رفتارهای یاریگرانه جانوران

با وجود مخالفت هایی که گاه گاه در مورد مقایسه هر نوع رفتار اجتماعی انسان و حیوان ابراز گردیده است، امروزه کار بر روی رفتار جانوران و مقایسه آن با رفتارهای آدمیزاد، در شاخه های مختلف روانشناسی به شدت دنبال می شود. برای مثال «از بیست و دو فصل کتاب روانشناسی اجتماعی که زیر نظر مارچیسوندر ۱۹۳۵ منتشر شد، بیش از هشت فصل مستقیما به برخی از جنبه های رفتار اجتماعی جانورانی که از بشر پایین ترند اختصاص دارد».برخی صاحبنظران معتقدند که «رفتار جانوران از برخی جهات عمده با رفتار بشر چندان متفاوت است، که مقایسه یکی با دیگری و نتیجه گیری از این مقایسه کار خطرناکی است و اغلب ممکن است ما را به اشتباه بیندازد. هرگاه راست باشد که رفتار جانور قبل از هرچیز معلول وظایف اعضا و عوامل زیستی است، و حال آنکه رفتار بشر معلول عوامل اجتماعی و فرهنگی است، استنتاجی که ذکر آن گذشت (مقایسه رفتار آدمی و جانور) از لحاظ علمی معتبر نیست.شنيرلا معتقد است که «تفاوت میان رفتاراجتماعی جانوران و آدمیان چندان است که عبور از یکی به دیگری، مستلزم یک سلسله مفاهیم کلی جدید است.

در باب نظریه یادگیری، گیبسون خاطرنشان ساخته است که در تحقیقات مربوط به جانوران، آنچه که در رفتار آدمي نوعا و بالاخص اجتماعی است، فراموش شده است.»با این همه درباره لزوم و اهمیت مطالعه رفتار جانوران دلایل مختلفی ارائه شده است:

نخست این که به این وسیله، پدیده های اجتماعی را می توان به صورت ساده تری مشاهده کرد ... دوم اینکه، مطالعه رفتار حیوانی می تواند به ما مدد کند، که میان عوامل حیات بشر آنهایی را که ارثی هستند از آنهایی که ناشی از محیط هستند، متمایز سازیم... وانگهی نظر به اینکه تجربیات مختلف روانشناسی اجتماعی با جانوران، بسیار سریعتر از انسان ممکن است؛ و تغییراتی که در شیوه زندگی جانوران داده شود، بهتر قابل رسیدگی است. پس ممکن است تحقیقاتی را که به دشواری درباره انسان صورت می گیرد، در مورد جانوران به عمل آورد... و نیز گفته اند که روان شناسی می کوشد اصول کلی رفتار را کشف کند. و وقتی این اصول برای کالبدهای نسبتا ساده ... ثابت و مسلم شد؛ می توان آنها را به احتمال قوی به رفتار انسانی و از آن جمله رفتار اجتماعی نیز گسترش داد. آنچه را که می خواهیم به این دلایل بیافزاییم، این است که انسان و حیوان هزاره های متمادی، دارای روابط مختلفی از روابط صید و صیادی نسبت به هم گرفته، تا رابطه انگلی و هم سفرگی و حتی همیاری و خودیاریو مشارکت در بازی و شکار و تولید با یکدیگر بوده اند.

فرانسو سیگو در مقاله ای که اخیرا (۱۹۸۸) نوشته، نمونه فوق العاده ای را از سه سیاح ذکر می کند که در چمن زاری در شمال «پرتوریا» شاهد قسمتی از یک بازی، نوعی بازی پیکار خاک رس، بوده اند. این بازی بین کودکان و بچه های نوعی میمون جریان داشته است. بازی وقتی تمام شد که میمون نر درشت هیکلی، که به نظر می رسید سردسته میمون ها بود، متوجه حضور سه تماشاچی (سیاحان) شده و با فریاد خود، گروه بازیکنان را متوجه خطر می کند. عکس العمل گروه بازیکنان نشان می دهد که تفاهم بین جوانان بومی و میمون ها و بچه های بومی، حتی بدون توجه به جهت و منشأ خطر... در دو جهت مخالف پراکنده می شوند. کودکان به سوی قرارگاه و میمون های کوچک به طرف بزرگان گله در خارستان می روند؟

«از همبازی بودن در بازی و مشارکت در مقابله با خطرها تا همکاری و تعاون در جست وجو و گردآوری غذا فقط یک گام فاصله هست که به يقين انسان ها و برخی از حیوانات ماقبل تاریخ، آن یک قدم را طی کرده اند. چنان که انسان ها و سگ های وحشی در اثر مواجهه مکرر در یک میدان شکار و تعقیب یک نوع شکار، با فنون مشابه نزدیک به هم (مثل پیگیری و ردیابی، ایلخی کردن، جرگه کردن شکار به سوی شکارگران) به طور افزودنی فهمیدند که چه مقدار سهم می توانند از یکدیگر بگیرند. بدون تردید، آن ها ابتدا به صورت رقیب و بعد به طور اتفاقی با هم همکاری کردند و سپس این همکاری بیش از پیش به طور منظم و با تقسیم غنایم بین یکدیگر ادامه یافت (مثل دادن قسمتی از شکار به سگهای شکاری. اگر امروزه در فرانسه قسمتی از گوشت شکار به سگهایی داده می شود که در شکار شرکت داشته اند، چیز دیگری جز تقسیم شکار بین انسان ها و سگ ها نیست... . »

زیاده بر این روابط انسان حداقل با برخی از جانوران از دور دست تاریخ، روابط معلم و شاگردی نیز داشته است؛ و این مناسبات هنوز هم به شیوه های مختلف همچنان ادامه دارد، اما به نظر می رسد این جنبه از روابط انسان و حیوان، کمتر مورد توجه واقع شده است.

در قرآن کریم، به آموختن انسان از جانوران اشاره شده است: فبعث الله غرابا يبحث في الأرض ليريه كيف يواری سواة أخيه ...» (آنگاه خداوند کلاغی را برانگیخت که زمین به چنگال خود گود کند تا به او بنماید که چگونه زمین را برای پنهان کردن جسد برادرش حفر کند).

بی گمان یادگیری های انسان از حیوانات، بیش از آن است که امروزه به نظر می آید. افزون بر یادگیری های مستقیم انسان از جانوران، حیوانات از طریق تجارب فرهنگی و ادبیات، آن طور که در واقع بوده اند و یا آن طور که تصور می شده اند، بر الگوهای رفتاری آدمی تأثیر گذاشته اند. لذا لازم است که امروزه انسان به این آموزگار غیررسمی و تاریخی و در عین حال مورد بی مهری و کم توجهی قرار گرفته خود، بیشتر عنایت کند. در عین حال آدمی در طی هزاران سال، در زندگی واقعی، در سیرک ها و اخيرا درآزمایشگاه ها، به برخی از آموزگاران پنهان حیوانی دیروزی خود، امروزه از طریق شر طی کردن ، شرطی کردن ابزاری و یا واداشتن آنها به تقلید از خود در جانوران بسیار هوشمند، کارهای بسیاری را به آنها آموخته، و هر روز در این راه گام های ببشتری را برمی دارد . پس لازم است آموزندگان حیوانی خود را نیز بهتر بشناسد. گذشته از مسائل کلی ذکر شده، توجه ما در این نوشته، تنها رفتارهای یاریگرانه آنان می باشد. رفتاری که در زیر فشار و سنگینی و هیاهوی قانون تنازع بقاکمتر مورد توجه قرار گرفته است. و این در حالی است که مطالعات طبیعی دانان جدید نشان داده است که فرایند تعاون در بین گیاهان و جانوران نیز به اندازه فرهنگ انسان صادق است.

کروپوتکین نیز با مشاهده زندگی جانوران در مناطق دورافتاده و بکر به این نتیجه رسیده بود که: «تنازع میان یک نوع، بسیار کمتر از تعاون است... در آوریل ۱۸۸۲ مقاله ای در نشریه شورشی نوشت که در آن درباره داروینیسم بحث کرد و خطوط اولیه نظریه کمک متقابل خود را با اثبات این که همبستگی و کار گروهی، نوع را در ستیز برای بقای هستی شان برضد نیروهای ناسازگار طبیعت نیرو می بخشد را ارائه داد»].

کروپوتکین با بررسی رفتارهای یاریگرانه در میان جانوران، کوشید آن را به جوامع انسانی تعمیم دهد، همچنان که داروین و طرفداران وی توانستند « داروینیسم اجتماعی» را پایه گذاری کنند.

چیزی که هست نظام رقابتی جامعه غربی آمادگی بسیاری برای پذیرش دومی و ناباوری بسیارتری نسبت به اولی داشته، لذا سخن کروپوتکین همچون کشفیات و اختراعات نابهنگام به فراموشی سپرده شده است. ما نیز بر این باوریم که جست وجوی رفتارهای یاریگرانه در حیوانات ممکن است، ما را به درک عمیق تری از رفتارهای یاریگری در انسان رهنمون کند. در این جست وجو می خواهیم بدانیم:

چه رفتارهای یاریگرانه ای به وسیله زیست شناسان و روانشناسان جانوری گزارش شده است؟ چندگونه یاریگری - براساس طبقه بندی مؤلف این کتاب - در میان جانوران وجود دارد؟ گسترش هر نوع از رفتارهای یاریگرانه به چه اندازه است؟ هر نوع یاریگیری در میان چه گروه هایی از جانوران یافت می شود؟ چه تفاوت هایی بین رفتار یاریگرانه انسان و حیوان وجود دارد؟ و رفتارهای یاریگرانه جانوران هم في نفسه، و هم از جهت فراهم آوردن امکان مقایسه این گونه رفتارها با رفتارهای انسانی، و احيانا تعمیم آنها دارای اهمیت است..

در داستان های ملل و از جمله داستان های ایرانی - اعم از داستان های عامیانه و داستان های ادبی - از کمک جانوران به یکدیگرقهرمان های انسانی بسیار سخن به میان آمده است. این داستان ها اغلب افسانه هستند، همچنان که برخی از جانوران آنها نیز جانورانی افسانه ای و اساطیری است. اما باید به خاطر داشته باشیم که: «در هر افسانه ای حقیقتی نیز نهفته است»

از داستان ها و اساطیر که بگذریم، زیست شناسان و روانشناسانی که مطالعات علمی بر روی رفتار جانوران دارند، رفتارهای یاریگرانه متفاوتی از جانوران گزارش داده اند، اما برای انطباق طبقه بندی مورد اشاره از یاریگری های انسانی با رفتار یاریگرانه جانوران باید به این نکات توجه کرد:

در طبقه بندی نگارنده از یاریگری های انسانی، فرض بر این بود یاریگری در انسان آگاهانه و یا حداقل تا اندازه ای آگاهانه اتفاق می افتد. در حالی که در جانوران این رفتارها اغلب غریزی و ناآگاهانه انجام می شوند. اصولا رفتارهای اجتماعی انسان و رفتارهای اجتماعی در حیوانات در دو سطح متفاوت انجام می پذیرد، با وجود تفاوت های کیفی عظیمی میان رفتارهای جانوری و آدمی، چنین به نظر می رسد که رفتارهای این دو به شکل شگفت آوری از ساخت های واحدی پیروی می کنند. فرض دیگر می تواند این باشد که ادراک این شباهت، برخاسته از ادراک آدمی از رفتارهای خود و فرافکنی آن به رفتارهای جانوران است. اما به هر حال و همان طور که اشاره شد، بهره برداری منظم از نتایج روان شناسی جانوری و روانشناسی اجتماعی حیوانیو مطالعه امیدوارکننده ای را برای مطالعه روانشناسی اجتماعی فراهم می سازد.