درآمدی بر موقوفات زنان

مهدی مهریزی

چکيده

بررسي موقوفات زنان يکي از محورهاي نشان دادن نقش زنان در تمدن اسلامي است اين مقاله به عنوان درآمدي بر اين مسأله تحرير شده است. در اين نوشته نخست کتب و مقالات تحرير شده در معرفي موقوفات زنان گزارش شده و سپس به معرفي 137 زن واقف در ايران و جهان عرب پرداخته است. پايان بخش اين مقاله تحليل و بررسي موقوفات زنان از جهت نسبت آن با موقوفات مردان، پراکندگي موقوفات زنان در قرون مختلف، موارد وقف شده و نيز موقوف عليهم مي‏باشد. کليدواژه‏ها وقف، زنان، تمدن اسلامي.

در آمد

يکي از عناصر تأثيرگذار و متغيرهاي تحولات فرهنگي و اجتماعي در ميان مسلمانان، نهاد وقف به ‏شمار مي‏رود و به سخن ديگر يکي از متغيرهاي بررسي تمدن اسلامي نهاد وقف است در اين ميان اگر بخواهيم جايگاه زنان را در تمدن اسلامي و يا تحولات اجتماعي و فرهنگي تحليل کنيم ناچار به مسأله موقوفات زنان نيز مي‏رسيم که بايد آن را از زواياي گوناگون کاويد. اين نوشتار تلاش مي‏کند چشم‏اندازي را از مسأله موقوفات زنان به دست دهد و زمينه بحث‏هاي علمي و تحليلي را فراهم آورد. پيش از ورود به بحث لازم است يادآوري گردد که در ميان آثار فراواني که در زمينه وقف در ميان مسلمانان تدوين شده و تعداد مقالات و کتب و پايان‏نامه‏ها به بيش از 500 عنوان مي‏رسد، کم‏تر از پانزده عنوان کتاب و مقاله به بررسي موقوفات زنان اختصاص دارد و اين حکايت مي‏کند که اين مسأله دغدغه ذهني پژوهشگران و نويسندگان نبوده است با اينکه بخش قابل توجهي از موقوفات در جهان اسلام، توسط زنان صورت گرفته و مي‏توان ادعا کرد که نزديک به 20 %از کل موقوفات از آن زنان مسلمان بوده است. اين نوشتار که درآمدي است بر اين مسأله، نخست مروري بر مکتوبات به چاپ رسيده (اعم از کتاب و مقاله) در زمينه موقوفات زنان دارد و سپس تلاش مي‏کند گزارشي اجمالي از موقوفات زنان براساس فهارس موجود به دست دهد و در پايان نيز تحليل اجمالي از وقفيات زنان ارائه خواهد داد. بر اين اساس مباحث اين نوشته در سه بخش تنظيم مي‏شود: يکم. مرور منابع دوم. گزارش موقوفات زنان سيم. تحليل و ارزيابي از وقفيات زنان

يکم.مرور منابع

تا آنجا که نگارنده جستجو کرده تاکنون دو کتاب مختصر و دوازده مقاله در گزارش موقوفات زنان به چاپ رسيده است که گزارشي اجمالي آن به ترتيب زمان نشر از اين قرار است:

1. کتاب وقف فاطمه خاتون، مديرية اوقاف دمشق، 1375 ق / 1955م. اين کتاب کم‏حجم حاوي وقف‏نامه فاطمه خاتون دختر محمّدبيک سلطان ملک شاه است که در سال 974قمري تحرير شده است.

2. مسجد امير چقماق يزد و موقوفات آن، فصلنامه ميراث جاودان، سال اول، شماره 2، تابستان 1372ش. در اين مقاله بخشي از وقفنامه مسجد فوق که واقفان آن امير جلال الدين چقماق و همسرش بي‏بي فاطمه خاتون مي‏باشند، آورده شده است.

3. چهار وقف‏نامه از چهار مدرسه اصفهان در دوره صفوي، نزهت احمدي، ميراث اسلامي ايران، دفتر سوم، 1375ش. از اين چهار وقف‏نامه واقف سه مورد آن زنان مي‏باشند که متن وقف‏نامه‏ها در اين مقاله آورده شده است.

4. وقف‏نامه مدرسه و مسجد دروازه دولت، علي اکبر خان محمدي، ميراث جاودان، سال چهارم، شماره 2، تابستان 1375. واقف اين موقوفه جهان خانم ملقب به مهد عليا از نواده‏هاي دختري فتحعلي شاه مي‏باشد. قسمت‏هايي از وقف‏نامه به همراه نسخه‏شناسي در اين مقاله درج شده است.

5. دو وقف‏نامه از دو زن زبيده بيگم و گوهر شاه خانم، نزهت احمدي، ميراث اسلامي ايران، دفتر ششم، 1376ش. اين مقاله حاوي متن وقف‏نامه‏ها و زندگي نامه مختصر واقفان مي‏باشد.

6. نسخه‏شناسي يک جلد قرآن نفيس، قربان عزيززاده، ميراث جاودان، سال پنجم، شماره 3 و 4، پاييز و زمستان 1376ش. واقف اين نسخه فاطمه مادر شاه سليمان صفوي است.

7. وقف‏نامه‏هاي بانوان در دوره صفوي، نزهت احمدي، ميراث جاودان، سال پنجم، شماره 3 و 4، پاييز و زمستان 1376ش. در اين مقاله چند وقف از زنان عصر صفوي معرفي شده است.

8. وقفية للاميرة سارة، ذو الحجة 1418ق /1997م. در اين مقاله متن وقف‏نامه و تصوير قسمتي از آن با تحليل اجمالي درج شده است.

9. زنان واقف در تهران عهد قاجار، کريستف ورنر، ترجمه نسيم مجيدي قهرودي، ميراث جاودان، سال هفتم، شماره 4، زمستان 1378ش.

سه زن واقف به همراه تصوير متن وقف‏نامه‏ها و تحليلي از آن در اين مقاله مندرج است. 

10. اوقاف قراختاييان کرمان، نمونه‏اي از اقدامات وقفي فرمانروايان زن در تاريخ ايران، ميراث جاودان، سال هشتم، شماره1، بهار 1379ش. گزارش وقفيه‏هاي سه زن از اين دوره در اين مقاله ثبت شده است.

11. دو موقوفه از زنان خاندان علم، زهرا طلايي، ميراث جاودان، سال نهم، شماره 3 و 4، پاييز و زمستان 1380ش. متن دو وقف‏نامه به‏همراه تصوير آن در اين مقاله مندرج است.

12. زنان واقف در پايتخت صفوي، نزهت احمدي، مجموعه مقالات همايش اصفهان و صفويه، ج 1، اسفند 1380. تحليلي از اوقاف زنان در عهد صفويه در اين مقاله ارائه شده است.

13 . اوقاف نساء السلاطين العثمانيين، تحقيق: د. ماجدة مخلوق، دارالافاق العربية، مصر، 1427ق/2006م. اين کتاب کم حجم حاوي وقف‏نامه همسر سلطان سليمان از سلاطين عثماني بر مکه و مدينه است که در سال 960قمري تحرير شده است.

14. وقف‏نامه مظفريه مسجد کبود تبريز، دکتر محمّدجواد مشکور. اين وقف توسط خاتون جان بيگم انجام شده و در اين مقاله گزارشي از وقف‏نامه و قسمت‏هايي از آن آورده شده است.

دوم.گزارش موقوفات زنان

چنانکه در آغاز مقاله ياد شد، فهرست وقفيات زنان به تفکيک به چاپ نرسيده است همانگونه که در فهرست موقوفات نيز اين تفکيک ديده نمي‏شود. بلکه در برخي از کتب در ضمن فهارس پاياني نام زنان واقف فهرست شده است. در اينجا براساس فهارس و برخي آثار مرتبط ديگر گزارشي ابتدايي از موقوفات زنان ارائه مي‏گردد و اذعان داريم که اين گزارش بسيار ابتدايي است و نياز به فحص و جستجوي بيشتر دارد. در اين گزارش نام زنان، موقوفه، سال وقف و مورد مصرف وقف به اجمال ياد مي‏شود. اين موارد در دو قسمت ايران و کشورهاي عربي گزارش مي‏شود.

>الف. ايران >ب. کشورهاي عربي الف. ايران 1.خاتون جان، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف قرن يازدهم قمري، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 2. جهان بانو بيگم بنت امير قاسم‏بيک، ترجمه‏اي از قرآن کريم، قرن يازدهم قمري، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 3. گلنار خانم صبيّه حضرتقلي چوله‏اي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، اوايل قرن يازدهم قمري، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 4. والده محمد تقي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، نامعلوم، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 5. فاطمه خانم بنت مير شرف‏الدين، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، شنبه 22 شعبان 1059ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 6. خواهر محمد تقي خان، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1110ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 7. خواهر محمد حسن‏خان، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1110ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 8. حُسنِ زيبا، همسر ميرزا جلال الدين محمد، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، محرم 1127ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 9. منوّره خانم هندي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1156ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 10. شرف جهان خانم همشيره ابوالحسن خان، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، جمعه 12 رجب 1157ق، کتابخانه آستانه قم، قم. 11. بي بي جان خانم بنت مولا دادخان، ترجمه‏اي از قرآن کريم به فارسي، تاريخ وقف شعبان 1202ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 12. شريفه بيگم بنت مير سيد محمد استرآبادي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ واقف شوال 1203ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 13. فاطمه خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1203ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 14. بي بي بلوچ، ترجمه‏اي از قرآن کريم به فارسي، تاريخ وقف 2 شوال 1211ق، کتابخانه آستان قدس رضوي مشهد. 15. طيب النساء خانم بنت حاج محمد هاشم تبريزي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، محرم 1212ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 16. خانم جان بنت مرحوم آقا اسماعيل، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، رمضان 1217ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 17. زينب نساء خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 22 شعبان 1217ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 18. شاه نساء خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 22 شعبان 1217ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 19. موجود خانم بنت محمد امين زنگنه، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، شعبان 1223ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 20. معصومه خانم فرزند آقا نورز قندهاري، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي قعده 1228ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 21. مهدعليا فخرالدوله، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1230ق، موزه آستانه قم، قم و 1250ق، موزه آستانه قم، قم. 22. دختران شيخ اسماعيل جامي احمدي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، صفر 1237ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 23. ملک‏زاده خانم به شادي روان محمدشاه قاجار، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، جمادي الاول 1244ق، موزه آستانه قم، قم. 24. حميده خاتون، ترجمه‏اي از قرآن به فارسي، تاريخ وقف جمادي الاول 1248ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 25. زينب خانم حاجي رستم قندهاري، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، شوال 1250ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 26. زينب خانم بنت باباعلي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، رمضان 1260ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 27. دلشاد ميرزا دختر عباس ميرزا، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف 1261ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 28. شهربانو خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1262ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 29. سلطان صفيه دختر عباس ميرزا نائب السلطنه وهمسر محمودخان قراگوزلو، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1270ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 30. محترم خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1271ق، کتابخانه شاهچراغ، شيراز. 31. فاطمه خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1272ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 32. صاحب سلطان خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف 1274ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 33. معصومه بيگم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، جمادي الاولي 1281ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 34. تاج گل خانم، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف صفر 1284ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 35. والده يمين الدوله و جلال الدوله، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، صفر 1284ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 36. همدم خانم بنت ميرزا تقي خان امير کبير، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي قعده 1284ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 37. گوره بنت آقا حسين نيشابوري، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ربيع الاول 1285ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 38. فاطمه سلطان فرزند عبدالباقي خان، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 20 ربيع الاول 1287ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 39. ضعيفه ترشيزيه، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي حجه 1292ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 40. گل بي‏بي خانم بنت مرحوم حسنعلي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، رجب 1294ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 41. حاجيه شاهزاده خانم، همسر نصرة الدوله و مادر عميد الدوله، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف 3 شوال 1297ق، موزه آستان قم، قم. 42. نواب خانم دختر بهرام ميرزا معزالدوله، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي قعده 1302ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 43. صبيه حاجي علينقي، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، جمادي الثاني 1308ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 44. صبيه حاج ملا محمد علي قايني، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، اول ذي حجه 1312ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 45. بي بي خانم، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف، ربيع الثاني 1313ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 46. فاطمه سلطان خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي قعده 1313ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 47. نوري شرف خانم شهير به نبات خانم دختر محمد رضاخان قاجار قزويني، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي حجه 1331ق، کتابخانه آستانه قم، قم. 48. علوّ الدوله ايرواني، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، شعبان 1333ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 49. کوکب خانم بهجة السلطنة، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، جمادي الاول 1334ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 50. مهرآسا سپهبدي، بانو، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف 26 محرم 1350ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 51. ملک الحاجيه دختر حاجي محمد ابراهيم ملک التجار، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ذي حجه 1351ق، موزه آستانه قم، قم. 52. بيگم صاحبه، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف مهر 1325ش، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 53. صغري خلعتبري، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، اول مهر 1327ش، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 54. جهان ارشد بختياري، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف 1339ش، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 55. نور شرف خانم مشهور به جاني خانم، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، شهريور 1340ش، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 56. خازن الملوک ياوري، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف، 1343ش، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد 57. معصومه دختر ميرفتاح ملايري، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 1368ش، کتابخانه آستانه قم، قم. 58. ام سلمه بنت ميرزاخان يزدي، يک باب باغ در قريه ابرند آباد حومه يزد، تاريخ وقف، نهم شوال 1208ق، عوايد آن سالانه 3 تومان در روز عيد غدير نان و کشمش خريده و صرف فقرا و سادات شود و سه تومان در ماه مبارک رمضان نان و خرما يا کشمش در وقت افطار صرف فقراء شود و پنج هزار دينار صرف غريب يا ابرندآبادي فوت شده و فقير کنند و دو تومان هر ساله در ماه محرم يا صفر در خانه واقفه صرف عزاداري شود. و... 59. ام کلثوم صبيه آقا حسين قصاب، يک مزرعه و دو تخته زمين در طرزچان [مهريز]، تاريخ وقف، اول جمادي الاولي 1320ق، روضه‏خواني در حسينيه دهوک يا مسجد جنب روضه سهل بن علي. 60. ام کلثوم و فاطمه خانم، يک قطعه زمين، در قريه ابرندآباد، تاريخ وقف، بيستم صفر 1302ق، روضه خواني در مسجد جامع يا حسينيه همان قريه. 61. بانو خانم بنت مهر علي بن محمّد علي، يک درب باغ در محله خيرآباد اهرستان، تاريخ وقف، دهم شعبان 1306ق، طبخ آش در دهه محرم و اطعام به فقراي شيعه. 62. بنت محمّد ابراهيم خان، بيست و يک جُره و چهار دانک از آبهاي قنات ابراهيم آباد يزد، تاريخ وقف يازدهم شوال 1262ق، اطعام در روز عيد غدير و روضه‏خواني و اطعام ايام محرم، ذبح گوسفند و اطعام به فقراء در روز عيد قربان، افطار در ماه رمضان و شب‏هاي احياء و.... 63. بي بي بيگم زارچي، يک قطعه زمين در روستاي زارچ [حومه يزد]، تاريخ وقف 16 رمضان 1320ق، طبخ آش. 64. بي‏بي نجمه مشهور به خانم کوچک، يک درب باغ در اهرستان يزد، تاريخ وقف 22 رمضان 1249ق، ثلث منافع را در ايام متبرکه يا عيد غدير يا شب‏هاي احياء و يا ماه محرم صرف سفره و روضه‏خواني. 65. بيگم خانم بنت عبد اللّه‏ گردفرامزي، يک جره آب‏هاي دو قنات شور و شيرين زارچ، تمامي نصف مشاع يک قطعه زمين، دو دانگ جره آب قنات قريه ابرندآباد، و يک درب باغ در قريه ابرندآباد و دو جره آب‏هاي قنات قريه گرد فرامرز و يک قطعه زمين در همان قريه و دو قطعه زمين ديگر در همان قريه، تاريخ وقف، 28 ربيع الثاني 1221ق، طبخ غذا در ايام عاشورا و صرف فقراء، افطار صائمين و تعزيه‏داران ايام عاشورا تا اربعين و... 66. حاجيه بي بي فاطمه خانم ابرندآبادي، يک درب باغ و خانه، تاريخ وقف، 27 محرم 1277ق، وقف بر حضرت امير، امام حسين و امام رضا عليهم‏السلام. 67. حاجيه بيگم صبيه حاجي سيد مرتضي کسنوي، يک قطعه زمين و يک درب باغ، تاريخ وقف دهه اول جمادي الثاني 1277ق، روضه‏خواني و اطعام. 68. خانش بيگم دختر شاه اسماعيل صفوي، املاک واقعه در خارج يزد و بلوک قهستان، تاريخ وقف، 27 ربيع الاول 963ق، زوار آستانه امام حسين و... 69. خديجه بانويه بنت محمّد غياث ابرندآبادي، دو جره آب‏هاي قنات قريه ابرندآباد و يک پارچه زمين، تاريخ وقف ذي حجه 1308ق، قرائت قرآن در ماه رمضان و طبخ غذا و اطعام فقراء در ماه رمضان. 70. خديجه بيگم خانم صبيه مير حبيب اللّه‏ اهرستاني، چهار دست باغچه در محله عيش آباد اهرستان، تاريخ وقف، دهم ربيع الثاني 1268ق، صرف مسجد محله عيش آباد و امام جماعت راتب و در صورت نبود امام جماعت، ابتياع خرما و صرف افطار صائمين در ماه مبارک رمضان در همان مسجد. 71. خديجه خانم بنت حاج لطفعلي، چهار روز شبان از مزرعه کالمند با تمام لواحق شرعي و عرفي، تاريخ وقف، اول رجب 1257ق، خريد ديگ مسي بزرگ و طبخ آش و شوروا و حليم و اطعام در ماه محرم. 72. خديجه خانم بنت حاجي ابراهيم خرمشاهي، چهار پارچه زمين و يک درب باغ کوشک و يک درب باغ لب رودخانه، تاريخ وقف دهم شوال 1262ق، طبخ آش و حلوا و اطعام مؤمنين. 73. خديجه خانم بنت قاسم نعيم‏آبادي، سه پارچه زمين، تاريخ وقف، محرم 1309ق، اطعام روز عيد غدير. 74. خديجه خانم صبيه استاد ابوالهادي حداد، هفت سهم و نيم از چهل و هشت سهم از يک درب حانوت [آسياب]، تاريخ وقف رمضان، 1273ق، روضه خواني ايام عاشوراو آخر صفر و طبخ حلوا و اطعام فقرا. 75. خديجه خانم صبيه جعفر نرسوبادي، يک درب باغ و يک جره آب‏هاي قنات کوچک و بزرگ قرينه کسنويه و يک پارچه زمين، تاريخ وقف اول ذي الحجة 1270ق، ابتباع آب براي آب انبار استفاده عموم، روضه خواني سيد الشهداء و خيرات عمومي. 76. خديجه خانم صبيه حاجي حسن بن حسين نعيم‏آبادي، يک فقير از يک درب باغ و دو ثلث از پنج اصله قوت و چهار دست و نيم زمين، تاريخ وقف، شعبان 1330ق، روضه خواني. 77. خرمن بنت رستم و دختر او خير خورشيد، سه قطعه زمين و يک باب خانه در محله خرم‏شاه از محلات اهرستان، تاريخ وقف، ششم شوال 1273ق، صرف زرتشيان. 78. خير النساء خانم صبيه احمد بن حسين عليرضا، چهار قطعه زمين، تاريخ وقف، 14 ذي حجه 1315ق، خريد خرما و اطعام در ماه رمضان در مسجد زمان و روغن روشنايي همان مسجد و روضه‏خواني در شب‏هاي جمعه. 79. خير النساء صبيه ملا حاجي مهدي خرمشاهي، يک درب باغ، تاريخ وقف، صفر 1305ق، افطاري در ماه رمضان در مسجد همان، ص 532 ـ 533.@. 80. خير النساء صبيه ملا محمّد علي، يک درب باغ در روستاي شمس‏آباد و دو جره آب قنات همان قريه، تاريخ وقف، شوال 1237ق، روضه خواني در محرم و صفر و اطعام. 81. زينب بيگم همسر محمد مهدي حکم الملک اردستاني، مدرسه نيم‏آورد اصفهان، تاريخ وقف، 1113ق. 82. بي‏بي فاطمه خاتون و همسرش امير جلال الدين چمقاق. مسجد امير چمقاق يزد و موقوفات آن، تاريخ وقف 841ق. 83. خاتون جان بيگم همسر جهانشاه، مسجد کبود تبريز و موقوفات آن، تاريخ وقف، 869ق. 84. دلارام خانم، همسر شاه عباس اول و جده بزرگ شاه عباس ثاني، مدرسه جده کوچک اصفهان تاريخ وقف، 1057ق، مخارج مدرسه جده کوچک. 85. حوري نام خانم، جده شاه عباس ثاني، مدرسه جده بزرگ اصفهان، تاريخ وقف، 1057ق، مخارج مدرسه جده بزرگ. 86. خيرالنساء، تاريخ وقف، 1075ق، وقف بر دخترش بدر جهان خانم. 87. مادر شاه سليمان، تاريخ وقف، 1099ق، بر چهار تن از غلامان خودش‏و 1100ق، وقف بر امامزاده شمس الدين و 1079ق، وقف بر عتبات عاليات. و1098ق يک جلد قرآن وقف بر آستانه حضرت معصومه. 88. دده خاتون، تاريخ وقف، 1083ق، وقف بر دخترش رضيه بانو خانم. 89. مرواريد خانم، تاريخ وقف، 1090ق، روشنايي و عطر اماکن متبرکه. 90. فانيذي خانم بنت حاجي محمد علي قزويني، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، 27 رمضان 1090ق، کتابخانه آستان قدس رضوي، مشهد. 91. بدر جهان خانم، تاريخ وقف، 1101ق، قسمي بر مدرسه جده کوچک و باقي بر دو تن از فرزندانش و پس از آنها بر تمامي فرزندان به‏جز کساني که به خارج از کشور مهاجرت کرده‏اند. 92. زينب بيگم، تاريخ وقف، 1103ق، جهت نيازمندان. 93. عزت نساء خانم، تاريخ وقف، 1104ق، مدرسه علميه بيدآباد و ميرزا حسين و طلاب شيعه. 94. مريم بيگم از شاهزادگان صفوي، مدرسه علوي خونسار و املاک آن و مدرسه‏اي در اصفهان در خيابان نشاط، تاريخ وقف، 1106ق. 95. حشمت النساء خانم، دختر محمدرضا منجم باشي، تاريخ وقف،1131ق، يک سهم جهت قرائت قرآن، يک سهم براي چند تن از کنيزان واقف و سهم ديگر با صوابديد متولي جهت امور خير. 96. خازنة الدولة بلقيس سيرت مريم سريرت، ترجمه‏اي از قرآن کريم، تاريخ وقف، جمادي الثاني 1253ق، موزه آستان قم، قم. 97. ضياء السلطنة دختر فتحعلي شاه، ترجمه‏اي از قرآن، تاريخ وقف، ربيع الاول 1267ق، کتابخانه آستانه قم، قم. 98. حاجيه ننه همسر حاجي ملا ميرزا محمد اندرماني طهراني، تاريخ وقف، 17 جمادي الاول 1271ق، وقف بر مدرسه مروي. 99. جهان خانم ملقب به مهد عليا از نواده‏هاي دختري فتحعلي‏شاه، تعمير و توسعه مدرسه و مسجد دروازه دولت تهران، تاريخ وقف، ربيع الاول،1272ق. 100. مادر امير علم خان حشمت الملک، سه نيم روز از مزرعه، تاريخ وقف 12 جمادي الثانيه 1291ق، صرف تعزيه چهارده معصوم در حسينه. 101. مادر امير محمّد ابراهيم خان شوکت الملک، يک سهم و نيم روز از قناتين سفلي و عليا و قنات ماشال و نيم روز از قنات آران و پانزده فنجان از قنات اسفيدنشان، تاريخ وقف اول شعبان 1331ق، صرف عزاداري امام حسين و افطاربر صائمين. 102. حاجيه هاجر خاتون، دو دکان، تاريخ وقف، 1262ق/ 1848م، صرف تعزيه‏داري و کمک به دانشجويان. 103. گوهرشاه بيگم، املاک و مستقلات، تاريخ وقف، 1071ق، زائران و مجاوران حرم حضرت علي و امام حسين عليهماالسلام. 104. زبيده بيگم دختر شاه سليمان، تاريخ وقف، 1092، و 1107ق، بر عتبات عاليات. 105. مريم بيگم عمه بزرگ شاه سلطان حسين، تاريخ وقف، 1125ق و 1131ق، جهت اطعام ماه رمضان و روضه‏خواني امام حسين عليه‏السلام در مدرسه احداثي واقف (مدرسه مريم بيگم). 106. شرف نساء خانم، زمين‏هاي اطراف تهران، تاريخ وقف،1296ق/1879م. 107. حاجيه خاتون خانم، سيزده دکان، تاريخ وقف، 1298ق/1881م، صرف تعزيه‏داري و کمک به فقرا و زوار. 108. حاجيه سارا سلطان، سيزده دکان، تاريخ وقف، 1298ق/1881م، صرف تعزيه‏داري و کمک به فقرا و زوار. 109. ترکان خاتون همسر قطب الدين، اموال و رقات بسيار، تاريخ وقف، 660ق، مدرسه مقدسه، دارالشفا، مسجد جامع درب‏نو. 110. بي‏بي ترکان دختر ترکان خاتون، قرآني سي‏پاره بر مقبره قراختاييان، تاريخ وقف، 687ق. 111. حاجيه خاور خانم، تاريخ وقف، 1049ق، وقف بر اولاد، سهمي هم روضه‏خواني. ب. کشورهاي عربي 112. الست سفري خاتون البارودي، مدرسة الباروديه در باب الناظر اردن، تاريخ وقف 768ق/1366م. 113. خاتون البغدادقة، المدرسة الخاقونية درباب الحديث، تاريخ وقف 755ق/1354م. 114. الست طنش بنت عبد اللّه‏ المظفرية، مدرسة الست درقدسي، تاريخ وقف 800ق/1398م. 115. مصر خاتون القادر، مدرسة القادرية در باب حطه، تاريخ وقف، 836ق. 116. اصفهان شاه خاتون العثمانية، مدرسة العثمانية در باب القطانين، تاريخ وقف، 840ق/1437م. 117. مني احمد جلال الدين حداد، تمام اموال منقول و غير منقول، مؤسسة الجنان در طرابلس لبنان، تاريخ وقف، 23/10/1988م. 118. الاميرة سارة بنت الامام عبد اللّه‏ بن فيصل بن ترکي آل سعود، نخلستان بزرگ اهدايي از جانب ملک عبدالعزيز و ابتياعي به مبلغ 000/000/130 ريال عربستان، تاريخ وقف، 3/1/1391ق، جهت پدر و مادر و فرزندان و ساختن مسجد و احسان به فقرا. 119. أردکين دختر سيفي نوکيه، 32 مکان در قاهره، تاريخ وقف 81 ربيع الآخر، 717ق، فقراي حرمين. 120. خوند برکه ام السلطان اشرف، يک خانه و دو ساختمان و يک قريه، تاريخ وقف، 25 ذي قعده 771ق، زنان فقير حرمين. 121. حاجة سلمي، تاريخ وقف، 9 رجب 790ق، نامعلوم. 122. خوند شيرين والده سلطان فرج، تمامي اراضي ناحيه اخصاص و چند قريه، تاريخ وقف 7 شوال 802ق، مصالح، فقرا و خدام حرمين. 123. گزل دختر السندمر، نيمي از ساختماني در باب جامع طولوني، تاريخ وقف، 5 رمضان، 838ق، مصالح حرمين. 124. ست بيرم دختر سيفي قر قماش، خانه، ميدان و ساختمان داخل بازار امير الجيوش، تاريخ وقف 15 شوال 864ق، حرمين. 125. مصونه خديجه دختر احمد بن ارغون شاه، سه قطعه زمين در اطراف قاهره، تاريخ وقف، 6 شوال 866ق، حرمين. 126. عايشه دختر برجک بن عبد اللّه‏ الاقبناوي، زمين، تاريخ وقف، 12 جمادي الاخر 866ق، سالانه 2400 درهم فلوس صرف قاري قرآن در حرم پيامبر. 127. مصونه برکت معروف به آمنه دختر شرف الدين، آسياب و چند ساختمان و منزل در قاهره، تاريخ وقف، 23، ربيع الاول، 868 ق، مصالح حرمين. 128. مصونه فاطمه همسر زيني شعبان، خانه و زمين، تاريخ 19 ذي قعده،870ق، سالانه 2 دينار براي قاري قرآن در حرم پيامبر، 400 فلوس براي آب در مقام حنابله در مسجد الحرام، 505 دينار براي فقراء حرمين و قاهره. 129. زينب دختر علاء علي بن جمال، تاريخ وقف، 28 محرم 870 ق، نامعلوم. 130. فاطمه دختر ناصري محمّد، بخشي از سه ساختمان در قاهره، تاريخ وقف 12 شوال 873ق، مصالح حرم پيامبر. 131. فاطمه دختر شهاب الدين احمد، زميني در دمياط، تاريخ وقف، 24 ربيع الاول 874ق، مصالح حرم پيامبر. 132. حليمه، ساختمان و زميني در قاهره، تاريخ وقف 22 رمضان 887ق، حرمين. 133. سيفي خشکلدي و همسرش زهراء، بخشي از زميني در ناحيه برشنيس در منوفيه، تاريخ وقف، 14 رمضان 897 ق، فقراي حرمين. 134. مصونه فاطمه مشهور به ستيته دختر تاج الدين، ساختماني در بولاق و ساختماني در بيرون قاهره، تاريخ وقف 20 ذي حجه 897ق، فقراي حرمين. 135. مصونه جان سوار، عقار، تاريخ وقف، 27 ربيع الاول 912ق، فقراي مجاور حرم پيامبر. 136. سليي فرزند بدري حسن، تاريخ وقف، 18 صفر 921ق، نامعلوم. 137. فاطمه دختر عبد اللّه‏، تاريخ وقف، 21 جمادي الاخر 921ق، نامعلوم.

سيم.تحليل و ارزيابي موقوفات زنان

در ابتداي تحليل بايد يادآوري کرد که هنوز آمار کامل موقوفات مردان و زنان در جهان اسلام در دست نيست و بسياري از اسناد و سياهه‏هاي موقوفات هنوز به چاپ نرسيده و يا فهرست نشده است، بدين جهت اين بررسي و تحليل کامل نخواهد بود. محورهايي که در تحليل موقوفات بايد منظور گردد عبارتند از:

1. تعداد موقوفات زنان نسبت به مردان

2. آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف

3. بررسي و تحليل آماري براساس کشورها و شهرهاي محل سکونت زنان واقف

4. تحليل طبقه اجتماعي زنان واقف

5. تحليل و بررسي موقوفه‏ها (کتاب، مدرسه و مسجد، زمين و...)

6. تحليل و بررسي موقوف عليهم (اعضاي خانواده، ايتام و فقراء، سادات، مراکز زيارتي و...)

>1. نسبت موقوفات زنان به مردان >2. آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف >3. بررسي و تحليل آماري براساس کشورها و شهرهاي محل سکونت زنان واقف >4. تحليل طبقه اجتماعي زنان واقف >5. تحليل و بررسي موقوفه‏ها >6. تحليل و بررسي موقوفه عليهم 1. نسبت موقوفات زنان به مردان در ابتداي مقاله ادعا شد که موقوفات زنان نسبت به مردان 20 % مي‏باشد. مي‏توان براي اين ادعا شواهدي اقامه کرد. کريستف ورنر در مقاله زنان واقف در تهران عهد قاجار، نوشته است: در فهرست راهنماي وقف‏نامه‏هاي استان تهران که بيشتر مربوط به دوران قاجار است، 1160 مدخل وجود دارد که نزديک به 170 مورد آن يعني حدود 15% به نام زنان ثبت شده است. در مقاله زنان واقف در پايتخت صفوي مي‏خوانيم: از ميان 59 وقف‏نامه موجود در دايره کل اوقاف اصفهان که به دوره صفوي تعلق دارد تعداد 17 وقف نامه از بانوان اين شهر باقي مانده است يعني در واقع واقف 29 % موقوفات اصفهان در دوره صفويه بانوان هستند. اين رقم بسيار قابل توجه است چرا که نزديک به يک سوم کل موقوفات را شامل مي‏شود. برخي آمارها که نگارنده به آنها دست يافته از اين قرار است: در کتاب اوقاف الحرمين الشريفين في العصر المملوکي از 128 مورد موقوفه‏هاي معرفي شده 18 مورد به زنان اختصاص دارد. يعني قريب 15% موقوفات از آن زنان بوده است. همچنين در کتاب يادگار ماندگار مجموعه اوقاف يزد، جلد اول، از مجموع 115 وقف‏نامه معرفي شده 23 مورد به زنان اختصاص دارد که 20% کل موقوفات معرفي شده مي‏باشد. معدل اين چهار رقم ارائه شد، 75/19% مي‏باشد. بنابراين دعواي اختصاص 20% کل موقوفات به زنان قابل اثبات است که البته رقم قابل توجهي مي‏باشد. در تحليل اين نسبت بايد موقعيت اقتصادي و استقلال مالي زنان را منظور کرد، که با توجه بدان درصد قابل قبولي را نشان مي‏دهد. آمار موقوفات زنان بر حسب قرون و زمان وقف آمار ثبت شده در اين مقاله موقوفات زنان را از قرن هفتم نشان مي‏دهد و پراکندگي اين تعداد وقفيات بدين صورت است.

قرن هفتم: 2مورد

قرن هشتم: 5مورد

قرن نهم: 18مورد

قرن دهم: 4مورد

قرن يازدهم: 15مورد

قرن دوازدهم: 13مورد

قرن سيزدهم: 54 مورد

قرن چهاردهم: 24مورد

قرن پانزدهم: 1مورد

نامعلوم: 1مورد

نمودار فراواني قرون چنين است:

قرن سيزدهم: 54 مورد

قرن چهاردهم: 24مورد

قرن نهم: 18مورد

قرن يازدهم: 15مورد

قرن دوازدهم: 13مورد

قرن هشتم: 5مورد

قرن دهم: 4مورد

قرن هفتم: 2مورد

قرن پانزدهم: 1مورد نامعلوم: 1مورد

3. بررسي و تحليل آماري براساس کشورها و شهرهاي محل سکونت زنان واقف از 137 زن واقف تعداد 111 زن ايراني و تعداد 26 زن در جهان عرب زندگي مي‏کردند. زنان ايراني عمدتا در اين شهرها پراکنده بوده‏اند: تهران، اصفهان، يزد. در جهان عرب نيز اين کشورها به چشم مي‏خورد: مصر، اردن، لبنان

4. تحليل طبقه اجتماعي زنان واقف اين امر به دليل عدم ثبت آگاهي‏هاي لازم در وقف‏نامه دشوار است ولي در اين ميان حضور زنان خانواده‏هاي سلطنتي و پادشاهان چشمگير است و اين تحليل نياز به کسب آگاهي‏هاي بيشتر دارد.

5. تحليل و بررسي موقوفه‏ها در ميان اين تعداد وقف‏نامه اين موقوفه‏ها به چشم مي‏خورد:

1. قرآن، 61 مورد

2. زمين، املاک و مستقلات، 76 مورد

6. تحليل و بررسي موقوفه عليهم در بررسي و تحليل موقوف عليهم اين موارد به چشم مي‏خورد

1. وقف بر حرمين شريفين و بارگاه امامان و امام‏زادگان76مورد

2. وقف بر ايتام و فقراء11مورد

3. وقف بر مؤمنان و مسلمانان17 مورد

4. وقف بر مساجد2مورد

5. وقف بر مدارس علميه10مورد

6. وقف بر فرزندان و بستگان5مورد

7. وقف در امور مذهبي (روضه‏خواني ـ قرائت قرآن)16مورد در پايان يادآوري مي‏کند که اين مقاله مي‏تواند درآمدي باشد براي گردآوري و فهرست کردن موقوفات زنان و تحليل و بررسي آنها که اميد است به همت پژوهشگران در دستور کارهاي علمي آنان قرار گيرد.

فهرست منابع

138. اوقاف الحرمين الشريفين في العصر المملوکي، د. احمد هاشم احمد بدرشيني، مرکز بحوث و دراسات المدنية المنورة، 1426ق/2005م.

139. فهرستگان نسخه‏هاي خطي ترجمه‏هاي فارسي قرآن کريم، علي صدرايي خويي، مرکز ترجمه قرآن مجيد به زبان‏هاي خارجي، 1383ش.

140. يادگار ماندگار مجموعه موقوفات يزد، ج 1، محمدرضا تصديقي، انتشارات کتابچي، تهران، 1380.

141. کتاب وقف فاطمه خاتون، مديرة اوقاف دمشق، 1375ق / 1955م.

142. الاوقاف والمساجد تطور التعليم الديني، د. محمّد راکال الدغمي، د. صالح ذياب الهندي، عمان، 1991م.

143. اوقاف نساء السلاطين العثمانيين، تحقيق: د. ماجدة فحلوف، دار الافاق العربية، مصر، 1427ق / 2006م.

144. وقف پژوهي، مصطفي مطبعه‏چي، 1379، کتابخانه تخصصي فقه و اصول، قم (تکثير داخلي)

145. کنوز الوقف في العالم الاسلامي، مصطفي مطبعه‏چي، 1423ق / 2002م. کتابخانه تخصصي فقه و اصول، قم (تکثير داخلي)، 100جلد .