نمایش مبدأ برای شکایت به مجلس از دریافت نیم عشر موقوفات حاج آقا محسن اراکی

[[اسداله عبدلی آشتیانی]]
==چکيده== 
مقاله حاضر تلگراف شکايت اولاد ذکور آيت اله حاج آقا محسن اراکي از واقفان بزرگ است که در اسفند 1303 هـ ش به مجلس شوراي ملي رسيده و در آن در باب دريافت و مطالبه وجه نيم عشر اولادي موقوفات از سوي وزارت ماليه و لغو آن را خواسته و شاکيان براساس قانون مصوب آن را خلاف دانسته، جواب مجلس به شاکيان و جواب وزارت ماليه به مجلس در پي آمده و در پايان بازخواني اسناد و اصل سه برگ سند اصلي آمده. اين مقاله شامل: 

1ـ مقدمه 

2ـ شرح حال واقف 

3ـ موقوفات حاج آقا محسن 

4ـ موضوع شکايت تلگرافي 

5ـ پاسخ وزارت ماليه به مجلس 6ـ پاسخ مجلس به شاکيان 

'''کليد واژه''' وقف، اراک، حاج آقا محسن، موقوفات، شکايت، نيم عشر، مجلس، سند
==مقدمه== 
عراق عجم، سلطان آباد يا اراک فعلي از ديرباز موقوفات متعددي داشته و از مهمترين آن موقوفات حاج آقا محسن اراکي است که از توان مالي بسيار برخوردار و مورد توجه وزارت معارف و اوقاف در تاريخ 1303 هـ ش همزمان با تلگراف شکايت اولاد ذکور آقا محسن قرار داشته و مطالبه آن را مي کردند. 
شهر سلطان آباد از شهرهاي جديد التأسيس در ابتداء قرن دوازدهم هـ ق است:  
«بناي شهر اراک فعلي قبل از سال 1317 هـ ش به نام عراق و پيش از آن به اسم سلطان آباد و در بدو امر عنوان قلعه سلطان آباد داشته. شهر اراک از بناهاي زمان فتحعليشاه قاجار است که به دست يوسف خان گرجي نباشد. تاريخ شهر را چنان که از افواه معروف است به حساب جمل «نمود يوسف ثاني بناي شهر جديد» (1231 هـ .ق) ضبط نموده اند. ولي آنچه که قابل ذکر است اينکه بناي شهر مشتمل بر حدود پنج هزار خانوار با چهار راسته بازار مسقف و نيز مشتمل بر بناي ارک حکومتي و مدرسه و تعداد زيادي مسجد، حمام و ... بود». 
<ref>
تاریخ اراک، جلد دوم، ابراهیم دهگان، صفحه 102.
</ref>
مرحوم سپهدار علاوه بر مکانهاي عمومي که لازمه يک شهر است، چند مسجد و هم زمان در کنار ارک حکومتي و بناهاي عامه المنفعه، مدرسه علوم ديني سپهدار را ساخت و املاکي را وقف طلاب و امور جاري مدرسه کرد.
==آقا محسن اراکي== 
ايشان از بزرگترين واقفان اراک به شمار مي آيد که با ثروت وسيع و املاک فراوان از واقفان قوي البنيه عصر خود و بعد از آن بود. در باب شخصيت علمي و مکنت مالي وي در کتب تاريخي به تفضيل بحث گرديده و نياز به تکرار آن نيست. مختصر آنکه از خاندان روحاني و اهل علم بود. اجداد وي از جمله عالمان ديني زمان خويش بودند. «حاج آقا محسن عراقي فرزند ميرزا ابوالقاسم مجتهد از اهالي کرهرود در سال 1242 هـ ق متولد و در سال 1325 هـ ق درگذشت. وي در عتبات عاليات تحصيل کرد و يکي از فقهاي عصر خود گشت. فرزندان وي بنام محسني معروف هستند»
<ref>
نامداران اراک، حسن صدیق، ص62.
</ref>
==موقوفات حاج آقا محسن== 
حجم بالاي املاک موقوفه که شامل مزارع، بيشتر در روستاهاي اطراف اراک و دکاکين، کاروانسرا، آسياب و تيمچه و سراها در اراک که در محدوده موقوفات شهري تعريف مي شود. موقوفات حاج آقا محسن اراکي در بخش کزّاز عبارتند از: مهاجران، کزّاز، قدمگاه، باغ برآفتاب، رشان، بازنه، رازان، هفته، ديزيجان، قلعه حصار، عمارت، تاج آباد، باريک موچان، علي آباد گوشه، سورانه، سرسختي سفلي، قلعه خسبيجان، کرک چناس، عنبرته، دربند و باشه و در بخش مرکزي اراک: روستاهاي زامنجان، رباط، خانه ميران، مرزيگران، سپاه کله، مزرعه بيدراني علي آباد، ساکي عليا، ساکي سفلي، خرم آباد، عليم آباد، رباط عليا و رباط سفلي»
<ref>
اسوه واقفان حاج آقا محسن اراکی، داود نعیمی ومحمد سعید شفیعی، ص89و90. 
</ref>
در وقف نامه سال 1299 هـ ق که توسط واقف تنظيم گرديده در باب حق التوليه و وقف بر اولاد ذکور آمده: «حق التوليه پس از اخراجات و مرمت موقوفات و بعد از سهم اولاد ذکور از تمامي منافع موقوفات عشر است و حق النظاره نصف عشر است».
<ref>
اسوه واقفان حاج آقا محسن اراکی، داود نعیمی ومحمد سعید شفیعی، ص120. 
</ref>
موضوع شکايت تلگرافي اولاد ذکور حاج آقا محسن به مجلس: 
اولاد ذکور حاج آقا محسن در 8 برج حوت [اسفند] 1303 هـ ش طي تلگرافي شکايت آميز از عراق به تهران مطالبه وجه نيم عشر موقوفات که از طرف وزارت ماليه درخواست وصول آن را داشته و مي نويسند: «وزارت ماليه از رقبات موقوفه مرحوم والد طلب نيم عشر مي کنند و اين امر بر ممرمعاش سيصد نفر از ذراري طاهره پيغمبر (صلي الله عليه و آله) اثر سوء دارد» و در پايان متذکر شده اند که: «مطالبه اين تحميل نامشروع را موقوف نمايند تا موقعي که به موضوع نيم عشر عموماً و خصوصاً در مجلس خاتمه پذيرد». اسامس شش تن از اولاد حاج آقا محسن در پايان تلگراف آمده: احمد، مصطفي، مهدي، ابراهيم، امين و عبداله.  
اين تلگراف توسط حاج آقا اسماعيل فرزند حاج آقا محسن، نماينده مجلس دوره پنجم شوراي ملي از حوزه انتخابيه عراق (اراک) همزمان تسليم رئيس مجلس شد. «حاج آقا اسماعيل عراقي در سال 1300 هـ ق متولد و در سال 1358 هـ ق فوت کرد. وي پنج دوره (از دوره پنجم تا يازدهم بين سالهاي 1302 تا 1316 هـ ش) نماينده اراک در مجلس شوراي ملي ايران بود» 
<ref>
نامداران اراک، حسن صدیق، ص154. 
</ref> 
پاسخ وزارت ماليه در باب حق النظاره و نيم عشر موقوفات: 
براساس پاسخ وزارت ماليه به مجلس در باب عوايد موقوفات را در هفت بند مي توان برشمرد:  

1ـ از موقوفات اولادي مطالبه نيم عشر نمي شود و دستور لازم در اين خصوص به ادارات ماليه صادر شده است. 

2ـ بعنوان نيم عشر اوقاف، وجهي به تصويب مجلس شوراي ملي نرسيده. 

3ـ در موضوع حق النظاره کليه موقوفات در سنه لوي ئيل [شهريور] 1334 هـ ش بموجب تصويب نامه نمره (1244) از طرف هيئت وزراء عظام برقرار و از آن سنه به بعد به وسيله وزارت جليله معارف و اوقاف دريافت مي گرديده. 

4ـ از برج عقرب [تير] 1303 هـ ش وصول عوائد مزبوره از طرف هيئت محترم دولت به موجب تصويب نامه نمره (11916) به وزارت ماليه واگذار گرديده. 

5ـ در بودجه سال 1303 هـ ش مبلغ 52000 تومان بابت نيم عشر اوقاف پيش بيني ولي مجلس شوراي ملي نيم عشر اوقاف را حد تکليف و موکول به تهيه و تقديم لايحه قانون آن فرمودند. 

6ـ وزارت ماليه که بر اثر بلاتکليفي نيم عشر به ادارات تابعه خود دستور اکيد صادر نموده که از تاريخ اول برج دلو [بهمن] 1303 هـ ش از مطالبه عوائد مزبور خوداري نموده ولي چون قانون يا تصميم مجلس را نمي توان عطف بماسبق نمود، بقاياي سنواتي نيم عشر و نيم عشر سال 1303 هـ ش را تا دلو [بهمن] را وصل نمايند. 

7ـ عايدات خالص موقوفات را بعد از وضع مخارج لازمه تقسيم بر 13 نموده و ده قسمت آن را مأخذ وصول نيم عشر تا اول بهمن سال جاري قرار داده و محاسبه نيم عشر اين سال را تصفيه نمايند.
==پاسخ مجلس به شاکيان== 
در پايان مجلس طي نامه اي به شاکيان و بر پايه جواب وزارت ماليه نوشته: «چون اين موضوع در مجلس بلاتکليف است به وزارت ماليه نوشته شد مطالبه ننمايند». 
سخن آخر از همکاري و لطف آقايان دکتر رسول جعفريان رئيس موزه و کتابخانه مجلس شوراي اسلامي و دکتر علي ططري مسئول بخش اسناد مجلس سپاسگزارم. اين استاد از مجموعه اسناد اراک موجود در مرکز اسناد مجلس شوراي اسلامي با اين مشخصات است.  
ع: (عرايض)، م 5: (مجلس پنجم)، ک 128: (کارتن 128)، ج 23: (جزودان 23)، پ 5/: (پوشه يا دوسيه پانزده) 
(144) [تلگراف اولاد مرحوم آقا محسن عراقي شکايت از مطالبه نيم عشر موقوفات] 
[نشان تاج و شير و خورشيد] 
اداره تلگرافي دولت علّيّه ايران، از عراق به ط[هران]، نمره قبض 5978، نمره تلگراف 173، عدد کلمات 196، تاريخ وصول 23 دلو سنه 1303 
توسط جناب ثقه الاسلام آقاي حاج اسماعيل نماينده محترم مقام منيع مجلس شورا شيداله، سه کپيه و وزارت خانه ماليه سه سال متوالي است تظلم مينمائيم که يک قسمت رقبات مرحوم آيه اله والد اعلي الاه مقامه براي اعاشه اولاد ذکور خود وقف فرموده و امروز منحصراً ممرمعاش سيصد نفر ذراري طاهره پيغمبر (صلي الله عليه و آله) از اين رقبات مي شود و در حقيقت مقصود از اين تجليل نفروختن آن رقبات بوده و مشمول احکام اوقاف عمومي نيست. بدبختانه علاوه بر ماليات و هزاران تحميلات ديگر مدتي است اداره ماليه از اين رقبات مطالبه نيم عشر مي نمايد و با اين که علاوه بر اين خصوميت نسبت به نيم عشر کليه موقوفات هم هنوز درم جلس تصميمي اتخاذ نشده و علي القانون بدون تصويب مجلس نمي شود مالياتي اخذ کرد. معذلک مأمورين ماليه با نهايت شدت مأمورين به نسبت دهات داعيان فرستاده رعايا را متواري و کمال تشدد را مي نمايند عاجزانه استرحام مي نمائيم امر فرمائيد مطالبه اين تحميل نامشروع را موقوف نمايند تا موقعي که موضوع نيم عشر عموماً و خصوصاً در مجلس خاتمه پذيرد. الاحقر احمد حسيني الاحقر مصطفي حسيني، مهدي حسيني، ابراهيم حسيني، امين حسيني، عبداله حسيني [مهر:] تلگرافخانه مبارک [حاشيه سند:] عريض 25 دلو 3 [130] [مهر:] ورود به دفتر مجلس شوراي ملي، 25 دلو 1303، نمره (14058) به وزارت ماليه نوشته شود نظر به اينکه مجلس اخذ وجهي به عنوان نيم عشر اوقاف تصويب نکرده و موافق قانون نيست. قدغن شود مطالبه نکنند. 6 حوت 1303 
==سند شماره 14444== 
ع، م 5، ک 128، ج 23، پ 15  
[نشان تاج و شير و خورشيد] 
مجلس شوراي ملي، نمره کتاب ثبت 14058، کارتن 23، دوسيه 15/ تاريخ ارسال 8 برج حوت 1303 
==وزارت جليله ماليه== 
اولاد مرحوم حاج آقا محسن عراقي در شکايت از مطالبه نيم عشر اوقاف از موقوفات اولادي مرحوم مزبور به وسيله آقاي حاج آقا اسماعيل نماينده محترم تلگرافي مخابره نموده اند که کپيه آن را نمره (174) ملاحظه نموده اند براي سهولت مراجعه سواد آن تلواً ارسال و چون بعنوان نيم عشر اوقاف اخذ وجهي به تصويب مجلس مقدس شوراي ملي نرسيده بديهي است قانوني نخواهد بود.  
بنابراين مقتضي است براي رفع تشکي متظلمين قدغن نمائيد مأمورين آن وزارتخانه از مطالبه آن خودداري نمايند. [امضاء] ملاحظه شد نمره (14599) 
بوسيله آقاي عراقي نماينده محترم، وجه مخابره عايد است.  
عراق جنابان مستطابان آقايان محترم اولاد مرحوم حاج آقا محسن دام افضالهم تلگراف آقايان راجع به نيم عشر اوقاف واصل چون اين موضوع در مجلس بلاتکليف است به وزارت ماليه نوشته شد مطالبه ننمايند. [امضاء] ملاحظه شد. 
ش 14451 
ع، م 5، ک 128، ج 23، پ 15 
[نشان تاج و شير و خورشيد] 
وزارت ماليه، اداره کل عايدات، بتاريخ 24 برج حوت سنه 1303، نمره (22503 / 48729) 
==رياست محترم مجلس شوراي ملي== 
در جواب مرقومه نمره (14158) مورخه هشتم حوت متضمن سواد شکايت ورثه مرحوم حاج آقا محسن عراقي در خصوص مطالبه نيم عشر از موقوفات اولادي محترماً خاطر شريف را مستحضر ميدارد. 
اولاً به طوريکه خاطر محترم را مستحضر داشته از موقوفات اولادي مطالعه نيم عشر نمي شود و دستور لازم در اين خصوص به ادارات صادر شده است. 
ثانياً اينکه مرقوم ميفرمائيد (به عنوان نيم عشر اوقاف وجهي به تصويب مجلس شوراي ملي نرسيد آنچه) جواباً متذکر مي شود موضوع حق النظاره کليه موقوفات در سنه لوي ئيل 1334 به موجب تصويب نامه نمره (1244) از طرف هيئت وزراء عظام برقرار و از آن سنه به بعد به وسيله وزارت جليله معارف و اوقاف دريافت و از برج عقرب سنه 1303 وصول عوائد مزبوره از طرف هيئت محترم دولت به موجب تصويب نامه نمره (11916) به وزارت ماليه واگذار و در ضمن بودجه هذه السنه 1303 مبلغ 52000 تومان بابت نيم عشر اوقاف پيش بيني ولي مجلس شوراي ملي نيم عشر اوقاف را حد تکليف و موکول به تهيه و تقديم لايحه قانوني آن فرمودند. بنابراين وزارت ماليه که بر اثر بلاتکليفي نيم عشر بادارات تابعه خود دستور متحدالعالي صادر نموده که از تاريخ اول برج دلو هذه السنه از مطالبه عوائد مزبور خودداري نموده ولي چون مدلول قانون يا تصميم مجلس را نمي تواند عطف بماسبق نمود. بقاياي سنواتي نيم عشر و نيم عشر هذه السنه تا اول دلو را دستور داد وصول نمايند به اين ترتيب که عايدات خالص موقوفات را بعد از وضع مخارج لازمه تقسيم بر 13 نموده و ده قسمت آن را مأخذ وصول نيم عشر تا اول دلو هذه السنه قرار داده و محاسبه نيم عشر هذه السنه را تصفيه نمايند. [مهر:] وزارت [حاشيه نامه.] عرايض، 24 حوت / 3 [130] [مهر:] ورود به دفتر مجلس شوراي ملي 24 حوت 1303 نمره (15282) 1225 / 3 [130] ابلاغ شود، 10 / 1 / 4 [130]، [امضاء] 
شماره 14453 
ع، م 5، ک 128، ج 23، پ 15

==پانویس==
[[رده:میراث جاویدان شماره 74]]

[[رده:مقالات]]