نمایش مبدأ برای خير مجازی: راهبردهای تحقق خير فردی و خير اجتماعی در فضای مجازی


<div style=" font-family:B Nazanin; font-size:18px; text-align:justify;">
[[رضا بنی‌اسد]]
<ref>
استاديار و عضو مركز رشد دانشگاه امام صادق علیه‌السلام baniasadmba@gmail.com   
</ref> 
==چکیده==
خیر در فضای فیزیكی و حقیقی زندگی [[انسان]] سنتی دیرینه است. اما امروزه با ظهور فضای مجازی (‌سایبر)، در سطح فردی و اجتماعی مصادیق متعددی از خیر ظهور كرده است. فرامتغیرهای این فضا، خیر را در سطح فردی و اجتماعی توسعه داده و مرزهای آن را  گسترش داده‌اند. شواهد متعددی وجود دارد كه بیانگر این است كه امور خیریه در فضای مجازی در كشور ما متناسب با تحولات این فضا گسترش نیافته است. بنابراین، این مقاله با رویكرد پژوهش كیفی برخط و با استفاده از تحلیل داده‌های موجود در فضای مجازی، ابتدا مفهوم خیر در فضای مجازی و سپس امتداد خیر و نیكوكاری از فضای مجازی به فیزیكی و بالعكس را بررسی کرده و سپس به نوع‌شناسی انواع سازمان‌های خیریه و همچنین افراد خیر در فضای مجازی می‌پردازد. برای آن‌كه جریان امور خیریه در فضای مجازی محقق شود ابزارهای این فضا و كاربرد آن در امور خیریه بررسی می‌شود. هرچند نتایج پژوهش نشان می‌دهد كه خیر در فضای مجازی از سوی افراد گسترش یافته است اما آنچه كه خیر را به صورت همگانی و برای همگان محقق می‌كند خیر اجتماعی در فضای مجازی است كه فاینانس اجتماعی و كارآفرینی اجتماعی مصادیقی از اینگونه امور خیریه هستند. این مقاله سپس بر اساس یافته‌های خود راهبردهایی عملیاتی را برای تحقق و اجرای امور خیریه و نیكوكاری در فضای مجازی معرفی می‌كند.

''واژگان کلیدی''

خیر مجازی، فضای مجازی، راهبرد، ‌امورخیریه،‌ خیر فردی، خیر اجتماعی

==مقدمه==

قبل از آنکه صنعت هم‌زمان ارتباطات و در امتداد آن اینترنت به‌عنوان شبکه ارتباطی و همچنین اطلاعاتی جهانی ظهور کند انسان‌ها در فضای فیزیکی زندگی خود به سر می‌بردند. اما امروزه با ظهور انواع فناوري‌هاي ارتباطي، زندگی در  فضای مجازی در کنار فضای فیزیکی پا به عرصه وجود گذاشته و رخ‌نمایی می‌کند.

عاملی برای شناخت و تبیین بهتر اين دو فضا و ارتباط آن‌ها با يكديگر، رویکرد دو فضایی شدن جهان را مطرح می‌کند. وی بر این باور است که زندگی فیزیکی و مجازی باید در کنار یکدیگر فهم شود. فهم جهان فیزیکی منهای مجازی و بالعکس، مطالعه را گرفتار نوعی خطای فهم می‌کند. (عاملی 1390، صص 25-22)

نگاه به [[خير]] در فضاي مجازي نيز از این امر مستثنا نیست. زمانی که فضای فیزیکی بر زندگی بشر حاکم بود طبیعی است که امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي هم در آن فضا صورت می‌گرفت. 

حال که علاوه بر فضای فیزیکی، فضای مجازی هم بر زندگی بشر سایه افکنده است باید وضعیت امور خيريه نه‌تنها در فضای مجازی بلکه در دو فضایی (امتداد امور خيريه از یک فضا به فضای دیگر) هم بررسی شود.
 
در زندگی فعلی بشر، فرصت امور [[خيريه]] بيشتر است؛ از یک‌سو، امور خيريه هنوز در فضای فیزیکی با مختصات مربوط به خود رخ می‌دهد و از سوی دیگر، در فضای مجازی نيز فرصت‌هاي جديدي براي امور [[خيريه]] فراهم‌شده است. حال نوع سومی هم برای امور خيريه وجود دارد که امتداد آن از فضای مجازی به فیزیکی و بالعکس بررسي می‌شود. 

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد امور خیریه در فضای مجازی در کشور [[ایران]] به‌صورت پراکنده گسترش‌یافته و لازم است با توجه به رشد و توسعه فضای مجازی در کشور، نسبت به رشد و توسعه و ساماندهی این امور به نحو مطلوب پرداخته شود. 

هدف از این پژوهش، تبیین مفهوم خیر در فضای مجازی و امتداد آن از فضای فیزیکی و ذهنی به آن فضا، نوع‌شناسی اشخاص حقیقی و حقوقی، ابزارهای فضای مجازی و سپس شناسایی راهبردهایی در حوزه خیر فردی و اجتماعی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی است. بنابراین به چهار سؤال اصلی پاسخ داده خواهد شد:

1.امتداد امور خیریه از فضای فیزیکی به مجازی و بالعکس چگونه است؟

2.نوع شناسی افراد حقوقی (سازمان‌ها) و حقیقی در امور خیریه فضای مجازی کدامند؟

3.ابزارهای فضای مجازی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی چه هستند؟

4.چه راهبردهایی برای تحقق خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی وجود دارد؟

==ادبیات پژوهش==

امروزه فضاي مجازي هم فرصت‌ها و هم تهديداتي را پيش روي بشريت قرار داده است. هرچند تهديدات آن امروزه در فضاي كشور باعث نگراني‌هايي شده است، اما درهرصورت شرايط براي امور [[خير]] و [[نيكوكار]]ي بسيار فراهم است. نويسنده درزمینه تهديدات اين فضا مطلبی را با عنوان «زمينه‌هاي تحقق گناهان كبيره در فضاي مجازي» نگارش كرده است (بني‌اسد، 1395) اما اين مقاله جنبه بهره‌برداري از فرصت‌هاي فضاي مجازي را در امور خيريه بررسي مي‌كند.

بهره‌برداري از فرصت‌هاي فضاي مجازي مورد تأکید [[رهبر معظم انقلاب اسلامي]] نيز هست. در بيانات ايشان چنين اشاره‌شده است:
« ابزارهای تسهیلکننده، مثل رایانهها و ارتباطات اینترنتی و فضای مجازی و سایبری فرصت فوقالعادهای است؛ مبادا این فرصت ضایع شود. اگر ضایع شد، خدای متعال از من و شما روز [[قیامت]] سؤال خواهد کرد؟
<ref>
بيانات در ديدار علما و روحانيون خراسان شمالي 19/7/1391 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=21151  
</ref>
فضای مجازی امروز از فضای حقیقیِ زندگی ما چند برابر بزرگ‌تر شده؛ بعضی‌ها اصلاً در فضای مجازی تنفّس می‌کنند؛ اصلاً آنجا تنفّس می‌کنند، زندگی‌شان در فضای مجازی است. جوانان‌هم سروکار دارند با فضای مجازی، با انواع‌واقسام چیزها و کارها، با برنامه‌های علمی‌اش، با اینترنتش، با شبکه‌های اجتماعی‌اش، ... یک کسانی نشسته‌اند، فکر کرده‌اند، یک‌راهی بازکرده‌اند به‌عنوان این فضای مجازی و به قول خودشان سایبری؛ خیلی‌خب، از این استفاده کنید منتها استفاده‌ی درست بکنید.
<ref>
بيانات در ديدار معلمان و فرهنگيان 13/02/1395 http://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=32970 
</ref>
"
[[خير]]اجتماعي در فضاي مجازي به معناي بهره‌برداري از روش‌ها و فنون نوين فضاي مجازي در توسعه و گسترش خير در حوزه‌هاي مختلف اجتماعي است. 

خير اجتماعي صرفاً به معناي راه‌اندازی سازمان‌ها براي امور خيريه نيست، بلكه هدف بايد به‌صورت اجتماعي محقق شود. خير اجتماعي مي‌تواند حتي از سوي يك فرد [[كارآفرين]] در فضاي مجازي برای تأمین مالی اجتماعي و تأمین مالی جمعی و غیره صورت گیرد.

اهميت [[خير اجتماعي]] به‌اندازه‌ای است كه دربند اول سياست‌هاي اقتصاد مقاومتي به [[كارآفرين]]ي اجتماعي اشاره‌شده است. 
امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي در محيط مجازي به‌مراتب گسترده‌تر از فضاي فيزيكي است. حتي در مواردي خير به‌مثابه بي‌نهايت [[خير]] است. يعني امر خير يك حالت پويا داشته و مرتباً  در فضاي مجازي رويش دارد. 

زيرا باوجود فرامتغیرهای فضاي مجازي اگر [[خير]] در فضاي مجازي رخ دهد، ممكن است افراد بی‌شماری در مكان‌ها و زمان‌هاي مختلف از آن بهره‌مند شوند. اگر خير به‌صورت يك كالاي مجازي و قابل‌مشاهده يا دانلود باشد، پايگاه‌هاي اطلاعاتي و موتورهاي جستجو آن‌را در پايگاه‌هاي خود ثبت كرده و براي آيندگان نيز قابليت نمايش خواهد داشت. 

عاملي، هشت خصلت يا فرامتغیرهایی همچون سرعت، فراگيري،‌ دسترسي دائم،‌ فرازماني و فرامكاني، جهاني بودن، سيال بودن، تشديد واقعت و چندرسانه‌اي بودن را براي فضاي مجازي بر‌مي‌شمارد كه همه‌چیز را تحت تأثیر قرار مي‌دهند.(‌عاملي، 1390 صص29-26) اين فرا متغیرها در امور خيريه براي فضاي مجازي در جدول زير به‌اختصار توضيح داده‌شده‌اند:

[[پرونده:اولین همایش جامعه مقاله چهارم تصویر اول.jpg|اصلی|وسط]]

بر اساس آمارهاي منتشرشده، در سال 1393 تعداد كاربران اينترنت بيش از 60 ميليون نفر تخمين زده‌شده است. به‌طوری‌که بيش از 50 درصد از [[ايران]]يان حداقل عضو يكي از شبكه‌هاي اجتماعي هستند. (‌مركز ملي فضاي مجازي) و  بيش از 14 ميليارد ساعت بازي رایانه‌ای در سال صورت مي‌گيرد. 

هرچند بيش از سي سال از ظهور اينترنت و فضاي مجازي مي‌گذرد اما در عرصه خير مجازي، ضرورت دارد از فرصت‌هاي اين فضا بيشتر استفاده شود.
امروزه متناسب با ظهور فضاي مجازي از تركيب سايبر
<ref>
. cyber 
</ref>
و موضوعات مختلف همچون پژوهش، [[اخلاق]]، جرم، حقوق، فرهنگ، جنگ و موارد متنوع ديگر، واژگاني تركيبي به وجود آمده است؛ ظهور موضوعاتي همچون پژوهش سایبر
<ref>
. cyber-research 
</ref>
(‌پژوهش فضاي مجازي)، جنگ سایبر
<ref>
. cyberwar 
</ref>
، اخلاق سایبر
<ref>
. cyberethic 
</ref>
، جرائم سایبر
<ref>
. cybercrimes 
</ref>
،فرهنگ سایبر
<ref>
. cyberculture 
</ref>
و [[حقوق سایبر]]
<ref>
. cyberlaw 
</ref>
بيانگر اين است كه اين موضوعات به‌طورجدی مطالعه شده‌اند. با جستجو در وب در منابع فارسی، مشاهده شد كه اصطلاح [[خير مجازي]] و واژگان مرتبط، نتايجي بسيار محدود در اينترنت دارد. 
(‌جدول زير)
[[پرونده:اولین همایش جامعه مقاله پنجم 2 .JPG|اصلی|وسط]]
 
== روش تحقیق==

این پژوهش بر اساس روش‌شناسی تفسیری و رویکرد کیفی برخط با استفاده از استراتژی تحلیل محتوای برخط انجام می‌شود. در این پژوهش، توصیف و تحلیل داده‌های گردآوری‌شده بر اساس سؤال محوری است. گیبسون و براون بر این باورند که یکی از روش‌های مناسب برای مرتبط کردن سؤالات پژوهش به تحلیل، محور قرار دادن خود سؤالات است. بنابراین بر محور سؤالات، داده‌های گردآوری‌شده تحلیل و گزارش پژوهش ارائه می‌شود. (Gibson & Brown, 2009, p. 197)
== یافته‌های پژوهش==

براي تنظيم يافته‌هاي حاصل از پژوهش، ابتدا سؤال اول به‌منظور شناخت دامنه امور خیر در فضای مجازی و فیزیکی بررسی می‌شود. سپس به نوع‌شناسي افراد حقوقي و حقيقي در امور خيريه در فضاي مجازي پرداخته و ابزارهاي مرتبط با امور خيريه در فضاي مجازي معرفي مي‌شوند. 

سرانجام، با توجه به اینکه این پژوهش به تصمیم‌سازی برای ایجاد شرایط بهینه‌تر برای رشد و توسعه امور[[خیریه]] در کشور کمک می‌کند به راهبردهای تصمیم‌ساز برای توسعه امور خیریه اشاره خواهد شد. 

طبیعی است که توجه و اجرای این راهبردها کمک خواهد کرد خیر نسبت به گذشته در فضای مجازی از رشد و توسعه بیشتری برخوردار شود. یافته‌های حاصل از پژوهش با محوريت هر يك از سؤالات عبارت است از:
=== امتداد امور خیریه از فضای فیزیکی، ذهنی و مجازی به یکدیگر=== 

قبل از ظهور جهان مجازي، امور [[خيريه]]، مفهومي فيزيكي و ذهني داشت. اين امور در فضاي فيزيكي با منطق ارتباط چهره به چهره در تعاملات اجتماعي يا در فضاي ذهن (‌مأجور بودن نيت خير) و بدون هیچ‌گونه ارتباط و به‌تنهایی رخ مي‌داد. اما اكنون با ظهور فضاي مجازي منطق انجام امر خير به‌صورت حاضر با غائب و غائب هم محقق مي‌شود. بنابراين به اعتبار اين نوع‌شناسي از امور خير مي‌توان تحقق خير را به‌صورت زير متصور شد:

•امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي كه فقط در فضاي ذهن افراد رخ مي‌دهند (افراد در اين وضعيت نيت امر خير را دارند اما توان به فعليت رساندن آن وجود ندارد)؛

•امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي فقط در فضاي فيزيكي محقق مي‌شود. اين امور ممكن است به‌صورت فردي يا اجتماعي صرفاً در امور فيزيكي و حقيقي زندگي به‌دور از هرگونه ابزار فضاي مجازي همچون رايانه، اينترنت، بازي‌ها و موبايل و رایانک محقق گردد.

•امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي كه فقط در فضاي مجازي محقق مي‌شود. افراد حقيقي و حقوقي [[نيكوكار]]، فرآيند انجام امور خيريه را به‌طور كامل در فضاي مجازي دنبال مي‌كنند.

•امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي كه در فضاي مجازي انجام‌شده و در فضاي فيزيكي یا ذهن امتداد مي‌يابد و بالعكس.
بنابراین، قطعات جورچین امور خیریه در فضای فیزیکی و مجازی مکمل یکدیگر هستند که برخی از قطعات در فضای مجازی و برخی در فضای فیزیکی رخ می‌دهند.
 
ذیلاً رخداد هر یک از امور [[خیریه]] و امتداد آن از یک فضا به فضای دیگر توضیح داده می‌شود:

الف: تحقق امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي  در فضاي مجازي با یک‌بار رخداد يا رخداد مداوم

در اين حالت،‌ امور [[خيريه‌]] ‌در فضاي مجازي رخ‌داده و بدون امتداد باقي مي‌ماند؛ به‌عنوان‌مثال، شخص خيّر از طريق تلگرام يا درگاه پرداخت، مبلغي را به‌حساب شخصي نيازمند واريز مي‌كند و اين امر خير به همین‌جا ختم مي‌شود. 

اما همواره امور [[خيريه]] در فضاي مجازي به اين صورت نيستند، بلكه از يك محيط در فضاي مجازي به محيط ديگر آن انتقال مي‌يابند و ممكن است يك امر خير به‌مثابه بي‌نهايت خير در فضاي مجازي تلقي شوند و پاياني براي آن‌ها وجود نداشته باشد. 

در این صورت تحقق امر خير به‌صورت مداوم است يعني [[انسان‌]]ها، سخت‌افزارها و نرم‌افزارها اقدام به اشاعه اين امر خير در فضاي مجازي مي‌كنند اين امور عمدتاً يا كالاها و محصولات دانلود شدني هستند يا از جنس داده و اطلاعات كه مرتباً منتشر مي‌شوند.

ب: تحقق امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي در فضاي فيزيكي با یک‌بار رخداد يا رخداد مداوم
اين مورد گونه‌ای از امور [[خيريه]] است كه سال‌هاي سال در زندگي [[انسان‌]]هاي [[نيكوكار]] و [[خيّر]] در جريان بوده و خواهد بود. [[وقف]]،‌ كمك رودررو به [[فقرا]]، ساخت مدرسه، مسجد، صدقات و ده‌ها مورد ديگر كه بدون هیچ‌گونه ابزار فضاي مجازي محقق مي‌شوند ازاین‌گونه‌اند.

ج: تحقق امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي  در فضاي فيزيكي و امتداد آن در فضاي مجازي
[[خيرين]] در فضاي فيزيكي امر خيري را انجام داده‌اند و در فضاي مجازي هم منتشر مي‌شود. به‌عنوان‌مثال، فيلم‌برداري يك كلاس آموزشي در فضاي فيزيكي و نشر آن در فضاي مجازي مي‌تواند ازاین‌گونه موارد باشد. زماني كه يك فعاليت از فضاي فيزيكي به فضاي مجازي امتداد مي‌يابد خصلت‌هاي زير در آن توسعه و گسترش مي‌يابد:

•با ديجيتالي شدن امور خيريه، گسترش فعاليت آن‌ها در دامنه بي‌نهايت مي‌شود؛

•زمان فيزيكي به زمان مجازي تبدیل‌شده بنابراين امور خيريه در فضاي مجازي هميشه حاضر خواهد بود؛ حال‌آنکه در زمان فيزيكي محدود به زمان حضور است؛ به‌عنوان‌مثال كلاس درس يك معلم محدود به زمان حضور وي و دانش‌آموزان در كلاس است حال‌آنکه با نشر آن در فضاي مجازي همواره در دسترس خواهد بود؛

•امتداد امور [[خيريه]] از محلي به جهاني: با ورود يك امر خير در فضاي مجازي تقريباً جهانيان به آن دسترسي خواهند داشت، حال‌آنکه در فضاي فيزيكي محدود به يك محله يا منطقه است. در اين حالت امور خيريه بدون مرز خواهند بود.

•كند به سريع: سرعت نشر و توسعه امور خير در فضاي مجازي با سرعت بالاتري صورت خواهد گرفت. 


•محدود به فراگير: اگر در فضاي مجازي شبكه‌هاي محدودي براي توسعه و نشر خير در ارتباط بودند؛ حال در فضاي مجازي توسعه و رشد خير، بسيار بيشتر از فضاي فيزيكي است؛ زيرا از انواع ارتباطات انساني، شبکه‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری استفاده مي‌شود.

امور خيريه در فضاي فيزيكي ممكن است راكدتر باشند حال‌آنکه نوعي سياليت در امر خير در فضاي مجازي وجود دارد. به‌عبارت‌دیگر، در یک‌لحظه ممكن است از امور خيريه يك نيكوكار، افراد متعددي در نقاط مختلف دنيا استفاده كنند. به‌عنوان‌مثال، شخصي در امور آموزشي اقدام به امر خير مي‌كند و در یک‌زمان از چندين كشور دنيا هم‌زمان مي‌توانند به خير و نيكوكاري وي دسترسي پيدا كنند.

•عادي به تشديد شده: امر خير در فضاي فيزيكي اگر امري عادي جلوه‌گر باشد، در فضاي مجازی يك واقعيت تشديد شده است كه ذهنيت و عينيت را درگير كرده و در ابعاد مختلف گسترش مي‌يابد.

•تبديل امور خير منفرد به متكثر: فضاي مجازي فضاي اشاعه خير و البته شر است. اگر يك خير در فضاي مجازي منتشر شود اين خير به‌وسیله ديگران و سخت‌افزارها و نرم‌افزارها بازنشر مي‌شود. ممكن است عين خير بازنشر شده يا اينكه نسخه‌هاي كامل‌تر يا بخشي از آن منتشر شود يا اينكه خير جریان‌سازی در امور [[خيريه]] و [[نيكوكار]]ي داشته باشد.

•تبديل خير تک زمانی به همه‌جا حاضر: دسترسي به امور [[خيريه]] در همه‌جا ممكن مي‌شود.

•تبديل امور [[خيريه]] ارادي به غیرارادی: امور خيريه در فضاي فيزيكي عمدتاً ارادي هستند. بنابراين با اراده و ميل ما منتشر مي‌شوند. حال‌آنکه هرگونه اقدام خير در اولين گامِ انتشار، در اختيار ماست و پس از توسعه و نشر آن در فضاي مجازي، ديگر به‌صورت غیرارادی و بدون اختيار ما منتشر مي‌شود. حتي شخص [[خيّر]] در مواردي نمي‌تواند محاسبه دقيقي از ميزان نشر آن داشته باشد. اين امتداد براي امور شر آسيب‌زا و خطرناك بوده و براي امور خير باعث اجر بيشتر به خيرين خواهد شد.

د:‌ تحقق امور خيريه و نيكوكاري  در فضاي مجازي و امتداد آن در فضاي فيزيكي
اموري از [[خير]] هم هستند كه در فضاي مجازي انجام‌شده اما امتداد آن‌ها در فضاي فيزيكي رخ مي‌دهد. به‌عنوان‌مثال، يك سايت يا شبكه تلگرامي اقدام به درخواست يك كليه براي بيمار مي‌كند و فرد اهداکننده را از طريق فضاي مجازي شناسايي كرده و بعدازآن  طبيعي است كه كليه در فضاي واقعي زندگي بايد به بيمار پيوند بخورد.

امور [[خيريه]] در فضاي مجازي اگر به‌صورت فردي محقق شوند (‌به‌عبارت‌دیگر، يك فرد به دنبال تحقق اين امور باشد به خير مجازي فردي و اگر به‌صورت اجتماعي محقق شود خير اجتماعي( جمعي) خواهد بود.

خير اجتماعي در فضاي مجازي به معناي شبكه‌سازي در فضاي مجازي (‌از طريق شبكه‌هاي اجتماعي فيس‌بوك، تلگرام و ...)  را نيز شامل مي‌شود. 

یکی از مصادیق مهم خیر اجتماعی، تأمین مالی جمعی و [[کارآفرین]]ی اجتماعی است. در تأمین مالی جمعی، هدف گردآوری سرمایه‌های خرد از طریق فضای مجازی است. در [[کارآفرین]]ی اجتماعی، هدف اصلی اشتغال‌زایی و کاریابی برای افراد جامعه بدون توجه به سود تجاری شخص کارآفرین است.

ه: امتداد امور خیریه از فضای ذهنی به فضای مجازی
درواقع زمانی که [[خیر]]در نیت افراد نیز ظاهر می‌شود از ارزش بالایی برخوردار است. اما زمانی این نیات و امور خیر از فضای فیزیکی به فضای مجازی گسترش می‌یابند، مي‌توانند بر توسعه و رشد امور [[خیریه]] در فضاي مجازي كمك كنند. شبكه‌هاي اجتماعي متن‌محور، تصویر‌محور، ویدئو‌محور و چندگانه شرايطي را فراهم كرده‌اند تا خيرين فعال در اين فضا حتي اگر توان مالي نداشته باشند بتوانند از طريق محتوا و تشويق ديگران شرايط امور [[خيريه]] را فراهم كنند.( نمودار زير)
[[پرونده:اولین همایش جامعه مقاله پنجم 3.JPG|اصلی|وسط]] 
 
=== نوع شناسی افراد حقوقی (سازمان‌ها) و حقیقی در امور خیریه فضای مجازی===

هرچند كه براي انجام امور [[خيريه]] به‌صورت مشخص شركت‌هايي وجود دارد كه رسالت خود را به‌طور كامل فعاليت در حوزه امور [[خيريه]] قرار داده‌اند اما ساير سازمان‌ها نيز در مسئوليت اجتماعي خود کم‌وبیش باید در این امور شریک باشند. حتی سازمان‌هايي كه قبلاً به‌صورت سنتي كار مي‌كردند می‌توانند امور [[خیریه]] خود را در فضای مجازی گسترش دهند، بدین منظور سایت‌هایی طراحي كرده تا [[خيرين]] يا دریافت‌کنندگان امور خير بتوانند از آن بهره‌مند گردند. 

افراد حقیقی جامعه نیز از این فرصت استفاده کرده و به‌صورت خودجوش اقدام به طراحی سايت‌هايي براي گردآوري كمك‌هاي مردمي (چه به‌صورت جزئي و چه به‌صورت كلي) و توزیع آن در بین نیازمندان کرده‌اند. ذیلاً انواع این سازمان‌ها و اشخاص حقیقی بررسی می‌شود:
==== انواع سازمان‌هاي خيريه====

در حوزه سازمان‌هاي فعال در فضاي فيزيكي و فضاي مجازي طبقه‌بندی مرسومي از سازمان‌ها وجود دارد كه عبارت است از:

==الف: سازمان‌هاي كاملاً برخط== 
این‌گونه سازمان‌ها هیچ‌گونه موجوديت فيزيكي يعني ساختمان، دفتر يا محل كار در فضاي فيزيكي ندارند همه امور از طريق فضاي مجازي صورت مي‌گيرد. محصولات و خدمات ارائه‌شده از طریق این سازمان‌ها به دو صورت زیر است:

•اقدام به تولید و بازنشر کالاهای مجازی (‌دانلود شدنی) می‌کنند. کالای مجازی کالایی است که اصل آن‌همواره در اختیار شخص خیّر باقی‌مانده و البته انتشار نسخه‌هایی از آن در فضای مجازی نیز به‌صورت نامحدود ممکن است.

•برخی ازاین‌گونه سازمان‌ها به‌صورت واسطه‌ای ایفای نقش می‌کنند؛ به‌عبارت‌دیگر، کالای فیزیکی سایر شرکت‌ها را به فروش می‌رسانند.

==ب: سازمان‌هاي تركيبي==
این‌گونه سازمان‌ها هنوز موجوديت فيزيكي خود را حفظ كرده و البته در فضاي مجازي هم فعالند. برخي از اين سازمان‌ها اولويت را به فعاليت در فضاي فيزيكي داده و برخي اولويت را به فضاي مجازي مي‌دهند. این‌گونه سازمان‌ها ممکن است کالای تولیدی خود را از طریق فضای مجازی عرضه کنند یا صرفاً جنبه معرفی و ارائه خدمات به کاربران فضای مجازی داشته باشند.

==ج: سازمان‌هاي سنتي==

این‌گونه سازمان‌ها كاملاً به‌صورت سنتي نسبت به امر خير رفتار می‌کنند و هیچ‌گونه فعاليت و ردّپايي در فضاي مجازي ندارند (دادن [[صدقه]] به يك فرد)، كمك به ساخت مدرسه، خیّرین مدرسه‌ساز و غیره ازاین‌گونه هستند.
==== اشخاص حقيقي فعال در فضاي مجازي====

افرادی که اقدام به امور [[خیریه]] می‌کنند نیز می‌توانند بر اساس حوزه فعالیت خود تقسیم‌بندی شوند:

==الف: اشخاص حقیقی فعال در فضای مجازی==
این‌گونه اشخاص همه امور [[خیریه]] خود را در فضای مجازی انجام می‌دهند. تولید فیلم‌های آموزشی و عرضه آن در فضای مجازی، تولید نرم‌افزارهای رایگان و غیره و عرضه آن‌ها در این فضا بیانگر فعالیت صرف در این فضا هست.

==ب: فعالیت اشخاص حقیقی به‌صورت هم‌زمان در فضای مجازی و فیزیکی==
این‌گونه ‌افراد هم در فضاي فيزيكي و هم در فضاي مجازي فعال هستند. این نوع فعالیت با توجه به زندگی دو فضایی امروز ما بیشتر رایج است. 

==ج: اشخاص حقیقی فعال در فضای فیزیکی==
اشخاصی که هنوز به‌صورت سنتی صرفاً امور [[خیریه]] را در فضای فیزیکی انجام می‌دهند.
===  ابزارهای فضای مجازی برای گسترش امور خیریه در فضای مجازی=== 

با توجه به ظهور و گسترش فضای مجازی، ابزارهای این فضا نیز مرتباً در حال رشد و توسعه هستند. در این بخش ابزارهای فضای مجازی شناسایی‌شده و کاربرد آن در امور خیریه بیان می‌شود:

فضای مجازی از سه بخش زیرساخت، خدمات و محتوا تشکیل‌شده است. زیرساخت‌ها وسایلی فیزیکی هستند که امکان اتصال و دسترسی به فضای مجازی را فراهم می‌کنند، خدمات به نرم‌افزارهایی اشاره می‌کند که روی زیرساخت‌های فضای مجازی ارائه می‌شوند و شرایط برقراری اینترنتی را فراهم می‌کنند و سرانجام محتوا به نوع و میزان اطلاعاتی اشاره می‌کند که از طریق نرم‌افزارهای فضای مجازی منتقل می‌شود و شامل انواع محتواهای دیجیتالی همچون متن، صوت،‌ تصویر و‌ ویدئو، بوده و به لحاظ موضوعی هم شامل اقتصادی،‌ سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، دینی، آموزشی، سرگرمی و ... می‌شوند. (حقیقت مجازی،‌ صص31-30) 

برخي از اين ابزارها به‌اختصار عبارت‌اند از:
==== موبايل و شبكه‌هاي پیامک رسانی====

جذب امور [[خيريه]] و انتشار و آگاهی‌رسانی از طريق شبكه موبايل و فناوري‌هاي سيار از طريق توليد نرم‌افزارهاي مرتبط و نشر آن در فضاي مجازي، 
==== خير در شبكه‌هاي اجتماعي====

ايجاد حساب‌هاي كاربري [[مؤسسات]] و افراد [[خيّر]] در شبكه‌هاي اجتماعي و جذب مخاطبان امور خيريه در اين فضا، نشر محتواهاي ديجيتالي در اين فضاها كه مصاديقي از خير هستند، [[وقف]] سايت‌ها و شبكه‌هاي ارزشمند خود بعد از مرگ به سازمان‌هاي [[خيريه]] و غيره. و [[وقف]] دارايي‌هاي مجازي به سازمان‌هاي [[خيريه]]. 
==== طراحي پايگاه‌هاي اطلاع‌رساني و وب‌سايت‌ها====

طراحي وب‌سايت‌هاي مختلف هم براي اطلاع‌رساني و گردآوري امور [[خيريه]] در فضا مجازي، طراح پايگاه‌هاي اطلاعاتي مختلف اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي و كمك به جامعه به روش‌های مختلف. 
==== ايجاد دانشگاه‌هاي آنلاين و برخط====

عرضه دانش دانشگاهي از طريق دانشگاه‌هاي آنلاين به مخاطبان ‌همچون مکتب‌خانه و ويدرس كه اقدام به عرضه دوره‌هاي آموزشي دانشگاهي براي متقاضيان مي‌كنند.
====خدمات شهروندي از طريق دولت الكترونيكي====

امور [[خيريه]] در فضاي مجازي مي‌تواند از طريق دولت‌ها نيز صورت گيرد. دولت‌ها هم مي‌توانند به شهروندان و هم به سازمان‌هاي [[خيريه]] و هم به ساير دولت‌ها كمك كنند.
==== خدمات خيريه از طريق تجارت الكترونيكي====

اين بخش از امور خيريه مربوط به كارآفريني در فضاي مجازي و همچنين حمايت‌هاي مالي در راستاي راه‌اندازي تجارت‌ اينترنتي مي‌شود.
==== بازي‌هاي رايانه‌اي====

ترويج امور [[خيريه]] و [[وقف]]از طريق طراحي بازي‌هاي رايانه‌اي و همچنين توليد بازي‌هاي رايانه‌اي سالم براي جامعه از طريق جذب منابع مربوط به امور [[خيريه]].
===راهبردهای تحقق خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی===

تحقق خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی هم به‌صورت سازمانی و هم به‌صورت فردی ممکن است. در این بخش برای توسعه و گسترش خیر در فضای مجازی برخی از این راهبردها بیان خواهد شد:
==== راه‌اندازی انجمن خيرين فضاي مجازي==== 

پراکندگی بسیار زیاد خیّرین فضای مجازی و البته سوءاستفاده برخی از سایت‌های بی‌هویت از این امر باعث شده است که امور [[خیریه]] به نحو بهینه سازمان‌دهی نشوند. بنابراین ضرورت راه‌اندازی انجمن خیّرین در فضای مجازی یکی از راهبردهای اساسی است که به توسعه امور [[خیریه]] کمک می‌کند. ضرورت راه‌اندازی این انجمن را می‌توان به‌صورت زیر بیان کرد:

==الف: براي ساماندهي و يكپارچگي فعالان در اين حوزه==
فعالان فردی و سازمانی در این حوزه ساماندهی شده و البته اقدامات لازم برای انجام آموزش‌ها و غیره نیز فراهم می‌شود.

==ب: دسترسي راحت‌تر كساني كه نذر ويژه دارند==
امکان دسته‌بندی و هزینه کرد انواع امور خیر نیز از طریق این فضا فراهم است. به‌عنوان‌مثال، شخص اموالی را نذر بیماران سرطانی کرده، حال‌آنکه کسی را سراغ ندارد و یا اینکه یک نذر فرهنگی دارد که در این صورت می‌تواند از طریق این انجمن آن‌را به دست افراد حقیقی و واقعی برساند.

==ج: نماد (‌نشان) اعتماد [[خيرين]] فضاي مجازي==
يكي از مهم‌ترین مؤلفه‌های جریان امور خیر در فضای مجازی، اعتماد است؛ اعطای این نشان از سوی انجمن یا سازمانی رسمی به اشخاص حقیقی و حقوقی باعث افزایش اعتماد مردم به آن‌ها شده و امکان گردآوری سرمایه‌های خرد و کلان فراهم می‌شود. لذا بهتر است كه پس از ساماندهي، نماد اعتماد خيرين فضاي مجازي اعطا شود.  
==== مخاطره شناسی امور خیریه در فضای مجازی====

انجام امور [[خیریه]] در فضای مجازی همان اندازه که دارای فرصت‌ها و تسهیل‌گری است، ممکن است از سوی برخی از اشخاص حقیقی و حقوقی دچار آسیب شود. بنابراین برای افزایش اعتماد و کاهش این آسیب‌ها باید مرتباً محیط مخاطره‌آمیز این حوزه بررسی شود. برخی از این موارد عبارت است از:

الف: پول‌شویی

ب: عدم استفاده صحيح در مسير مشخص‌شده 

ج: عدم دانش كافي (‌مالي شخصي) در هزينه كرد اموال [[خیریه]]

د: ضرورت تدوین شاخص‌هايي براي شناخت افراد نیازمند 
====وقف درآمدهای مجازی====

امروزه ارزش برخي از سايت‌ها در فضاي مجازي بسيار بيشتر از ارزش يك كارخانه است، لذا پس از فوت صاحبان اصلي این‌گونه وب‌سایت‌ها یا به وراث رسيده و يا [[وقف]] مي‌شوند؛ لذا تبليغ و اطلاع‌رسانی [[وقف]] این‌گونه دارايي‌ها نيز ضروري است.
====توسعه راهبردهای تبلیغی خیر در جامعه====

فضاي مجازي و البته ساير رسانه‌ها فرصت بسيار خوبي را براي تبليغ خير در فضاي مجازي فراهم كرده است. امور [[خيريه]] براي مردم از طريق برخي از برنامه‌هاي تلويزيوني آشناست به‌عنوان‌مثال، برنامه ماه‌عسل در طول ماه مبارك رمضان اقدام به  گردآوري كمك براي زندانيان می‌کند. 

اين نوع امر خيرخواهانه اكنون از طريق موبايل يا پرداخت اينترنتي فراهم است. از ساير موارد مي‌توان به تبليغ برنامه سمت [[خدا]](حاج‌آقا فرحزادي)  براي تشرف به [[زيارت حضرت فاطمه معصومه]] اشاره كرد. درهرصورت بايد امكانات فضاي مجازي و فيزيكي براي نشر امور [[خيريه]] مدنظر قرار گيرد.
====  گسترش مصادیق جدید خير در فضاي مجازي====

امروزه خير در فضاي مجازي نسبت به گذشته قابليت گسترش بالايي دارد.  قبلاً خيرين براي انجام كار خير در سطح كلان عمدتاً مي‌بايست هزينه‌هاي زيادي را صرف كنند، حال‌آنکه خير در فضاي مجازي براي همه حتي با كمترين مبلغ فراهم‌شده است. وجود شبكه‌هاي پرداخت بانكي و ساير موارد  شرايطي را فراهم آورده است كه هر فردي كه علاقه‌مند به امور خير باشد اين كار را انجام دهد. برخی ازاین‌گونه موارد در فضای مجازی عبارت است از:

==الف: خير در آموزش==
این‌گونه از امور خیریه که رشد و توسعه آن در فضای مجازی به‌شدت بالا رفته است به آموزش دانشگاهی/ مدرسه/ حوزه و مهارتی در فضای مجازی می‌پردازد. در این حوزه در کشور، دانشگاه‌ها و فعالین زیادی حضور دارند. آموزش یکی از امور خیریه است که اگر به‌صورت هدفمند انجام شود باعث خوداتکایی نیازمندان شده و در این صورت خود آن افراد می‌توانند تولید درآمد کنند.

==ب: دریافت حمایت==
برخی از فعالان فضای مجازی، امور [[خیریه]] خود را به‌صورت رایگان به همه عرضه می‌کنند، اما برای رشد و توسعه معمولاً از مشتریان خود می‌خواهند که در صورت تمایل اقدام به پرداخت مبلغی به‌صورت دلخواه کنند. یکی از بارزترین این سایت‌ها، [[حوزه علمیه قائمیه]] اصفهان است که نشر کتاب به‌صورت فایل الکترونیکی  و عرضه‌ آن به‌صورت رایگان را در دستور کار دارد.

==ج: مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها در امور خیریه در فضای مجازی==
برخی از سازمان‌ها اقدام به فروش محصولات فیزیکی می‌کنند که می‌توانند از طریق تخفیفات، مسئولیت اجتماعی خود را به‌صورت خیر همگانی ایفا کنند. برخی نیز بخشی از سود خود را به سازمان‌ها و اشخاص حقیقی نیازمند عرضه کنند. 

==د: خیر اقتصادی در فضای مجازی==
خیر اقتصادی به آن دسته از اموری اشاره می‌کند که علاوه بر کمک مالی، به رشد اقتصادی [[مددجویان]] و [[نیازمندان]] نیز کمک می‌کند. در این‌گونه موارد می‌توان به تهیه جهیزیه، ‌کمک‌های درمانی و ساخت منازل مسکونی و غیره اشاره کرد. عمده این هزینه‌ها در فضای مجازی علاوه بر روش‌های فوق از طریق تأمین مالی جمعی نیز ممکن است. 

==ه: خیر فرهنگي در فضای مجازی==
شرایط امور خیریه فرهنگی در فضای مجازی نیز به‌سرعت گسترش‌یافته است. کمک به تشرف برای [[زیارت عتبات عالیات]]، [[مشهد مقدس]]و همچنین [[زیارت فاطمه معصومه سلام‌الله علیها]]، امروزه از طریق فضای مجازی ممکن شده است. حتی آموزش‌های رایگان در این زمینه از سوی برخی از سایت‌ها امکان‌پذیر شده است. برخي از سايت‌ها نيز براي توليد فيلم‌ها و ساير امور فرهنگي اقدام به جذب منابع مالي از خيرين مي‌كنند.
==نتیجه‌گیری و پیشنهادها==

در این پژوهش پس از تبیین خیر فردی و اجتماعی در فضای مجازی به چهار سؤال اصلی 

الف) امتداد خیر در فضای مجازی، ذهنی و فیزیکی؛ 

ب) نوع‌شناسی اشخاص حقیقی و حقوقیِ خیّر در فضای مجازی؛ 

ج) ابزارهای فضای مجازی برای امور خیریه و سرانجام 

د) راهبردهای توسعه امور خیریه در فضای مجازی پاسخ داده شد. نتایج حاصل نشان می‌دهد که فرصت‌های رشد و توسعه امور [[خیریه]] در فضای مجازی زیاد بوده و حتی مصادیق جدیدی از امور [[خیریه]] را می‌توان در این فضا شناسایی کرد. با توجه به ضریب نفوذ اینترنت و بهره‌برداری بيش از 80 درصد جامعه از آن، ضرورت فعالیت جدی در فضای مجازی برای تحقق امور [[خیریه]] بیش‌ازپیش احساس می‌شود. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده می‌توان گفت که ابتدا لازم است مصادیق متعدد امور [[خیریه]] در فضای مجازی شناسایی‌شده و بعدازآن سازمان‌ها و اشخاص حقیقی و حقوقی راهبردهایی را برای بهره‌برداری از این فضا تدوین کرده و  با توجه به ابزارهایی که در این فضا وجود دارد اقدام به عملیاتی سازی امور خیریه در فضای مجازی کنند.
==منابع== 

اداره اوقاف و امور خيريه، (1395) «تشكيل كارگروه فضاي مجازي در امور خيريه»، دريافت از طريق آدرس: http://iqna.ir/fa/news/3498532 

بني‌اسد، رضا. (1395) «زمينه‌هاي تحقق گناهان كبيره در فضاي مجازي»، در دست انتشار

تركمان، پرويز، «طراحي الگوي كسب‌وكارهاي اينترنتي در سازمان‌هاي خيريه» (‌پايان‌نامه كارشناسي ارشد دانشگاه امام صادق عليه‌السلام در دست اقدام).

واحدي، عبدالله و مرتضي ميركو. (1395) «به‌کارگیری فضاي مجازي در فرهنگ‌سازي وقف»، دريافت از طريق 

http://semnan.isna.ir/Modules/Site/NewsPrint.aspx?NID=30400 بهمن‌ماه، ‌سمنان

طيب‌ نيا، محمد صالح، (1395‌) «نشست مباحث نوين امر خير در ايران»، 28 شهريورماه، دانشكده ادبيات دانشگاه تهران دريافت از طريق: http://kahlek.ir/index.php/post247098 

عاملي، سيد سعيد رضا، (1390) «رويكرد دو فضایی به آسیب‌ها،‌ جرائم،‌ قوانين و سياست‌هاي فضاي مجازي»، تهران، انتشارات اميركبير.

عيني‌فر، مينا. (1395) «كمك به مؤسسات خيريه از راه دور از طريق فضاي مجازي»، دريافت در http://forsatnet.ir/market-report/market-culture 

مركز ملي فضاي مجازي، (1395)، ‌«حقيقت مجازي» تهران، مركز ملي فضاي مجازي دريافت از طريق http://majazi.ir/page/virtual-reality 
Gibson, W. J., & Brown, A. (2009). “Working with qualitative data”. London, Thousand Oaks, Calif.: SAGE.

[https://www.civilica.com/Paper-KHAIRMANDEGAR01-KHAIRMANDEGAR01_074=%D8%AE%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%B1%D8%A7%D9%87%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D8%AD%D9%82%D9%82-%D8%AE%DB%8C%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D9%88-%D8%AE%DB%8C%D8%B1-%D8%A7%D8%AC%D8%AA%D9%85%D8%A7%D8%B9%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C.html    لینک مقاله در سیویلیکا]

==پانویس==
</div>
[[رده:اولین همایش ملی خیر ماندگار]]
[[رده:مقالات]]