نمایش مبدأ برای راهبرد حفاظت منظر امامزاده هاشم (ع) رشت

[[علیرضا منعام]]- [[سیده ندا قاضی زاده]]
==چکيده== 
مقابر و آرامگاه‌ ها با پشتوانه معنوي خود مي توانند تاثيرات ذهني ويژه‌اي را ايجاد نمايند. آرامگاه‌ هاي قديمي در گوشه و کنار شهرهاي ايران به شکل طبيعي و ارگانيک به صورت فضاي زيارتي- تفرجگاهي شکل گرفته و به کمال رسيده اند. در حال حاضر بقاع بسياري در کشور قرار گرفته که گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار و سيما و منظر کلي آنها در ذهن بسياري از مردمان ماندگار است. ساماندهي منظر امامزاده ها با حفظ سيماي تاريخي آنها در تبديل اين اماکن به قطب فرهنگي (گردشگري، مذهبي) نقش بسزايي دارد.  
يکي از اماکن مقدسي که بدليل موقعيت مذهبي و مکاني مورد شناخت بسياري از مسافران مي باشد، [[بقعه امام زاده هاشم(ع) رشت]] با قدمت 800 ساله است. بناي اين مجموعه بار‌ها بدليل جنگ و بلاياي طبيعي ويران و از نو برپا شده است. جايگاه ممتاز اين امامزاده از لحاظ اقليمي و جغرافيايي علاوه بر قابليت معنوي، فرصت مناسبي براي ايجاد فضاي جمعي مي باشد و علاوه بر زوار، ساير گردشگران را به عنوان فضاي استراحت بين راهي جذب مي‌نمايد. [[بقعه امام زاده هاشم (ع)]] اولين توقفگاه در جاده تهران - رشت پس از وارد شدن به خطه سبز و مرطوب شمال است.  
وجود بناي امامزاده بر روي تپه‌ي مجاور جاده به صورت ميل راهنما و پيچش جاده در کنار آن احساس ورودي به فضاي ديگر را تقويت کرده است و تپه‌اي سنگي که در بالاي آن، درختان انبوه گنبد بنا را حلقه کرده اند؛ تصويري يکسان از امامزاده هاشم(ع) را در ذهن تمام رهگذران پديد آورده است. حفظ اين تصوير مشترک و تقويت آن در ضمن توجه به نياز زوّار و مسافران بين شهري، به نحوي که هويت امامزاده را حفظ نمايد، اساس هرگونه برنامه ريزي و طراحي در اين پژوهش دکتري معماري، دانشکده معماري و شهرسازي، دانشگاه علم و صنعت ايران است. 
'''واژه هاي کليدي''' اماکن مقدس، امامزاده هاشم(ع)، ديد و منظر، سيماي عمومي، معماري منظر، سياحت، زيارت، رشت.
==مقدمه== 
در حال حاضر هفت هزار [[بقعه متبرکه]] در کشور قرار گرفته است که گنجينه هاي ارزشمند ميراث تاريخي، مذهبي تمدن ديرينه ايران به شمار مي آيند. ساماندهي وضعيت امامزاده ها با اهداف گوناگوني از جمله تاثير فرهنگي، اجتماعي، سياسي و ديني بر جامعه انجام مي شود. تقويت بنيان هاي ديني، ظهور و بروز کرامت ها و گشايش مشکلات مردم، ‌بهره برداري در قالب فضاهايي براي گذران اوقات فراغت و تقويت وحدت ملي از ديگر کارآيي هاي اين اماکن تاريخي، مذهبي به شمار مي آيد. جاذبه هاي گردشگري، شرح حال و جذابيت هاي زندگي امامزاده ها و بزرگان تاريخ ما، مورد علاقه جهانگردان است، اما در زمينه ارايه اين موارد، کار چنداني صورت نگرفته است. مي توان از بناي امامزاده‌ها در قالب مجتمع‌ هاي فرهنگي و گردشگري و به منظور توسعه تعامل مردم با اين مجموعه‌هاي تاريخي، مذهبي استفاده کرد. در اين ميان، سوالاتي در راستاي چگونگي توسعه و حفاظت اماکن مقدس، طرح مي گردد، از آن جمله: 
• توسعه سيماي عمومي اماکن مقدس مبتني بر تحليل چه عواملي است؟ 
• محدوده معيارهاي حفاظت و توسعه اماکن مقدس چيست؟ 
• رهنمودهاي طراحي مجموعه اماکن مقدس بر اساس چه معيارهاي شکل مي گيرد؟ 
• محدوده دخالت در سيماي اماکن مقدس تا چه حدي مجاز مي باشد؟ 
بصورت خاص براي پاسخگويي به اين سوالات، فرضيه زير طرح مي گردد: 
"توجه به بستر طرح و حفظ هويت مذهبي از نکات اصلي در ساماندهي اماکن مقدس مي باشد، بنحوي که ضمن جوابگويي نياز مخاطبان، آرامش و قداست فضا تحت الشعاع مسائل ديگر قرار نگيرد. امامزاده‌ها و قبرستان‌ها از ديرباز جاذبه گردشگري براي مردم ايران داشته اند و براي گذران اوقات فراغت توأمان با موقعيت مذهبي و زيارتي آنها استفاده مي‌شده است.  حفاظت و توسعه اين اماکن علاوه برتقويت سيماي مذهبي، ارائه خدمات مناسب به زوّار و گردشگران را بايد دربر گيرد. ارائه رهنمودهاي طراحي مبتني بر سه اصل "تاکيد بر هويت تاريخي"، "حفظ سيماي محيطي" و "ايجاد خدمات گردشگري مطلوب" در سايت [[اماکن مقدس]] مي باشد که با تلفيق اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه حفاظت منظر اين اماکن مي توان رسيد." 
با اين فرض، تحقيق حاضر به تحليل منظر [[امامزاده هاشم(ع) رشت]]، پرداخته است. بر پايه تحقيقات ميداني که شامل برداشت اطلاعات اوليه (نقشه هاي پايه و داده هاي محيطي، اطلاعات توصيفي محيطي بستر طرح) بوده است، تحليل جامعي از سيماي عمومي [[امامزاده هاشم(ع)]] انجام گرفت و رهنمودهايي براي حفاظت و توسعه سيماي عمومي آن ارائه گرديده است.
==معرفي بقعه امام زاده هاشم (ع)== 
تاريخ دقيق احداث [[بقعه امام زاده هاشم بن محمد بن عبدالله بن حمزه بن محمد حنيفه بن علي بن ابي طالب عليهم السلام]] مشخص نيست. در کتاب قدمت بنا در هشت قرن پيش برآورد مي‌شود. ولي در سال 1349 هـ ق با تخريب بناي اطراف بقعه مبارکه بناي خشتي با گنبد تخم مرغي شکل مشاهده شده که قدمت آن  به سال چهارم هجري قمري تخمين زده شد. آنچه تاريخ نشان مي دهد در حدود سال 1246هـ ق حاکم رشت منوچهرخان معتمد الدوله در زمان فتحعلي شاه قاجار دستور مرمت راه رشت به قزوين را داد. در سال 7-1246 هـ ق طاعون در گيلان شيوع يافت و در طي چند هفته نصف جمعيت رشت بالغ بر چهل هزار نفر هلاک شدند. در کتيبه اي موجود در مسجد جامع رشت نقش شده در سنه 1279 هـ ق ناصر الدين شاه، عايدات ده سراوان را پس از حذف ماليات براي نگهداري جاده رشت منجيل و تغييير کاروانسرا و ... مازاد را وقف تعمير بقاع متبرکه و مساجد اين ايالت کرده است. منوچهر خان بناي اين امامزاده را تغيير اساسي و بعدها هم مکرر بقعه را تعمير کرد. در جنگ جهاني اول، بر اثر احتراق مهمات و قورخانه روسها در تپه بالاي امامزاده هاشم(ع)، بناي بقعه و صندوق و ساير امامزاده از ميان رفته است. 
<ref>
قاضی زاده، 1384 ه ش.
</ref>
روايت است که وقتي رضاخان سردار سپه براي مقابله با سردار جنگل به رشت مي رفته است،. از جلو اين ساختمان مخروبه و سوخته عبور کرده و نذر نمود در صورت موفقيت، اين ساختمان را تجديد بنا نمايد. پس از بازگشت به تهران، تجّار رشت طي تلگرافي موضوع را يادآوري نمودند، دستور داد تلگراف کنندگان از عهده انجام نذر برآيند. لذا تجّار رشت ساختمان جديدي را روي بقعه بنا نمودند که احتمالا قسمتي از بناي قديمي آن نيز حفظ شده است. 
<ref>
قاضی زاده، 1384 ه ش.
</ref>
جاده قديم رشت به قزوين پس از گذشتن از کاروانسراي شاه عباسي که توسط منوچهرخان تعمير شد، به کوه [[امامزاده هاشم(ع)]] مي رسيد. جاده با شيب تندي از کوه بالا مي رفت و پس از طي کردن حدود يک کيلومتر از بين تپه اي که بقعه مبارکه روي آن قرار داشت مي گذشت، اکنون اين جاده تغيير مسير داده و از پايين تپه و کنار رودخانه سفيدرود مي گذرد. در جريان جنگ جهاني اول و مبارزات ميرزا و يارانش اين بقعه آسيب فراوان ديد و در سال 1352 هـ ش بنا با شيوه معماري اسلامي مرمت شد. براي آخرين بار زلزله رودبار در سال 1369هـ ش صدمات جدي بر آن وارد ساخت.
<ref>
ساعد سمیعی، 1370ه ش.
</ref>
[[بقعه امامزاده هاشم]] از سال 1372هـ ش تا کنون به طور گسترده بازسازي و مرمت شده و تاسيسات آن گسترش يافتند. پس از پايان مرمت محيط اطراف، اداره اوقاف به احداث  ساختمان هاي متعددي مانند زائرسرا، حمام، هتل و بازار اقدام نموده است که اين عناصر چهره امروزي مجموعه زيارتي ـ مذهبي را شکل مي دهند. 
<ref>
قضی زاده، 1384ه ش.
</ref>

==کاربري هاي اصلي مجموعه امامزاده هاشم (ع)== 
مجموعه [[امامزاده هاشم (ع)]] داراي چند کاربري متفاوت همچون امامزاده، قبرستان، ورودي و اقامتگاه بين راهي مي باشد و در نتيجه موقعيت ويژه اقليمي و جغرافيايي است که از دير باز پذيراي گردشگران زيادي بوده است. در زير به کاربري  هريک اشاره مختصري شده است. 
بناي امامزاده شامل دو قسمت مسجد و صحن اصلي است که دو گنبد بر روي هر قسمت قرار دارد؛ گنبد صحن امامزاده، از سمت جنوبي و بر فراز تپه از لابه لاي درختان قابل رويت و به عنوان نشانه محسوب مي گردد.  
از گذشته تا به حال قسمتي از اطراف حرم مطهر به قبرستان اختصاص داده شده و از سال 1360هـ ش توجه بيشتري به محوطه قبرستان شده است. فاصله ورودي تا امامزاده و همچنين قسمت شمالي آن تماما توسط قبرها، احاطه شده است. قبرها بر روي شيب واقع شده اند و با رانش زمين در حال حرکت هستند. 
<ref>
قاضی زاده، 1384ه.ش.
</ref>
بازارچه [[امامزاده هاشم(ع)]] با طرح سنتي در سال 1358هـ ش ساخته و در اطراف حياط مرکزي شکل گرفته است؛ اما به دليل ديد نداشتن از جاده، تنها مغازه هاي رديف اول مورد استفاده قرار گرفته است. در امتداد اين مغازه ها و جداره جاده، واحد هاي تجاري ديگري به صورت خودجوش رشد کرده اند. هتل امامزاده در سال 1372هـ ش تاسيس شده و به دليل جاينمايي هتل در کريدور محصور و به وجود آمدن مشکلات اقليمي و همچنين نداشتن ديد و منظر به مناظر اطراف و امامزاده مورد استقبال واقع نشده است. 
<ref>
پژوهشکده فرهنگ وهنر، 1384.
</ref>

با احداث آزادراه تهران- شمال ارتباط امامزاده با طرف ديگر جاده قطع و مغازه هايي در آن سمت در حال احداث هستند، که استفاده از آنها بدون وجود پل ارتباطي بين طرفين جاده، ايمن نخواهند بود. (تصوير 1) 
تصوير 1: مجموعه هتل و عملکردهاي پيرامون امامزاده 
موقعيت ويژه [[امامزاده هاشم (ع)]] به عنوان اولين توقفگاه، بعد از ورود به خطه شمال تصويري ويژه براي عابران پديد آورده است مکاني مناسب براي جاينمايي ورودي پهنه شمالي از سمت آزادراه قزوين- رشت مي باشد. "امامزاده هاشم رشت درست در جايي است که بايد ميل راهنما باشد. بر فراز تپه اي در کنار پيچ جاده و در جايي که مسير راه عوض مي شود." 
<ref>
پیر نیا، 1370: 264-269.
</ref>
(تصوير 2) 
تصوير 2: دورنماي کلي مجموعه امامزاده هاشم
==تحليل ديد و منظر، سيماي عمومي منظر امامزاده هاشم(ع)== 
با حضور عناصر طبيعي و مذهبي، رشته کوه ها، رودخانه و باغات و [[بقعه امامزاده هاشم(ع)]] سيما و هويت اين مکان شکل گرفته است که استخوانبندي بر اساس بستري تاريخي و طبيعي دارد. بررسي چشم اندازهاي بيروني و دروني سايت نشانگر تشکيل بافت غالب مناظر از کوه ها و ارتفاعات پوشيده از جنگل يا جلگه هاي سرسبز بعنوان زمينه غالب و گنبد بقعه در پس زمينه پوشيده از جنگل است. رودخانه سفيدرود در حاشيه جنوبي، محل تمرکز ديدهاي اصلي و از طريق ايجاد رشته اي طويل، سراسري و پيوسته با پيوند دادن فضاهاي زراعي، باغ ها و شاليزارها بصورت مارپيچ از دره کنار سايت گذر مي‌کند. نمونه تپوگرافيک دره ها و تپه هاي مجاور سايت، به نوعي معناي بصري ويژه و مطلوبي به محدوده مورد مطالعه مي بخشد. کوه ها با چشم اندازي زيبا و قابل توجه از دور و نزديک، گاه بصورت نماهاي باز و يا همراه با فضاهاي انسان ساخت و يا فضاهاي زراعي سبز قابل رويت مي باشند. 
<ref>
قاضی زاده، 1384ه ش.
</ref>
 
آزادراه در حال احداث قزوين - منجيل - [[امامزاده هاشم(ع)]] از آزاد راه قزوين - زنجان در حدود 5/18 کيلومتر بعد از ايستگاه عوارضي قزوين منشعب و در حدود 25 کيلومتري شهر رشت ([[امامزاده هاشم(ع)]]) خاتمه مي‌يابد. بناي [[بقعه امامزاده هاشم(ع)]] بعنوان يکي ديگر از عوامل مصنوع، بر روي يک تپه طبيعي در کنار جاده تهران رشت واقع شده است. بناي امامزاده در طي قرن هاي متمادي بارها بازسازي و مرمت گرديده است و هر بار سبک و اسلوب متفاوتي در معماري آن استفاده شده است. (تصوير 3) 
بقعه امامزاده قاب شده در ميان درختان بر روي ديواره سنگي در کنار راه تصويري است که ساليان طولاني منظر ذهني مسافران بوده است. جاذبه اين تصوير علاوه بر زائران، مسافران و عابران را نيز به درون دعوت مي‌کند. 
<ref>
قاضی زاده، 1384ه ش .
</ref>
تصوير 3: سيماي عمومي سايت (کاربري و دسترسي ها)
==نتيجه گيري== 
حفاظت و توسعه معماري منظر اماکن مقدس و ارائه رهنمودهاي طراحي براي اين اماکن مبتني بر سه اصل تاکيد بر  هويت تاريخي، حفظ سيماي محيطي و توجه به خدمات گردشگري پيرامون اماکن مقدس مي باشد که با تلفيق تحليل اين سه حوزه به تعريفي جامع از برنامه حفاظت منظر مي توان رسيد. اماکن مقدس با داشتن پتانسيل مذهبي، فضاهاي مناسبي براي طراحي فضاهاي تفرجگاهي مي‌باشند. ايجاد تاسيسات لازم براي گردشگران مي‌تواند علاوه بر زائران، دعوت کننده قشرهاي ديگر هم باشد.  
يکي از اماکن مقدسي که بدليل موقعيت مذهبي و مکاني مورد شناخت بسياري از مسافران مي باشد، بقعه امام زاده هاشم(ع) رشت است، ويژگي هاي شاخص مجموعه [[امامزاده هاشم(ع)]] در زير ارائه مي گردد. 

الف. هويت؛ تاريخ و قدمت: خطه سر سبز شمال، استعداد جذب مسافر و ايجاد مکاني براي تفريح و استراحت را تقريبا در اکثر نقاط داراست. اما باعث به وجود آمدن اين مجموعه، دليلي وراي مسائل طبيعي و اقليمي مي باشد. با توجه به روحيه مردم ايران، ويژگي مذهبي بودن محيط، انگيزه اصلي براي مراجعت مسافران مي باشد که با ساير پتانسيل هاي موجود، اين گرايش پررنگتر گرديده است.  

ب. ديد و منظر؛ سيماي محيط طبيعي و مصنوع: وجود مناظري همچون رشته کوه ها، رودخانه،  باغات و بقعه امامزاده هاشم(ع) سيماي منطقه را شکل مي‌دهند. بقعه امامزاده در ميان اين عوامل قاب شده و جاينمايي آن با توجه به ويژگي زمين و ايجاد نظرگاه طبيعي بر روي تپه سنگي صورت گرفته است. توجه به منظره و نظرگاه به طور توأمان در طراحي منظر سايت مي‌بايست مد نظر قرار گيرد. 

ج. عملکردي چندگانه؛ کاربري هاي کلي: با توجه به موقعيت خاص سايت در حاشيه جاده قزوين - رشت مجموعه مي بايست به گونه اي طراحي گردد تا علاوه بر تامين نيازهاي مسافران و رانندگان و فضايي براي توقف کوتاه مدت استراحت و تفريح در فضاي باز مهيا کند. همچنين به نقش ورودي خطه شمال و کاربري هاي اطراف امامزاده بخصوص فضاي قبرستان 

و فضاهاي خدماتي مجموعه مي بايست توجه نمود.  
براي حفظ و احياء اين سه ويژگي، رهنمودهاي زير براي حفاظت و گسترش سايت [[امامزاده هاشم(ع)]]، پيشنهاد مي گردد. 
• امامزاده هاشم اولين توقفگاه در جاده پس از وارد شدن به محيط سبز و مرطوب شمال است. از اينرو براي مسافران از نظر جغرافيايي دروازه ورودي پهنه شمالي قرار دارد. در برنامه فيزيکي و مباني نظري براي طراحي محيط هاي باز مجموعه مي‌بايست اين مسئله مد نظر قرار گيرد. بعنوان نمونه در طراحي منظر مجموعه سعي شود عنصري دروازه گونه در مقابل ديد مسافران قرار گيرد تا حس ورودي در ذهن رهگذران به صورت عيني در محيط تجلي يابد. 
• وجود بناي امامزاده بر روي تپه ي مجاور به صورت ميل راهنما و پيچش جاده در کنار آن حس ورودي آنرا تقويت مي کند که در راستاي نگهداري سيماي آن در ذهن مردم بايست تدابير خاص احياء و مرمت انجام گيرد. 
• حفظ تصور مشترک، تپه‌اي سنگي که در بالاي آن درختان انبوه گنبد بنا را حلقه کرده اند؛ تصويري يکسان از امامزاده هاشم(ع) در ذهن تمام رهگذران و خاطره مشترک براي همگان پديد آورده است که در تمامي طرح هاي مرمت و گسترش هاي منظر مجموعه [[امامزاده هاشم(ع)]] مي بايست مد نظر قرار گيرد.
==منابع== 
پژوهشکده فرهنگ و هنر(1384) مطالعات طراحي محوطه و بازبيني وضع موجود آستان مقدس امامزاده هاشم رشت؛ تهران، معاونت پژوهشي دانشگاه تهران 
پيرنيا، محمد کريم (1370) آشنايي با معماري اسلامي ايران؛ تهران، دانشگاه علم و صنعت ايران 
ساعد سميعي، علي اصغر (1380) گزارش تاريخي بقعه امامزاده هاشم، تهران 
قاضي زاده، سيده ندا (1384) مجموعه گردشگري-زيارتي امامزاده هاشم، پايان نامه کارشناسي ارشد، دانشکده هنرها زيبا، دانشگاه تهران

==پانویس==

[[رده:میراث جاویدان شماره 74]]

[[رده:مقالات]]