صبر در تهجد (قرآن)
تهجد و شب زنده داری، دشوار و مقتضی صبر و شکیبایی می باشد.
محتویات
دشواری تهجد
والذین یبیتون لربهم سجدا وقیـمـا(کسانی که شبانگاه برای پروردگارشان سجده و قیام می‌کنند؛) [۱] اولـئک یجزون الغرفة بما صبروا ویلقون فیها تحیة وسلـمـا.((آری،) آنها هستند که درجات عالی بهشت در برابر شکیباییشان به آنان پاداش داده می‌شود؛ و در آن، با تحیّت و سلام روبه‌رو می‌شوند.) [۲] مراد از" صبر"، صبر بر طاعت خدا و بر ترک معصیت او است و این دو قسم صبر همان است که در آیات سابق نیز ذکر شده بود و لیکن این دو صبر عادتا جدای از صبر قسم سوم، یعنی صبر در هنگام شدائد و مصائب نیست و قهرا کسی که بر طاعت خدا و بر ترک معصیت او صبر می‌کند ممکن نیست در هنگام شدائد صبر نکند. [۳]
صبر ضامن طاعات
مقام عالی عباد الرحمن به خاطر این است که در راه خدا صبر و استقامت به خرج دادند، ممکن است چنین تصور شود که این وصف دیگری از اوصاف آنان است، ولی در حقیقت این وصف تازه‌ای نیست بلکه ضامن اجرای تمام اوصاف گذشته است، مگر بندگی پروردگار، مبارزه با طغیان شهوات، ترک شهادت زور، قبول تواضع و فروتنی، و غیر این صفات بدون صبر و استقامت، امکان پذیر است؟
این بیان انسان را به یاد حدیث معروف امیر مؤمنان علی ع می‌اندازد که می‌فرماید: و الصبر من الایمان کالراس من الجسد: " صبر و استقامت نسبت به ایمان همچون سر است نسبت به تن" که بقای تن با بقای سر است چرا که مقام فرماندهی تمام اعضاء در مغز انسان قرار دارد.
بنا بر این صبر در اینجا مفهوم وسیعی دارد که شکیبایی و استقامت در برابر مشکلات راه اطاعت پروردگار و جهاد و مبارزه با هوسهای سرکش و ایستادگی در مقابل عوامل گناه همه در آن جمع است و اگر در بعضی از اخبار تنها به فقر و محرومیت مالی تفسیر شده مسلما از قبیل بیان مصداق است. [۴]
صبر در عبادت
یکی از اقسام صبر، صبر در عبادت است. اهمیت ویژه به واجبات و مستحبات، نشانۀ صبوری در عبادات است. کسب توفیق حضور قلب در عبادات، وابسته به رعایت آداب ظاهری و باطنی عبادات است و بدون خضوع و خشوع، حضور قلب حاصل نمی‌گردد. کسی که بنا دارد در عبادات خود خاضع و خاشع باشد، باید صبور باشد. عبادتی که با عجله و در حال سبک سری انجام شود، نه خضوع دارد و نه خشوع. چنین عبادتی مقبول درگاه پروردگار عالم نیست و به سوی بنده برگردانده می‌شود.
حضور قلب در نماز و توجه به ارکان و معانی این عبادت با فضیلت نیز، از صبر نمازگزار سرچشمه می‌گیرد. نماز، سلوک صابران است و سالک باید به نماز واقعی دست یابد. یعنی نماز او به فرصتی برای گفتگو و مکالمه با خدای سبحان تبدیل شود. و این گفتگو کم کم حالت معاشقه به خود بگیرد. یعنی وقتی حمد و سوره می‌خواند، دریابد که حق تعالی با زبان او در حال گفتگو با او است. و در هنگام ادای اذکار رکوع، سجده، قیام و قعود، توجه داشته باشد که در حال مکالمه با پروردگار خویش است. به عبارت روشن تر خود را در محضر خدای خودش بیابد و صبورانه به معاشقه با او ادامه دهد. نماز شب، عبادتی بزرگ و فضیلتی بی همتا است و اهتمام به آن، محتاج صبر و استقامت است. اگر کسی صبور نباشد، نمی‌تواند عبادت و نماز نیمه شب را به خواب و استراحت ترجیح دهد. کسی می‌تواند ادعا کند در به جا آوردن عبادات صابر است که انجام اعمال عبادی را به هر کار دیگری مقدم بدارد. هنگام نماز، همۀ امور زندگی خود را فدای نماز اول وقت و نماز جماعت کند، در ماه مبارک رمضان برنامۀ زندگی خود را به گونه‌ای تنظیم کند که به روزه و عبادت او لطمه وارد نشود، هنگام استطاعت، به انجام فریضۀ حج اهتمام ورزد و امر به معروف و نهی از منکر را از امور واجب و مهم زندگی خود بر شمرد. افرادی که در پرداخت دیون شرعی خصوصا خمس و زکات کوتاهی می‌کنند، صبر در عبادت ندارند. اگر مردم باور داشته باشند که باید خمس اموال خود را پرداخت کنند و صبورانه «حق الله» و «حق الناس» را از دارایی خود جدا کنند و به اهل آن بپردازند، بسیاری از معضلات اقتصادی حل خواهد شد.
صبوری در عبادات موجب می‌شود بنده همۀ اعمال خود را خالصانه برای رضای خداوند متعال انجام دهد. در این صورت خدای سبحان نیز به یاری او می‌شتابد، توفیق حرکت به سوی خودش را به چنین بنده‌ای عطا می‌فرماید و دعای او را مستجاب می‌نماید. آن چنان که می‌فرماید:«و کان حقا علینا نصر المؤمنین» [۵] «و کذلک ننجی المؤمنین» [۶]
صبر در زندگی ائمه علیه‌السّلام
در زیارت ائمه علیه‌السّلام از جمله ی خصال نمونه‌ای که مورد تکیه قرار گرفته، صبر است: «صبرت و احتسبت؛ صبر کردی و این صبر را به حساب خدا و از روی رغبت به پاداش الهی انجام دادی». یعنی کشیدن بار امانت را پذیرفتی و با همه ی دشواری ها و زحماتی که داشت آن را به سرمنزل رسانیدی. به راستی قبول مسئولیت هدایت خلق و بیان حقایق مکتوم و مبارزه با ظلم و فساد و طغیان در روزگار ائمه علیه‌السّلام نیز مانند همیشه، کاری بود بسی پرزحمت و محتاج صبر و مقاومت. یقینا اگر صبر امام علیه‌السّلام بدین معنا می‌بود که از وضع بد زمانه، همیشه اندوهگین باشد و بر اسلام و مسلمین دل بسوزاند و در خانه بنشیند و غصه خوری کند ولی هرگز قدمی در راه نابود کردن بدی ها و تغییر وضع و به جریان صحیح افکندن حرکت اجتماعی برندارد، این برای آن حضرت چندان افتخار و فضیلتی محسوب نمی‌شد. این کاری است که از همه کس برمی آید و البته از مردم ضعیف و بی تعهد، بیشتر. فضیلت و افتخاری که می‌تواند و می‌شاید در زیارت نامه که درس آموزنده و فصل برجسته‌ای از زندگی نامه ی آن حضرت است تکرار شود، صبر بر طاعت و انجام تکلیف است، صبر بر انجام وظیفه‌ای که بسی انسان ها از تحمل آن عاجز مانده و افتخار آن را نبرده‌اند.
امام باقر علیه‌السّلام به وسیله پدران بزرگوارش از رسول خدا نقل می‌فرماید که: «روز قیامت منادی حق ندا می‌دهد: اهل صبر و پایداری کجا هستند؟ دسته‌ای از بندگان خدا بر می‌خیزند، ملائکه به سوی ایشان می‌روند و می‌پرسند: شما چه صبری کردید؟ جواب می‌دهند: ما در فرمانبری فرمان‌های خدا پایداری کردیم؛ آن گاه منادی از طرف خدا صدا می‌زند: این بندگان من راست می‌گویند، راه آنها را باز کنید که بدون باز خواست داخل بهشت شوند».
منبع
فرهنگ قرآن، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، برگرفته از مقاله «صبر در تهجد».
