که امور روزانه [[وقف]] در طول خلافت عثماني را ثبت کرده است را گزارش کرديم و معلوم شد عثماني‌ها تلاش و مداخله و اهتمام ويژه‌اي براي ثبت امور وقفي داشته و به روش‌هاي مختلف، همه امور وقفي را ثبت و گزارش کرده تا نسل‌هاي آتي بدانند در اين دوره چه سيري طي شده و موقوفات چه وضعيتي داشته‌اند.
==اسناد و مدارک اوقافي== 
در کنار چرخه امور اوقافي، اسناد و مدارکي هم وجود داشت که جداگانه در کلاسه‌هاي خاص بايگاني و نگهداري مي‌شد. براي مثال اگر وزيري يک قطعه زمين در روز 20 شوال 1220 ق در استانبول [[وقف]] مي‌کرد، اين [[وقف]] در دفتر ويژه‌اي ثبت مي‌شد. اما وقف‌نامه آن، تأييدنامه شاهدان (شهودنامه) و هرگونه سند ديگر مرتبط با اين وقف جداگانه بايگاني مي گرديد. اين بخش عهده‌دار پرداختن به اسنادي است که بايگاني شده، روش بايگاني آنها و معرفي طبقه‌ها. 
در اين مقاله به اجمال فقط به معرفي طبقات مي‌پردازم.
==ديوان بکلکجي== 
اداره‌اي در دولت عثماني بود که به زمين‌ها و خريد و فروش و نيز وقف زمين و امور اوقافي آنها مي‌پرداخت. بخش بايگاني اين اداره چند قسمت خود را به تجميع و بايگاني اسناد وقفي اختصاص داده بود: نام اين قسمت‌ها چنين است: 
ـ وثائق الشؤون الدينية و الخيرية للطوائف غير المسلمة 
ـ وثائق الوقائع الوقفية 
در اين دو قسمت هزاران برگ درباره امور اوقافي مرتبط با وقف زمين بايگاني شده است که ارزش آن قابل اندازه‌گيري و بيان نيست. نيز اداره اقتصادي يا «دائرة المالية» در بايگاني خود اين قسمت‌ها را دارد: 
ـ وثائق محاسبة الحرمين و الادارات التابعة له 
ـ وثائق مقاطعات الحرمين 
ـ وثائق الاوقاف الصغيرة 
ـ وثائق قلم الموقوفات و الادارات التابعة له 
تشکيلاتي که نظارت بر اوقاف را از سال 1255ق برعهده داشته، هزاران برگ اسناد برجاي نهاده است. اين اسناد به نام «وثائق نظارة الاوقاف الهمايونية» در آرشيف ملي ترکيه نگهداري مي‌شود. 
<ref>
همان، ص325-520.
</ref> 
غير از اسناد مکتوب گزارشي، اسناد ديگر مثل نقشه‌هاي اماکن وقفي، قبالجات و وقف‌نامه‌هايي که روي چوب، سنگ و پوست نوشته شده، عکس و آلبوم مناطق و مؤسسه‌هاي وقفي يا شخصيت هاي نيکوکار و واقف در خزانه اسناد موجود است که از دوره عثماني به يادگار مانده است. 
<ref>
همان، ص523 به بعد. 
</ref>
خلاصه اينکه دوره خلافت عثماني، [[وقف اسلامي]] با فراز و نشيب‌هاي متعدد دست به گريبان بود. در همين دوره واقعه مهم الغاي وقف به اجرا در آمد ولي چندي بعد با لغو اين قانون، مجدداً زمينه‌هاي شکوفايي وقف فراهم آمد. به هر حال در دوره عثماني، تجارب گران‌سنگي به دست آمد. تجاربي که امروزه داشتن و درک آنها لازم و پژوهشگران بايد با مطالعه آن دوره و تجارب مهمي که در دست مي باشد، در اختيار امت مسلمان قرار دهند. اما بدون اسناد بر جاي مانده نمي‌توان، تحقيقات کارآمدي عرضه کرد. به همين دليل نخست بايد به سندشناسي روي آورد.
==منابع و مصادر== 
درباره اسناد و مدارک عثماني تاکنون تحقيقات مفصل و پر دامنه‌اي اجرا و آثار جامعي تأليف شده است. البته منابع خاص درباره اسناد وقفي عثماني کمتر است و جا دارد پژوهش مفصل و جامع در اين‌باره انجام و عرضه شود. يکي از آثار جامع در اين‌باره کتابي با اين مشخصات است: 
دليل الارشيف العثماني: فهرس جامع لوثائق الدولة العثمانية في ارشيف رئاسة الوزراء الترکية؛ يوسف احسان گنج، حاجي عثمان يلديرم، مصطفي کوچوک، ابراهيم قراجه، ناظم يلماز، سنان صانار، واشدگون دوغدي؛ ترجمه صالح سعداوي؛ مقدمه خالدارن، استانبول، مرکز الابحاث للتاريخ و الفنون و الثقافة الاسلامية باستانبول (ارسيکا)، 2008م. 620 ص. 
اصل اين کتاب به انگليسي يا ترکي استانبولي است و مترجم با دقت تعريب کرده است. مرکز الابحاث للتاريخ و... با نام اختصاري IRCICA (ارسيکا) مهم‌ترين مؤسسه آرشيوي و پژوهشي است که به گردآوري و بررسي اسناد و مدارک دوره اسلامي به ويژه دوره عثماني مي‌پردازد. نويسندگان اين اثر هفت تن از بهترين متخصصان در عرصه اسناد و مدارک اسلامي ـ عثماني‌اند. 
اين کتاب چهار بخش اصلي دارد و در هر بخش، به اسناد و مدارک وقفي هم مي‌پردازد. اما ساختارش مي‌تواند مدل خوبي براي پژوهش پيشنهادي درباره اوقاف باشد. اختصاراً اين ساختار را معرفي مي‌کنم: 

بخش 1: طبقه‌بندي دفاتر موجود در آرشيف عثماني 

فصل1: دفاتر ديوان همايوني و باب آصفي و دفترخانه عامره 
ـ دفاتر قلم ديوان (بکلکجي) 
ـ دفاتر المهمه 
ـ دفاتر شکايت 
ـ دفاتر احکام 
ـ دفاتر احکام 16 استان به ترتيب معرفي شده است. 
ـ دفتر روزنامه عسکرية 
ـ دفاتر سجلات و رکني خاصه 
ـ دفاتر دول اجنبي 
ـ دفاتر طوائف غير مسلم 
ـ دفاتر حضرتي 
ـ دفاتر اذن السفينه 

فصل2: دفاتر دائره ماليه 
ـ دفاتر قلم محاسبه اناطولي 
ـ دفاتر گمرک 
ـ دفاتر جزيه 
ـ دفاتر اوامر ماليه 
ـ دفاتر مالي حرمين 
ـ دفاتر موقوفات 
ـ دفاتر قلم الاوقاف الصغيرة 

فصل3: دفاتر باب عالي (دربار) 
ـ دفاتر مديرية الخزانه 
ـ دفاتر عرض حالات 
ـ دفاتر طوائف غير مسلم 
ـ دفاتر نفي و قصاص 
ـ دفاتر تشريفات 
ـ دفاتر تنظيمات الخيرية 

فصل4: دفاتر ارشيف سراي يلديز 

فصل5: دفاتر خاصة بالنظارات و التفتيش  
ـ دفاتر نظارت داخلي 
ـ دفاتر نظارت خارجي 
ـ دفاتر نظارت بر موقوفات و اوقاف 

بخش 2: طبقه‌بندي اسناد در آرشيو عثماني 

فصل1: اسناد ديوان همايوني و باب آصفي و دفترخانه عامره 
ـ وثائق دول اجنبي 
ـ وثائق شؤون ديني و خيريه 

فصل2: اسناد دائره ماليه 
ـ وثائق حرمين مکه و مدينه 
ـ وثائق اوقاف 
ـ وقائق موقوفات متفرقه 

فصل3: وثائق باب عالي 

فصل4: وثائق ارشيف براي يلديز 
ـ اسناد نظارت بر اوقاف 

فصل5: وثائق خاصه بالنظارات و التفتيش 
ـ اسناد نظارت بر اوقاف همايوني 

بخش 3: موارد آرشيوي ديگر موجود در آرشيو عثماني 

فصل1: فهارس نقشه‌ها، طرح‌ها، عکس‌ها، کروکي‌ها 
ـ فهارس وقفيات 
ـ فهارس مديرية اوقاف 

بخش 4: آرشيوها و مخازن اسناد در ترکيه 
اين کتاب در چهار بخش فوق همه مباحث اسناد عثماني را مطرح و بررسي کرده است.  
ارسيکا و سازمان اوقاف ترکيه از جمله نهادهايي هستند که موظف شده اند درباره اسناد اوقافي، تحقيق هاي دامنه داري را اجرا و منتشر کنند. و تاکنون چند جلد کتاب منتشر کرده اند. اما هنوز جاي کار زياد هست. مهم اينست که پژوهشگران و نهادهاي پژوهشي ايران مي توانند از اين گونه آثار الگو برداري کرده و پژوهش هاي سودمندي در موضوعات اسناد اوقافي ايران منتشر کنند.

==پانویس==
</div>
[[رده:میراث جاویدان شماره 74]]

[[رده:مقالات]]