نمایش مبدأ برای درآمدی بر موقوفات زنان

<div style="text-align:justify;font-family:B Nazanin;font-size:20px">

[[مهدی مهریزی]]
==چکیده==
بررسی موقوفات زنان یکی از محورهای نشان دادن نقش زنان در تمدن اسلامی است این مقاله به عنوان درآمدی بر این مسأله تحریر شده است. در این نوشته نخست کتب و مقالات تحریر شده در معرفی موقوفات زنان گزارش شده و سپس به معرفی 137 زن واقف در [[ایران]] و جهان عرب پرداخته است. 

پایان بخش این مقاله تحلیل و بررسی موقوفات زنان از جهت نسبت آن با موقوفات مردان، پراکندگی موقوفات زنان در قرون مختلف، موارد [[وقف]] شده و نیز موقوف علیهم می ‏باشد. 

'''کلیدواژه‏ ها'''  [[وقف]]، زنان، تمدن اسلامی.
==در آمد== 
یکی از عناصر تأثیرگذار و متغیرهای تحولات فرهنگی و اجتماعی در میان مسلمانان، نهاد [[وقف]] به ‏شمار می‏رود و به سخن دیگر یکی از متغیرهای بررسی تمدن اسلامی نهاد [[وقف]] است در این میان اگر بخواهیم جایگاه زنان را در تمدن اسلامی و یا تحولات اجتماعی و فرهنگی تحلیل کنیم ناچار به مسأله موقوفات زنان نیز می‏رسیم که باید آن را از زوایای گوناگون کاوید. 

این نوشتار تلاش می ‏کند چشم ‏اندازی را از مسأله موقوفات زنان به دست دهد و زمینه بحث ‏های علمی و تحلیلی را فراهم آورد. 
پیش از ورود به بحث لازم است یادآوری گردد که در میان آثار فراوانی که در زمینه [[وقف]] در میان مسلمانان تدوین شده و تعداد مقالات و کتب و پایان ‏نامه ‏ها به بیش از 500 عنوان می‏ رسد، 
<ref>
جهت اثبات این ادعا کافی است به کتابشناسی های منتشره پیرامون وقف مراجعه کرد:راقم ابن سطور تاکنون به چهار کتابشناسی ومأخذ شناسی درباره وقف با این مشخصه ها برخورد ه است:

1.کتابشناسی وقف:محمد حسن بکایی، سازمان اوقاف وامور خیریه، 1377ش، در این کتاب 657اثر مستقل و313اثر مشتمل درباره وقفمعرفی شده است.

2.الکاشف عن کتب الاوقاف، جمع واعداد: الباحث سامی التونی، الصندوق الوقفی للثقافه والفکر الامانه العا مه  للاوقاف، الکویت، چاپ اول،1417ق/1996م.در این اثر این موارد معرفی شده اند:147کتاب مستقل، 25 پایان نامه، 232کتاب های مشتمل،41مقالهودر مجموع445عنوان.

3.مصادر ومراجع عن االوقاف الاسلامیه، السید محمد علی العمری،ص1-82.

4.الوقف قائمه بیبلیو غرافیهمنتقاه، محی الدین عطیه.در این مقاله 70 اثر معرفی شده است. 

این مقاله در مجموعه وقف پژوهی ، دفتر سیزدهم قرار دارد.
</ref>

کم‏تر از  پانزده عنوان کتاب و مقاله به بررسی موقوفات زنان اختصاص دارد و این حکایت می ‏کند که این مسأله دغدغه ذهنی پژوهشگران و نویسندگان نبوده است با اینکه بخش قابل توجهی از موقوفات در جهان [[اسلام]]، توسط زنان صورت گرفته و می‏ توان ادعا کرد که نزدیک به 20 %از کل موقوفات از آن زنان مسلمان بوده است. 

این نوشتار که درآمدی است بر این مسأله، نخست مروری بر مکتوبات به چاپ رسیده (اعم از کتاب و مقاله) در زمینه موقوفات زنان دارد و سپس تلاش می ‏کند گزارشی اجمالی از موقوفات زنان براساس فهارس موجود به دست دهد و در پایان نیز تحلیل اجمالی از وقفیات زنان ارائه خواهد داد. بر این اساس مباحث این نوشته در سه بخش تنظیم می‏ شود: 

یکم. مرور منابع 

دوم. گزارش موقوفات زنان 

سیم. تحلیل و ارزیابی از وقفیات زنان
==مرور منابع== 
تا آنجا که نگارنده جستجو کرده تاکنون دو کتاب مختصر و دوازده مقاله در گزارش موقوفات زنان به چاپ رسیده است که گزارشی اجمالی آن به ترتیب زمان نشر از این قرار است: 

1. کتاب وقف فاطمه خاتون، مدیریه اوقاف دمشق، 1375 ق / 1955م. 

این کتاب کم‏حجم حاوی وقف‏نامه فاطمه خاتون دختر محمّدبیک سلطان ملک شاه است که در سال 974قمری تحریر شده است. 

2. مسجد امیر چقماق یزد و موقوفات آن، فصلنامه میراث جاودان، سال اول، شماره 2، تابستان 1372ش. 

در این مقاله بخشی از وقفنامه مسجد فوق که واقفان آن امیر جلال الدین چقماق و همسرش بی‏بی فاطمه خاتون می‏ باشند، آورده شده است. 

3. چهار وقف‏نامه از چهار مدرسه [[اصفهان]] در دوره صفوی، نزهت احمدی، میراث اسلامی ایران، دفتر سوم، 1375ش.
 
از این چهار وقف‏نامه واقف سه مورد آن زنان می‏باشند که متن وقف‏نامه‏ها در این مقاله آورده شده است. 

4. وقف‏نامه مدرسه و مسجد دروازه دولت، علی اکبر خان محمدی، میراث جاودان، سال چهارم، شماره 2، تابستان 1375. 

واقف این موقوفه جهان خانم ملقب به مهد علیا از نواده‏های دختری فتحعلی شاه می‏باشد. قسمت‏هایی از وقف‏نامه به همراه نسخه‏شناسی در این مقاله درج شده است. 

5. دو وقف‏نامه از دو زن زبیده بیگم و گوهر شاه خانم، نزهت احمدی، میراث اسلامی ایران، دفتر ششم، 1376ش. 
این مقاله حاوی متن وقف‏نامه‏ها و زندگی نامه مختصر واقفان می ‏باشد. 

6. نسخه ‏شناسی یک جلد [[قرآن]] نفیس، قربان عزیززاده، میراث جاودان، سال پنجم، شماره 3 و 4، پاییز و زمستان 1376ش. 

واقف این نسخه فاطمه مادر شاه سلیمان صفوی است. 

7. وقف‏نامه ‏های بانوان در دوره صفوی، نزهت احمدی، میراث جاودان، سال پنجم، شماره 3 و 4، پاییز و زمستان 1376ش. 

در این مقاله چند [[وقف]] از زنان عصر صفوی معرفی شده است. 

8. وقفیه للامیره ساره، ذو الحجه 1418ق /1997م. 

در این مقاله متن وقف‏نامه و تصویر قسمتی از آن با تحلیل اجمالی درج شده است. 

9. زنان واقف در [[تهران]] عهد [[قاجار]]، کریستف ورنر، ترجمه نسیم مجیدی قهرودی، میراث جاودان، سال هفتم، شماره 4، زمستان 1378ش. 
 
سه زن واقف به همراه تصویر متن وقف‏نامه ‏ها و تحلیلی از آن در این مقاله مندرج است. 

10. اوقاف قراختاییان کرمان، نمونه‏ ای از اقدامات وقفی فرمانروایان زن در تاریخ [[ایران]]، میراث جاودان، سال هشتم، شماره1، بهار 1379ش. 

گزارش وقفیه ‏های سه زن از این دوره در این مقاله ثبت شده است. 

11. دو موقوفه از زنان خاندان علم، زهرا طلایی، میراث جاودان، سال نهم، شماره 3 و 4، پاییز و زمستان 1380ش. 

متن دو وقف‏نامه به ‏همراه تصویر آن در این مقاله مندرج است. 

12. زنان واقف در پایتخت صفوی، نزهت احمدی، مجموعه مقالات همایش اصفهان و صفویه، ج  1، اسفند 1380. 

تحلیلی از اوقاف زنان در عهد صفویه در این مقاله ارائه شده است. 

13 . اوقاف نساء السلاطین العثمانیین، تحقیق: د. ماجده مخلوق، دارالافاق العربیه، مصر، 1427ق/2006م. 

این کتاب کم حجم حاوی وقف‏نامه همسر سلطان سلیمان از سلاطین عثمانی بر مکه و مدینه است که در سال 960قمری تحریر شده است. 

14. وقف‏نامه مظفریه مسجد کبود تبریز، دکتر محمّدجواد مشکور. 

این [[وقف]] توسط خاتون جان بیگم انجام شده و در این مقاله گزارشی از وقف‏نامه و قسمت‏ هایی از آن آورده شده است.

==گزارش موقوفات زنان== 
چنانکه در آغاز مقاله یاد شد، فهرست وقفیات زنان به تفکیک به چاپ نرسیده است همانگونه که در فهرست موقوفات نیز این تفکیک دیده نمی ‏شود. بلکه در برخی از کتب در ضمن فهارس پایانی نام زنان واقف فهرست شده است. در اینجا براساس فهارس و برخی آثار مرتبط دیگر گزارشی ابتدایی از موقوفات زنان ارائه می‏گردد و اذعان داریم که این گزارش بسیار ابتدایی است و نیاز به فحص و جستجوی بیشتر دارد. در این گزارش نام زنان، موقوفه، سال وقف و مورد مصرف [[وقف]] به اجمال یاد  می ‏شود. 

این موارد در دو قسمت ایران و کشورهای عربی گزارش می ‏شود. 
===ایران=== 
1.خاتون جان، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف قرن یازدهم قمری، کتابخانه [[آستان قدس رضوی]]، [[مشهد]]. 
<ref>
فهرستگان نسخه های خطی ترجمه های فارسی قرآن کریم،  ص143، ش105  . 
</ref>

2. جهان بانو بیگم بنت امیر قاسم‏بیک، ترجمه ‏ای از [[قرآن کریم]]، قرن یازدهم قمری، کتابخانه [[آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص140،ش99 . 
</ref>

3. گلنار خانم صبیه حضرتقلی چول ه‏ای، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، اوایل قرن یازدهم قمری، کتابخانه [[آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص143، ش105. 
</ref>

4. والده محمد تقی، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، نامعلوم، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص366، ش440 . 
</ref>

5. فاطمه خانم بنت میر شرف ‏الدین، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، شنبه 22 شعبان 1059ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص271، ش300 . 
</ref>

6. خواهر محمد تقی خان، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1110ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص177، ش153 . 
</ref>

7. خواهر محمد حسن‏خان، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1110ق، کتابخانه [[آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref> 
همان،ص177، ش153. 
</ref>

8. حُسنِ زیبا، همسر میرزا جلال الدین محمد، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، محرم 1127ق، کتابخانه [[آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص323، ش375. 
</ref>

9. منوّره خانم هندی، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1156ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص252، ش269. 
</ref>

10. شرف جهان خانم همشیره ابوالحسن خان، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، جمعه 12 رجب 1157ق، کتابخانه آستانه [[قم]]، قم. 
<ref>
همان، ص205، ش192. 
</ref>

11. بی بی جان خانم بنت مولا دادخان، ترجمه‏ای از قرآن کریم به فارسی، تاریخ وقف شعبان 1202ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص363، ش432 . 
</ref>

12. شریفه بیگم بنت میر سید محمد استرآبادی، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ واقف شوال 1203ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، [[مشهد]]. 
<ref>
همان، ص242، ش251. 
</ref>

13. فاطمه خانم، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1203ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
فهرستگان نسخه های خطی ترجمه های فارسی قرآن کریم، ص242، ش251 . 
</ref>
14. بی بی بلوچ، ترجمه‏ ای از [[قرآن کریم]] به فارسی، تاریخ وقف 2 شوال 1211ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]] مشهد. 
<ref>
همان، ص235، ش243. 
</ref>

15. طیب النساء خانم بنت حاج محمد هاشم تبریزی، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، محرم 1212ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد.
<ref> 
همان، ص364، ش243 . 
</ref>

16. خانم جان بنت مرحوم آقا اسماعیل، ترجمه ‏ای از [[قرآن]]، تاریخ وقف، رمضان 1217ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، [[مشهد]]. 
<ref>
همان، ص374، ش455. 
</ref>

17. زینب نساء خانم، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، 22 شعبان 1217ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص373، ش452. 
</ref>

18. شاه نساء خانم، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، 22 شعبان 1217ق، [[کتابخانه آستان قدس  رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص509، ش695. 
</ref>

19. موجود خانم بنت محمد امین زنگنه، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، شعبان 1223ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص273، ش204 . 
</ref>

20. معصومه خانم فرزند آقا نورز قندهاری، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، ذی قعده 1228ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص370، ش204.
</ref> 

21. مهدعلیا فخرالدوله، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1230ق، موزه آستانه قم، قم و 1250ق، موزه آستانه قم، قم. 
<ref>
همان، ص427، ش538. 
</ref>

22. دختران شیخ اسماعیل جامی احمدی، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، صفر 1237ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص331، ش388 . 
</ref>

23. ملک ‏زاده خانم به شادی روان محمدشاه قاجار، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، جمادی الاول 1244ق، [[موزه آستانه قم]]، قم. 
<ref>
همان، ص436، ش560 . 
</ref>

24. حمیده خاتون، ترجمه ‏ای از [[قرآن]] به فارسی، تاریخ وقف جمادی الاول 1248ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص300، ش343. 
</ref>

25. زینب خانم حاجی رستم قندهاری، ترجمه ‏ای از [[قرآن]]، تاریخ وقف، شوال 1250ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص208، ش197. 
</ref>

26. زینب خانم بنت باباعلی، ترجمه‏ ای از [[قرآن]]، تاریخ وقف، رمضان 1260ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص270، ش299. 
</ref>

27. دلشاد میرزا دختر عباس میرزا، ترجمه‏ ای از قرآن کریم، تاریخ وقف 1261ق، [[کتابخانه آستان  قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص455، ش595. 
</ref>

28. شهربانو خانم، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ [[وقف]]، 1262ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص445، ش577 . 
</ref>

29. سلطان صفیه دختر عباس میرزا نائب السلطنه وهمسر محمودخان قراگوزلو، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، 1270ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص477، ش637 .
</ref> 

30. محترم خانم، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1271ق، کتابخانه شاهچراغ، شیراز. 
<ref>
همان، ص478، ش638 . 
</ref>

31. فاطمه خانم، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، 1272ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص475، ش632 . 
</ref>

32. صاحب سلطان خانم، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف 1274ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص501، ش679 . 
</ref>

33. معصومه بیگم، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، جمادی الاولی 1281ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص365، ش438.
</ref> 

34. تاج گل خانم، ترجمه ‏ای از قرآن کریم، تاریخ وقف صفر 1284ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص482،  ش465. 
</ref>

35. والده یمین الدوله و جلال الدوله، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، صفر 1284ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص481،ش644.
</ref> 

36. همدم خانم بنت میرزا تقی خان امیر کبیر، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، ذی قعده 1284ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص315، ش361. 
</ref>

37. گوره بنت آقا حسین نیشابوری، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، ربیع الاول 1285ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص344، ش574. 
</ref>

38. فاطمه سلطان فرزند عبدالباقی خان، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 20 ربیع الاول 1287ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد.
 
<ref>
همان، ص486، ش654. 
</ref>

39. ضعیفه ترشیزیه، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، ذی حجه 1292ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص416، ش521. 
</ref>

40. گل بی‏بی خانم بنت مرحوم حسنعلی، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، رجب 1294ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص404، ش505. 
</ref>

41. حاجیه شاهزاده خانم، همسر نصره الدوله و مادر عمید الدوله، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف 3 شوال 1297ق، [[موزه آستان قم]]، قم. 
<ref>
همان، ص450، ش585 . 
</ref>

42. نواب خانم دختر بهرام میرزا معزالدوله، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، ذی قعده 1302ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص453، ش591. 
</ref>

43. صبیه حاجی علینقی، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، جمادی الثانی 1308ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص366، ش439 . 
</ref>

44. صبیه حاج ملا محمد علی قاینی، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، اول ذی حجه 1312ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص501، ش679 . 
</ref>

45. بی بی خانم، ترجمه ‏ای از [[قرآن کریم]]، تاریخ وقف، ربیع الثانی 1313ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص455، ش594. 
</ref>

46. فاطمه سلطان خانم، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، ذی قعده 1313ق، کتابخانه [[آستان قدس  رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص505، ش687. 
</ref>

47. نوری شرف خانم شهیر به نبات خانم دختر محمد رضاخان قاجار قزوینی، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، ذی حجه 1331ق، [[کتابخانه آستانه قم]]، قم. 
<ref>
همان، ص233، ش239. 
</ref>

48. علوّ الدوله ایروانی، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، شعبان 1333ق، [[کتابخانه آستان قدس رضوی]]، مشهد. 
<ref>
همان، ص506، ش688. 
</ref>

49. کوکب خانم بهجه السلطنه، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، جمادی الاول 1334ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص361، ش431 . 
</ref>

50. مهرآسا سپهبدی، بانو، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف 26 محرم 1350ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص470، ش623. 
</ref>

51. ملک الحاجیه دختر حاجی محمد ابراهیم ملک التجار، ترجمه ای از قرآن، تاریخ وقف، ذی حجه 1351ق، موزه آستانه قم، قم. 
<ref>
همان، ص415، ش519 . 
</ref>

52. بیگم صاحبه، ترجمه‏ ای از قرآن کریم، تاریخ وقف مهر 1325ش، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص300، ش342 . 
</ref>

53. صغری خلعتبری، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، اول مهر 1327ش، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص382، ش47 . 
</ref>
54. جهان ارشد بختیاری، ترجمه ‏ای از قرآن کریم، تاریخ وقف 1339ش، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص512، ش700. 
</ref>
55. نور شرف خانم مشهور به جانی خانم، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، شهریور 1340ش،  کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
همان، ص235، ش242 . 
</ref>
56. خازن الملوک یاوری، ترجمه‏ ای از قرآن کریم، تاریخ وقف، 1343ش، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد 
<ref>
همان، ص301، ش344. 
</ref>
57. معصومه دختر میرفتاح ملایری، ترجمه ‏ای از قرآن، تاریخ وقف، 1368ش، کتابخانه آستانه قم، قم. 
<ref>
همان، ص536، ش740.
</ref>

58. ام سلمه بنت میرزاخان یزدی، یک باب باغ در قریه ابرند آباد حومه یزد، تاریخ [[وقف]]، نهم شوال 1208ق، عواید آن سالانه 3 تومان در روز [[عید غدیر]] نان و کشمش خریده و صرف فقرا و سادات شود و سه تومان در ماه مبارک رمضان نان و خرما یا کشمش در وقت افطار صرف فقراء شود و پنج هزار دینار صرف غریب یا ابرندآبادی فوت شده و فقیر کنند و دو تومان هر ساله در ماه محرم یا صفر در خانه واقفه صرف عزاداری شود. و... 
<ref>
یادگار ماندگارمجموعه موقوفات یزد، ج1، ص237-238 . 
</ref>

59. ام کلثوم صبیه آقا حسین قصاب، یک مزرعه و دو تخته زمین در طرزچان [مهریز]، تاریخ وقف، اول جمادی الاولی 1320ق، روضه ‏خوانی در حسینیه دهوک یا مسجد جنب روضه سهل بن علی. 
<ref>
همان، ص242-243. 
</ref>

60. ام کلثوم و فاطمه خانم، یک قطعه زمین، در قریه ابرندآباد، تاریخ وقف، بیستم صفر 1302ق، روضه خوانی در مسجد جامع یا حسینیه همان قریه.
<ref>
همان، ص242-247 . 
</ref>

61. بانو خانم بنت مهر علی بن محمّد علی، یک درب باغ در محله خیرآباد اهرستان، تاریخ وقف، دهم شعبان 1306ق، طبخ آش در دهه محرم و اطعام به فقرای شیعه. 
<ref>
همان، ص249. 
</ref>

62. بنت محمّد ابراهیم خان، بیست و یک جُره و چهار دانک از آبهای قنات ابراهیم آباد یزد، تاریخ [[وقف]] یازدهم شوال 1262ق، اطعام در روز [[عید غدیر]] و روضه‏ خوانی و اطعام ایام محرم، ذبح گوسفند و اطعام به فقراء در روز عید قربان، افطار در ماه رمضان و شب‏ های احیاء و.... 
<ref>
همان، ص260-261. 
</ref>

63. بی بی بیگم زارچی، یک قطعه زمین در روستای زارچ [حومه یزد]، تاریخ وقف 16 رمضان 1320ق، طبخ آش. 
<ref>
همان، ص289. 
</ref>

64. بی‏بی نجمه مشهور به خانم کوچک، یک درب باغ در اهرستان یزد، تاریخ وقف 22 رمضان 1249ق، ثلث منافع را در ایام متبرکه یا عید غدیر یا شب‏ های احیاء و یا ماه محرم صرف سفره و روضه ‏خوانی. 
<ref>
همان، ص292-293. 
</ref>

65. بیگم خانم بنت عبد اللّه‏ گردفرامزی، یک جره آب ‏های دو قنات شور و شیرین زارچ، تمامی نصف مشاع یک قطعه زمین، دو دانگ جره آب قنات قریه ابرندآباد، و یک درب باغ در قریه ابرندآباد و دو جره آب‏های قنات قریه گرد فرامرز و یک قطعه زمین در همان قریه و دو قطعه زمین دیگر در همان قریه، تاریخ وقف، 28 ربیع الثانی 1221ق، طبخ غذا در ایام عاشورا و صرف فقراء، افطار صائمین و تعزیه‏ داران ایام عاشورا تا اربعین و... 
<ref>
همان، ص302-303. 
</ref>

66. حاجیه بی بی فاطمه خانم ابرندآبادی، یک درب باغ و خانه، تاریخ وقف، 27 محرم 1277ق، وقف بر حضرت امیر، امام حسین و امام رضا علیهم ‏السلام. 
<ref>
همان، ص432-434 . 
</ref>

67. حاجیه بیگم صبیه حاجی سید مرتضی کسنوی، یک قطعه زمین و یک درب باغ، تاریخ [[وقف]] دهه اول جمادی الثانی 1277ق، روضه ‏خوانی و اطعام. 
<ref>
همان، ص437. 
</ref>

68. خانش بیگم دختر شاه اسماعیل صفوی، املاک واقعه در خارج یزد و بلوک قهستان، تاریخ وقف، 27 ربیع الاول 963ق، زوار آستانه امام حسین و... 
<ref>
همان، ص452-455. 
</ref>

69. خدیجه بانویه بنت محمّد غیاث ابرندآبادی، دو جره آب‏ های قنات قریه ابرندآباد و یک پارچه زمین، تاریخ [[وقف]] ذی حجه 1308ق، قرائت قرآن در ماه رمضان و طبخ غذا و اطعام [[فقراء]] در [[ماه رمضان]]. 

<ref>
همان، ص474-475. 
</ref>

70. خدیجه بیگم خانم صبیه میر حبیب اللّه‏ اهرستانی، چهار دست باغچه در محله عیش آباد اهرستان، تاریخ [[وقف]]، دهم ربیع الثانی 1268ق، صرف مسجد محله عیش آباد و امام جماعت راتب و در صورت نبود امام جماعت، ابتیاع خرما و صرف افطار صائمین در [[ماه مبارک رمضان]] در همان مسجد. 
<ref>
همان، ص477-480 . 
</ref>

71. خدیجه خانم بنت حاج لطفعلی، چهار روز شبان از مزرعه کالمند با تمام لواحق شرعی و عرفی، تاریخ وقف، اول رجب 1257ق، خرید دیگ مسی بزرگ و طبخ آش و شوروا و حلیم و اطعام در ماه محرم. 
<ref>
همان، ص480-481. 
</ref>

72. خدیجه خانم بنت حاجی ابراهیم خرمشاهی، چهار پارچه زمین و یک درب باغ کوشک و یک درب باغ لب رودخانه، تاریخ [[وقف]] دهم شوال 1262ق، طبخ آش و حلوا و اطعام مؤمنین. 
<ref>
همان، ص483 . 
</ref>

73. خدیجه خانم بنت قاسم نعیم ‏آبادی، سه پارچه زمین، تاریخ [[وقف]]، محرم 1309ق، اطعام روز [[عید غدیر]]. 
<ref>
همان، ص487. 
</ref>

74. خدیجه خانم صبیه استاد ابوالهادی حداد، هفت سهم و نیم از چهل و هشت سهم از یک درب حانوت [آسیاب]، تاریخ [[وقف]] رمضان، 1273ق، روضه خوانی ایام عاشوراو آخر صفر و طبخ حلوا و اطعام فقرا. 
<ref>
همان، ص490-491 . 
</ref>

75. خدیجه خانم صبیه جعفر نرسوبادی، یک درب باغ و یک جره آب ‏های قنات کوچک و بزرگ قرینه کسنویه و یک پارچه زمین، تاریخ [[وقف]] اول ذی الحجه 1270ق، ابتباع آب برای آب انبار استفاده عموم، روضه خوانی سید الشهداء و خیرات عمومی. 
<ref>
همان، ص493-496 . 
</ref>

76. خدیجه خانم صبیه حاجی حسن بن حسین نعیم‏ آبادی، یک فقیر از یک درب باغ و دو ثلث از پنج اصله قوت و چهار دست و نیم زمین، تاریخ [[وقف]]، شعبان 1330ق، روضه خوانی. 
<ref>
همان، ص496-497 . 
</ref>

77. خرمن بنت رستم و دختر او خیر خورشید، سه قطعه زمین و یک باب خانه در محله خرم‏شاه از محلات اهرستان، تاریخ [[وقف]]، ششم شوال 1273ق، صرف زرتشیان. 
<ref>
همان، ص499-502 . 
</ref>

78. خیر النساء خانم صبیه احمد بن حسین علیرضا، چهار قطعه زمین، تاریخ [[وقف]]، 14 ذی حجه 1315ق، خرید خرما و اطعام در ماه رمضان در مسجد زمان و روغن روشنایی همان مسجد و روضه‏ خوانی در شب‏های جمعه. 
<ref>
همان، ص529-530 . 
</ref>

79. خیر النساء صبیه ملا حاجی مهدی خرمشاهی، یک درب باغ، تاریخ [[وقف]]، صفر 1305ق، افطاری در [[ماه رمضان]] در مسجد همان، ص 532 ـ 533.@. 

80. خیر النساء صبیه ملا محمّد علی، یک درب باغ در روستای شمس ‏آباد و دو جره آب قنات همان قریه، تاریخ وقف، شوال 1237ق، روضه خوانی در محرم و صفر و اطعام. 
<ref>
همان، ص536-537. 
</ref>

81. زینب بیگم همسر محمد مهدی حکم الملک اردستانی، مدرسه نیم ‏آورد اصفهان، تاریخ وقف، 1113ق. 
<ref>
میراث اسلامی ایران، دفتر سوم، ص99-100 . 
</ref>

82. بی‏بی فاطمه خاتون و همسرش امیر جلال الدین چمقاق. مسجد امیر چمقاق یزد و موقوفات آن، تاریخ وقف 841ق. 
<ref>
میراث جاودان، سال اول، ش2، ص74-75. 
</ref>

83. خاتون جان بیگم همسر جهانشاه، مسجد کبود تبریز و موقوفات آن، تاریخ وقف، 869ق. 
<ref>
کنوز الوقف فی العالم الاسلامی، ج94، ص495-512 . 
</ref>

84. دلارام خانم، همسر شاه عباس اول و جده بزرگ شاه عباس ثانی، مدرسه جده کوچک اصفهان تاریخ وقف، 1057ق، مخارج مدرسه جده کوچک. 
<ref>
میراث اسلامی ایران، دفتر سوم، ص96-98. 
</ref>

85. حوری نام خانم، جده شاه عباس ثانی، مدرسه جده بزرگ اصفهان، تاریخ وقف، 1057ق، مخارج مدرسه جده بزرگ. 
<ref>
همان، ص98. 
</ref>

86. خیرالنساء، تاریخ وقف، 1075ق، وقف بر دخترش بدر جهان خانم. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه ، ج1، ص16 . 
</ref>

87. مادر شاه سلیمان، تاریخ وقف، 1099ق، بر چهار تن از غلامان خودش‏و 1100ق، وقف بر امامزاده شمس الدین و 1079ق، وقف بر عتبات عالیات. 
<ref>
همان. 
</ref>
و1098ق یک جلد قرآن وقف بر آستانه حضرت معصومه. 
<ref>
میراث جاودان ، سال پنجم، ش3و4،  ص64-65 . 
</ref>

88. دده خاتون، تاریخ وقف، 1083ق، وقف بر دخترش رضیه بانو خانم. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهانوصفویه، ج1، ص16. 
</ref>

89. مروارید خانم، تاریخ وقف، 1090ق، روشنایی و عطر اماکن متبرکه. 
<ref>
همان. 
</ref>

90. فانیذی خانم بنت حاجی محمد علی قزوینی، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، 27 رمضان 1090ق، کتابخانه آستان قدس رضوی، مشهد. 
<ref>
فهرستگان نسخه های خطی ترجمه فارسی قرآن کریم، ص159، ش128. 
</ref>

91. بدر جهان خانم، تاریخ وقف، 1101ق، قسمی بر مدرسه جده کوچک و باقی بر دو تن از فرزندانش و پس از آنها بر تمامی فرزندان به ‏جز کسانی که به خارج از کشور مهاجرت کرده‏اند. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه، ج1، ص16. 
</ref>

92. زینب بیگم، تاریخ وقف، 1103ق، جهت نیازمندان. 
<ref>
همان. 
</ref>

93. عزت نساء خانم، تاریخ وقف، 1104ق، مدرسه علمیه بیدآباد و میرزا حسین و طلاب شیعه. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه، ج1، ص16 . 
</ref>

94. مریم بیگم از شاهزادگان صفوی، مدرسه علوی خونسار و املاک آن و مدرسه‏ ای در اصفهان در خیابان نشاط، تاریخ وقف، 1106ق. 
<ref>
میراث جاودان ، سال پنجم، ش1، ص26.
</ref> 

95. حشمت النساء خانم، دختر محمدرضا منجم باشی، تاریخ وقف،1131ق، یک سهم جهت قرائت قرآن، یک سهم برای چند تن از کنیزان واقف و سهم دیگر با صوابدید متولی جهت امور خیر. 
<ref>
همان . 
</ref>

96. خازنه الدوله بلقیس سیرت مریم سریرت، ترجمه ‏ای از قرآن کریم، تاریخ وقف، جمادی الثانی 1253ق، موزه آستان قم، قم. 
<ref>
فهرستگان نسخه های خطی ترجمه فارسی قرآن کریم، ص262، ش282. 
</ref>

97. ضیاء السلطنه دختر فتحعلی شاه، ترجمه‏ ای از قرآن، تاریخ وقف، ربیع الاول 1267ق، کتابخانه آستانه قم، قم. 
<ref>
همان، ص473، ش628 . 
</ref>

98. حاجیه ننه همسر حاجی ملا میرزا محمد اندرمانی طهرانی، تاریخ وقف، 17 جمادی الاول 1271ق، وقف بر مدرسه مروی. 
<ref>
کنوز الوقف فی العالم الاسلامی، ج95، ص697. 
</ref>

99. جهان خانم ملقب به مهد علیا از نواده‏ های دختری فتحعلی‏ شاه، تعمیر و توسعه مدرسه و مسجد دروازه دولت تهران، تاریخ وقف، ربیع الاول،1272ق. 
<ref>
میراث جاودان، سال چهارم، ش2، ص112-113. 
</ref>

100. مادر امیر علم خان حشمت الملک، سه نیم روز از مزرعه، تاریخ وقف 12 جمادی الثانیه 1291ق، صرف تعزیه چهارده معصوم در حسینه. 
<ref>
میراث جاودان ، سال نهم، ش3و4، ص107-113. 
</ref>

101. مادر امیر محمّد ابراهیم خان شوکت الملک، یک سهم و نیم روز از قناتین سفلی و علیا و قنات ماشال و نیم روز از قنات آران و پانزده فنجان از قنات اسفیدنشان، تاریخ وقف اول شعبان 1331ق، صرف عزاداری امام حسین و افطاربر صائمین. 
<ref>
همان . 
</ref>

102. حاجیه هاجر خاتون، دو دکان، تاریخ وقف، 1262ق/ 1848م، صرف تعزیه ‏داری و کمک به دانشجویان. 
<ref>
میراث جاودان، سال هفتم، ص4، مقاله زنان واقف در تهران، عهد قاجار، ص118. 
</ref>

103. گوهرشاه بیگم، املاک و مستقلات، تاریخ وقف، 1071ق، زائران و مجاوران حرم حضرت علی و امام حسین علیهم االسلام. 
<ref>
میراث اسلامی ایران، دفتر ششم، ص355-358 . 
</ref>
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه، ج1، ص16. 
</ref>

104. زبیده بیگم دختر شاه سلیمان، تاریخ وقف، 1092، و 1107ق، بر عتبات عالیات. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه، ج1، ص16؛ میراث اسلامی ایران، دفتر ششم ، ص341-357 . 
</ref>

105. مریم بیگم عمه بزرگ شاه سلطان حسین، تاریخ وقف، 1125ق و 1131ق، جهت اطعام ماه رمضان و روضه ‏خوانی امام حسین علیه‏ السلام در مدرسه احداثی واقف (مدرسه مریم بیگم). 
<ref>
همان. 
</ref>

106. شرف نساء خانم، زمین ‏های اطراف تهران، تاریخ وقف،1296ق/1879م. 
<ref>
میراث جاودان، سال هفتم، ص4، مقاله زنان واقف در تهران، عهد قاجار، ص118. 
</ref>

107. حاجیه خاتون خانم، سیزده دکان، تاریخ وقف، 1298ق/1881م، صرف تعزیه ‏داری و کمک به فقرا و زوار. 
<ref>
همان. 
</ref>

108. حاجیه سارا سلطان، سیزده دکان، تاریخ وقف، 1298ق/1881م، صرف [[تعزیه]]‏ داری و کمک به فقرا و زوار. 
<ref>
همان. 
</ref>

109. ترکان خاتون همسر قطب الدین، اموال و رقات بسیار، تاریخ [[وقف]]، 660ق، مدرسه مقدسه، دارالشفا، مسجد جامع درب‏نو. 
<ref>
میراث جاویدان، سال نهم، ش1، ص25-29 . 
</ref>

110. بی‏بی ترکان دختر ترکان خاتون، قرآنی سی‏پاره بر مقبره قراختاییان، تاریخ وقف، 687ق. 
<ref>
همان، ص29-30 . 
</ref>

111. حاجیه خاور خانم، تاریخ وقف، 1049ق، وقف بر اولاد، سهمی هم روضه‏ خوانی. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه، ج1، ص16.
</ref>
===کشورهای عربی===
112. الست سفری خاتون البارودی، مدرسه البارودیه در باب الناظر اردن، تاریخ وقف 768ق/1366م. 
<ref>
الاوقاف والمساجد تطور التعلیم الدینی، ص50. 
</ref>

113. خاتون البغدادقه، المدرسه الخاقونیه درباب الحدیث، تاریخ وقف 755ق/1354م. 
<ref>
الاوقاف والمساجد تطور التعلیم الدینی، ص50 . 
</ref>

114. الست طنش بنت عبد اللّه‏ المظفریه، مدرسه الست درقدسی، تاریخ وقف 800ق/1398م. 
<ref>
الاوقاف والمساجد تطور التعلیم الدینی، ص50. 
</ref>

115. مصر خاتون القادر، مدرسه القادریه در باب حطه، تاریخ وقف، 836ق. 
<ref>
الاوقاف والمساجد تطور التعلیم الدینی، ص50 .
</ref> 

116. اصفهان شاه خاتون العثمانیه، مدرسه العثمانیه در باب القطانین، تاریخ وقف، 840ق/1437م. 
<ref>
الاوقاف والمساجد تطور التعلیم الدینی، ص50. 
</ref>

117. منی احمد جلال الدین حداد، تمام اموال منقول و غیر منقول، مؤسسه الجنان در طرابلس لبنان، تاریخ وقف، 23/10/1988م. 
<ref>
وقف پژوهی، دفتر هفتم، ص26 . 
</ref>

118. الامیره ساره بنت الامام عبد اللّه‏ بن فیصل بن ترکی آل سعود، نخلستان بزرگ اهدایی از جانب ملک عبدالعزیز و ابتیاعی به مبلغ 000/000/130 ریال عربستان، تاریخ وقف، 3/1/1391ق، جهت پدر و مادر و فرزندان و ساختن مسجد و احسان به فقرا. 
<ref>
همان، ص106-110. 
</ref>

119. أردکین دختر سیفی نوکیه، 32 مکان در قاهره، تاریخ وقف 81 ربیع الآخر، 717ق، فقرای حرمین. 
<ref>
اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، ص426،ش4. 
</ref>

120. خوند برکه ام السلطان اشرف، یک خانه و دو ساختمان و یک قریه، تاریخ وقف، 25 ذی قعده 771ق، زنان فقیر حرمین. 
<ref>
همان، ص429، ش16. 
</ref>

121. حاجه سلمی، تاریخ وقف، 9 رجب 790ق، نامعلوم. 
<ref>
همان،ش19. 
</ref>

122. خوند شیرین والده سلطان فرج، تمامی اراضی ناحیه اخصاص و چند قریه، تاریخ [[وقف]] 7 شوال 802ق، مصالح، فقرا و خدام حرمین. 
<ref>
همان، ش430، ش20 . 
</ref>

123. گزل دختر السندمر، نیمی از ساختمانی در باب جامع طولونی، تاریخ وقف، 5 رمضان، 838ق، مصالح حرمین. 
<ref>
همان، ش435، ش35 . 
</ref>

124. ست بیرم دختر سیفی قر قماش، خانه، میدان و ساختمان داخل بازار امیر الجیوش، تاریخ وقف 15 شوال 864ق، حرمین. 
<ref>
همان، ش47. 
</ref>

125. مصونه خدیجه دختر احمد بن ارغون شاه، سه قطعه زمین در اطراف قاهره، تاریخ وقف، 6 شوال 866ق، حرمین. 
<ref>
همان، ش439، ش51. 
</ref>

126. عایشه دختر برجک بن عبد اللّه‏ الاقبناوی، زمین، تاریخ [[وقف]]، 12 جمادی الاخر 866ق، سالانه 2400 درهم فلوس صرف قاری [[قرآن]] در حرم پیامبر. 
<ref>
همان، ص438، ش45.
</ref> 

127. مصونه برکت معروف به آمنه دختر شرف الدین، آسیاب و چند ساختمان و منزل در قاهره، تاریخ وقف، 23، ربیع الاول، 868 ق، مصالح حرمین. 
<ref>
همان، ش55. 
</ref>

128. مصونه فاطمه همسر زینی شعبان، خانه و زمین، تاریخ 19 ذی قعده،870ق، سالانه 2 دینار برای قاری قرآن در حرم پیامبر، 400 فلوس برای آب در مقام حنابله در مسجد الحرام، 505 دینار برای فقراء حرمین و قاهره. 
<ref>
همان، ص440، ش62. 
</ref>
129. زینب دختر علاء علی بن جمال، تاریخ وقف، 28 محرم 870 ق، نامعلوم. 
<ref>
همان، ص440، ش60 . 
</ref>

130. فاطمه دختر ناصری محمّد، بخشی از سه ساختمان در قاهره، تاریخ وقف 12 شوال 873ق، مصالح حرم پیامبر. 
<ref>
همان، ص443، ش73 . 
</ref>

131. فاطمه دختر شهاب الدین احمد، زمینی در دمیاط، تاریخ وقف، 24 ربیع الاول 874ق، مصالح حرم پیامبر. 
<ref>
همان، ص443، ش76 . 
</ref>

132. حلیمه، ساختمان و زمینی در قاهره، تاریخ وقف 22 رمضان 887ق، حرمین. 
<ref>
همان،  ص446، ش91. 
</ref>
133. سیفی خشکلدی و همسرش زهراء، بخشی از زمینی در ناحیه برشنیس در منوفیه، تاریخ وقف، 14 رمضان 897 ق، فقرای حرمین. 
<ref>
همان، ص447، ش96 . 
</ref>

134. مصونه فاطمه مشهور به ستیته دختر تاج الدین، ساختمانی در بولاق و ساختمانی در بیرون  قاهره، تاریخ وقف 20 ذی حجه 897ق، فقرای حرمین. 
<ref>
همان، ص447، ش95 . 
</ref>

135. مصونه جان سوار، عقار، تاریخ وقف، 27 ربیع الاول 912ق، فقرای مجاور حرم پیامبر. 
<ref>
همان، ص450،ص112 . 
</ref>

136. سلیی فرزند بدری حسن، تاریخ وقف، 18 صفر 921ق، نامعلوم. 
<ref>
همان، ص452، ش123. 
</ref>

137. فاطمه دختر عبد اللّه‏، تاریخ وقف، 21 جمادی الاخر 921ق، نامعلوم. 
<ref>
همان، ص452، ش124 .
</ref>

==تحلیل و ارزیابی موقوفات زنان== 
در ابتدای تحلیل باید یادآوری کرد که هنوز آمار کامل موقوفات مردان و زنان در جهان [[اسلام]] در دست نیست و بسیاری از اسناد و سیاهه ‏های موقوفات هنوز به چاپ نرسیده و یا فهرست نشده است، بدین جهت این بررسی و تحلیل کامل نخواهد بود. 

محورهایی که در تحلیل موقوفات باید منظور گردد عبارتند از: 

1. تعداد موقوفات زنان نسبت به مردان 

2. آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف 

3. بررسی و تحلیل آماری براساس کشورها و شهرهای محل سکونت زنان واقف 

4. تحلیل طبقه اجتماعی زنان واقف 

5. تحلیل و بررسی موقوفه‏ها (کتاب، مدرسه و مسجد، زمین و...) 

6. تحلیل و بررسی موقوف علیهم (اعضای خانواده، ایتام و فقراء، سادات، مراکز زیارتی و...) 


===نسبت موقوفات زنان به مردان=== 
در ابتدای مقاله ادعا شد که موقوفات زنان نسبت به مردان 20 % می‏باشد. می‏توان برای این ادعا شواهدی اقامه کرد. 
کریستف ورنر در مقاله زنان واقف در تهران عهد قاجار، نوشته است: 
در فهرست راهنمای وقف‏نامه‏های استان تهران که بیشتر مربوط به دوران قاجار است، 1160  مدخل وجود دارد که نزدیک به 170 مورد آن یعنی حدود 15% به نام زنان ثبت شده است. 
<ref>
میراث جاودان، سال هفتم، ش4، ص116 . 
</ref>
در مقاله زنان واقف در پایتخت صفوی می‏ خوانیم: 

از میان 59 وقف‏نامه موجود در دایره کل اوقاف اصفهان که به دوره صفوی تعلق دارد تعداد 17 وقف نامه از بانوان این شهر باقی مانده است یعنی در واقع واقف 29 % موقوفات اصفهان در دوره صفویه بانوان هستند. این رقم بسیار قابل توجه است چرا که نزدیک به یک سوم کل موقوفات را شامل می ‏شود. 
<ref>
مجموعه مقالات همایش اصفهان وصفویه، ج1، ص15. 
</ref>
برخی آمارها که نگارنده به آنها دست یافته از این قرار است: 
در کتاب اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی از 128 مورد موقوفه‏های معرفی شده 18 مورد به زنان اختصاص دارد.
<ref>
اوقاف الحرمین الشریفین، ص425به بعد .
</ref>

یعنی قریب 15% موقوفات از آن زنان بوده است. 

همچنین در کتاب یادگار ماندگار مجموعه اوقاف یزد، جلد اول، از مجموع 115 وقف‏نامه معرفی شده 23 مورد به زنان اختصاص دارد که 20% کل موقوفات معرفی شده می ‏باشد. 

معدل این چهار رقم ارائه شد، 75/19% می‏ باشد.
 
بنابراین دعوای اختصاص 20% کل موقوفات به زنان قابل اثبات است که البته رقم قابل توجهی می ‏باشد. 
در تحلیل این نسبت باید موقعیت اقتصادی و استقلال مالی زنان را منظور کرد، که با توجه بدان درصد قابل قبولی را نشان می‏ دهد.

آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف 
آمار ثبت شده در این مقاله موقوفات زنان را از قرن هفتم نشان می‏دهد و پراکندگی این تعداد وقفیات بدین صورت است. 

قرن هفتم: 2مورد 

قرن هشتم: 5مورد 

قرن نهم: 18مورد 

قرن دهم: 4مورد 

قرن یازدهم: 15مورد 

قرن دوازدهم: 13مورد 

قرن سیزدهم: 54 مورد 

قرن چهاردهم: 24مورد 

قرن پانزدهم: 1مورد 

نامعلوم: 1مورد 

نمودار فراوانی قرون چنین است: 

قرن سیزدهم: 54 مورد 

قرن چهاردهم: 24مورد 

قرن نهم: 18مورد 

قرن یازدهم: 15مورد 

قرن دوازدهم: 13مورد 

قرن هشتم: 5مورد 

قرن دهم: 4مورد 

قرن هفتم: 2مورد 

قرن پانزدهم: 1مورد 

نامعلوم: 1مورد

===بررسی و تحلیل آماری براساس کشورها و شهرهای محل سکونت زنان واقف=== 
از 137 زن واقف تعداد 111 زن ایرانی و تعداد 26 زن در جهان عرب زندگی می ‏کردند. 
زنان ایرانی عمدتا در این شهرها پراکنده بوده‏ اند: [[تهران]]، [[اصفهان]]، [[یزد]]. 
در جهان عرب نیز این کشورها به چشم می‏خورد: مصر، اردن، لبنان

===تحلیل طبقه اجتماعی زنان واقف=== 
این امر به دلیل عدم ثبت آگاهی‏ های لازم در وقف‏نامه دشوار است ولی در این میان حضور زنان خانواده‏ های سلطنتی و پادشاهان چشمگیر است و این تحلیل نیاز به کسب آگاهی‏ های بیشتر دارد.

===تحلیل و بررسی موقوفه‏ ها=== 
در میان این تعداد وقف‏نامه این موقوفه ‏ها به چشم می ‏خورد: 

1. قرآن، 61 مورد 

2. زمین، املاک و مستقلات، 76 مورد

===تحلیل و بررسی موقوفه علیهم=== 
در بررسی و تحلیل موقوف علیهم این موارد به چشم می‏خورد 

1. وقف بر حرمین شریفین و بارگاه امامان و امام‏زادگان76مورد 

2. وقف بر ایتام و فقراء11مورد 

3. وقف بر مؤمنان و مسلمانان17 مورد 

4. وقف بر مساجد2مورد 

5. وقف بر مدارس علمیه10مورد 

6. وقف بر فرزندان و بستگان5مورد 

===وقف در امور مذهبی (روضه ‏خوانی ـ قرائت قرآن)16مورد=== 
در پایان یادآوری می‏ کند که این مقاله می ‏تواند درآمدی باشد برای گردآوری و فهرست کردن موقوفات زنان و تحلیل و بررسی آنها که [[امید]] است به همت پژوهشگران در دستور کارهای علمی آنان قرار گیرد.

==فهرست منابع== 

138.  اوقاف الحرمین الشریفین فی العصر المملوکی، د. احمد هاشم احمد بدرشینی، مرکز بحوث و دراسات المدنیه المنوره، 1426ق/2005م. 

139. فهرستگان نسخه‏ های خطی ترجمه‏ های فارسی قرآن کریم، علی صدرایی خویی، مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان‏های خارجی، 1383ش. 

140. یادگار ماندگار مجموعه موقوفات یزد، ج 1، محمدرضا تصدیقی، انتشارات کتابچی، تهران، 1380. 

141. کتاب وقف فاطمه خاتون، مدیره اوقاف دمشق، 1375ق / 1955م. 

142. الاوقاف والمساجد تطور التعلیم الدینی، د. محمّد راکال الدغمی، د. صالح ذیاب الهندی، عمان، 1991م. 

143. اوقاف نساء السلاطین العثمانیین، تحقیق: د. ماجده فحلوف، دار الافاق العربیه، مصر، 1427ق / 2006م. 

144. وقف پژوهی، مصطفی مطبعه ‏چی، 1379، کتابخانه تخصصی فقه و اصول، قم (تکثیر داخلی) 

145. کنوز الوقف فی العالم الاسلامی، مصطفی مطبعه‏ چی، 1423ق / 2002م. کتابخانه تخصصی فقه و اصول، قم (تکثیر داخلی)، 100جلد .

==پانویس==
</div>
[[رده:میراث جاویدان شماره 69]]

[[رده:مقالات]]