مدل جامعه خادم المصطفی (ص) الگوی نوین تأمین مالی اسلامی علم و فناوری جهان اسلام
محتویات
چکیده
امروزه یکی از چالش های مهم و اساسی توسعه امور خیریه در کشور ، جذب منابع مـالی خرد برای انجام امور خیر و مدیریت سرمایه برای ارائه خدمات مناسب به جامعه هدف خود می باشد. استفاده از روشهاي مناسب جمع آوري سرمايه ها و پس اندازها وسوق دادن آن‌ها به سمت بخش هاي مولد و بهره گیری از روش هاي متنوع سرمايه گذاري با رعایت موازین شرع مقدس می تواند موجب افزایش مشارکت خیرین و واقفین در امور خیر و جذب موقوفات و منابع مالی کشور می گردد. در این مقاله با ارائه الگوي تأمین مالی جایزه مصطفی(ص) به تبیـین روشهـاي تجهیز منابع مالی براي موسسه از طریق خیرین و واقفین و همچنین بیان روشهاي تخصیص منابع مالی می پردازد . و کسب درآمد بیشتر با استفاده از ادبیات تأمین مالی جمعی جهت ارتقای مشارکت خیرین و واقفین در کشور و دستیابی به منابع پایدار نیز بیان شده است. هدف این مقاله ارائه مدل بومی صندوق های سرمایه گذاری موقوفات به‌عنوان نهاد مالی اسلامی در راستای ارتقای فرهنگ وقف در اقتصاد ایران مبتنی بر روش کتابخانه ای است.رویکرد این تحقیق، اکتشافی با روش تحلیل توصیفی است و در قلمرو تحقیقات بنیادی به شمار می آید . یافته هاي این تحقیق که بر اساس تحلیل هاي نظري بدست آمده اند، نشان می دهد نهاد مالی مبتنی بروقـف دراقتصاد اسلامی به‌عنوان منبع مالی پایدار و قابل اتکا در جهت توسعه فعالیت های خیرانه بنیاد های علم و فناوری و ارتقا سطح رفاه، امنیت و سلامت کشور در نظر گرفته شود. واژگان کلیدی وقف علم و فناوری،جایزه مصطفی(ص) ، خادم المصطفی(ص)،صندوق سرمایه گذاری و وموقوفات
مقدمه
امـروزه اهمیـت علم و دانش و تأثیر آن بر زندگی بـشر بر همگان آشـکار اسـت، همـه مکاتب بشری و ادیـان آسـمانی بر کسـب علم، دانـش و پیشرفت و ترقی آن تأکید دارند که دراین‌بین دین مبین اسـلام پیشـتاز اسـت. روایتی از حضرت علی (علیه السلام) است که ایشان فرمودند: «العلم سلطان من وجده صال و من لم یجده صیل علیه». (ابن ابی الحدید، ج۲۰، ص۳۱۹) علم مایه‌ی قدرت است. همیـن رویکـرد اسـلام، موجـب پیشرفت علمـی، اختراع فناورانـه و ایجـاد تمدنـی عظیم توسـط مسلمانان شـد؛ آن‌چنان‌که دانشـمندان فراوانـی همچـون جابر بن هیثـم، ابن‌سینا، حیـان، خوارزمـی، رازی و فارابـی، موجـب رشد و توسـعه علوم شـدند. این دانشمندان کـه از پیـروان راسـتین پیامبر علـم و حکمت بودنـد، برای جامعه اسـلامی عظمـت، افتخـار و شرف بـه ارمغـان آوردنـد و اقتـدار و سرافـرازی امـت اسـلامی را در جهـان بـه رخ کشیدند. امـروز در راسـتای زمینه‌سازی بـرای تجدیـد تمـدن نویـن اسـلامی، طـرح زمینه، اعطـای "جایـزه مصطفی(ص) به احترام پیامـبر اعظم(ص)، در قالـب توسـعه همـکاری علمی و فنـاوری میان کشـورهای اسلامی شکل گرفت.
جایزه جهانی مصطفی(ص) با نام بين‌المللي Mustafa Prize(pbuh) به‌عنوان بالاترین نشان علمی و فناوری جهان اسلام در راستای تجديد تمدن نوين اسلامي، هم‌گرايي و توسعه همکاری‌های علمي و فناوري ميان كشورهاي اسلامي و شناسايي، تجليل و حمايت از دانشمندان جهان اسلام، در سال 91 به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسیده است.
این جایزه به اثری نوآورانه، بدیع، دارای اصالت و در مرزهای دانش و تأثیرگذار، در بهبود زندگی بشر که توسط افراد شاخص در چهار حوزه‌ی علوم و فناوري ارتباطات و اطلاعات [۲] ، علوم و فناوري زيستي و پزشكي [۳] ، علوم و فناوري نانو [۴] و سایر [۵] حوزه‌های نوین علم و فناوری تعلق می‌گیرد و شامل مدال مصطفی(ص)، لوح تقدير و هدیه ويژه، معادل پانصد هزار دلار به هریک از آثار برگزیده می‌شود. دوره‌ي نخست جایزه جهاني مصطفی(ص) در دی‌ماه سال 1394 برگزار و از دو دانشمند مسلمان؛ خانم پرفسور جکی‌یینگ از سنگاپور و آقای پرفسور عمر‌یاغی از کشور اردن با حضور ده‌ها نفر از شخصيت‌هاي برجسته علمي از 20 كشور تجلیل گردید.
گرچه می‌توان در این مقاله امکان فقهـی‌اقتصـادي و نحـوه اسـتفاده از نهادهـاي مختلـف اقتصـادی اسلامی در تأمین مالی مؤسسات خیریّه را موردتوجه قرار داد، اما این تحقیق با توجه به محدودیت‌هاي موجود، تنها به ارائه مدل تأمین مالی اسلامی مبتنی بر وقف در جایزه مصطفی(ص) بـا اسـتفاده از
روش تحلیل توصیفی و مطالعات کتابخانه‌ای و مـرور ادبیـات تولیدشده در حـوزه تأمین مالی، می‌پردازد تا بتوان به سؤالات ذیل پاسخ داده شود:
1-آیا امکان دارد با تشکیل ساختار تأمین مالی وقفی مناسب با استفاده از منابعی چون وقف اموال، وقف سهام، وقف پول، و انتشار اوراق وقف (با توجه به دیدگاه فقهاي امامیه) منابع مالی لازم برای این‌گونه مؤسسات را فـراهم نمود؟
2-نحوه تجهیز و تخصیص بنیادهای علم و فناوری چگونه اسـت؟ و چه مزایای برای مؤسسه‌های مذکور خواهند داشت؟
پیشینه تحقیق
بررسی ادبیات موجود نشان می‌دهد که گرچه در دهه اخیر برخی تحقیقات در حوزه تأمین ست مالی خرد اسلامی انجام‌شده است. (طغیـانی، 1385) اما این تحقیقات معمولاً مسئله حذف بهره و استفاده از ابزارهاي اسلامی جایگزین، مانند عقد فروش اقساطی را موردتوجه قرارداده‌اند و لـذا موضـوع اسـتفاده از
نهادهـاي اسلامی ازجمله وقف، در تأمین مالی خرد، به‌ندرت موردتوجه تحقیقـات قرارگرفته است. (حبیـب، 2002) در ذیل به برخی از این تحقیقات اشاره می‌شود:
حسن و اشرف (2010) در تحقیق خود، الگویی ارائه می‌دهند کـه در آن از زکـات و اوقاف به‌عنوان منبعی براي مؤسسه تأمین مالی خرد استفاده‌شده است. در این تحقیق، پـس از بیان ویژگی‌های زکات و اوقـاف، نشـان داده می‌شود کـه اسـتفاده از الگـوي پیشـنهادي چالش‌هایی که مؤسسات تأمین مالی خرد بهره‌محور بـا آن مواجـه هسـتند، ازجمله مسـئله پایداري را کاهش می‌دهد.
احمد (2007) در تحقیق خود مباحث و چالش‌های اقتصـادي، حسـابداري و مـدیریت ریسک مؤسسات تأمین مالی خرد متعارف را موردبحث قرارداده و نشـان می‌دهـد اگـر مؤسسه تأمین مالی خرد وقفی از طریـق وقـف پـول و قرض‌الحسنه، تأمین مـالی گـردد؛ بـا مشکلاتی که مؤسسات تأمین مـالی خـرد متعـارف ازجمله ریسـک اعتباري، ریسک خطر اخلاقی، عدم پایداری اقتصادی بـا آن مواجه هستند، مواجه نخواهد بود.
مرضاتیلاه و دیگران (2007) در مقاله‌ای با عنوان «وقف نقدي به‌عنوان فرصتي براي مؤسسات تأمین مالي خرد اسلامي، مطالعه موردي: اندونزي» به بررسي توسعه و گسترش مؤسسات تأمین مالي خرد اسلامي که از طریق وقف نقدي به‌عنوان یکي از روش‌های تأمین منابع مالي اقدام می‌نمایند پرداخته است. این مؤسسات باید بگونه‌اي منابع وقف را سرمایه‌گذاري نمایند که اصل آن ثابت و بدون تغییر باقي بماند.
مصباحی مقدم و همکاران (1390) تلاش کرده‌اند که امکان‌سنجی فقهی – اقتصادیِ الگوی بومی مؤسسات تأمین مالی خرد اسلامی مبتنی بر وقف را در کشور بررسی نمایند. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که نهاد وقف ظرفیت لازم را به‌عنوان منبع درآمد مؤسسات تأمین مالی خرد دارد.
میسمی و همکاران (1391) الگویی دومرحله‌ای (مرحله اول عقود مبادله‌ای و مرحله دوم: عقود مشارکتی) جهت مؤسسات تأمین مالی خرد اسلامی ارائه کرده است. آن‌ها معتقد هستند الگوی مزبور نه‌تنها مبانی لازم را جهت تأمین مالی خرد اسلامی فراهم می‌نماید بلکه دلالت‌های مناسبی برای بانک و مؤسسات قرض‌الحسنه دارد.
ابراهیمی سالاری و همکاران (1392) به بررسی وقف پول به‌عنوان منبع مالی تأمین مالی خرد اسلامی پرداخته است. آن‌ها ضمن بیان تجربیات سایر کشورها به شبیه‌سازی رفتار بالقوه وقف پول در تأمین مالی خرد نیز پرداخته‌اند. نتایج این تحقیق حاکی از آن است که وقف پول ظرفیت لازم را جهت استفاده به‌عنوان تأمین مالی اسلامی به‌ویژه تأمین مالی خرد را داراست.
ریاحی سامانی (1391) در کتاب «بهره‌وری در قلمرو وقف و امور خیریّه» به مسئله وقف و توسعه اقتصادی می‌پردازد و ایده اصلی در توسعه فرهنگِ وقف و موقوفات بر توسعه بهره‌وری موقوفات با تأکید بر اقتصاد وقف را بیان می‌کند و به‌ضرورت تطبیق وقف با تحولات روز اقتصاد دنیا به برخی از حوزه‌های نوظهور و جدید وقف از قبیل وقف پول و وقف سهام اشاره می‌نماید.
سروش (1390) در مقاله «ارائه مدل تفصیلی انتشار اوراق وقف در ایران» ضمن تبیین مدل انتشار وقف و ارکان و اجزای مدل، ادعا می‌کند انتشار اوراق وقف، علاوه برجذب سرمایه‌های اندک افراد، موجب ترویج فرهنگ وقف می‌شود. سیزاکا (2004) و الگاری (2004) نیز کاربرد نهادهای اسلامی مانند وقف، قرض‌الحسنه، زکات و غیره را در تأمین مالی اسلامی موردتوجه قرار داده‌اند و در این زمینه مدل‌هایی ارائه نمودند.
ضرورت توجه به وقف علم و فناوری
وقف يكي از بهترين و پايدارترين مصاديق تعاون است. وقف می‌تواند راهگشاي حل مسائل و مشكلات و نيازهاي اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي و مذهبي جامعه باشد اما تأکید بيشتر ما بر امر توسعه علمي و تحقيقاتي از طريق وقف و بنيادهاي وقفي به‌منظور رسيدن به توسعه‌ای پايدار است. (امیدیانی، 1387، ص89)
مسئله احياي فرهنگ وقف براي مصارف علمي و پژوهشي، همان‌طور كه در قرون اوليه شكوفايي تمدن اسلامي آثار ارزشمندي از خود باقي گذاشته باید دوباره جدي گرفته شود و اين به مفهوم بازگشت به گذشته نيست، بلكه گامي به‌سوی آينده است. مؤسسات وقفي خیریّه با توجه به نيازهاي روز جامعه اسلامي به‌ویژه براي تأمین هزینه‌های تحقيقاتي و پژوهشي و در جهت توليد علم و فناوري می‌باید توسط مردم خيّر و نيكوكار ايجاد گردد و رسيدن به اين هدف نياز به فرهنگ‌سازی در سطح ملي دارد.
با نگاهي به كشورهاي پيشرفته و توسعه‌یافته می‌یابیم كه فقط توسعه و توليد علم و دانش و انجام پژوهش‌های بنيادي مديريت صحيح در آن جوامع توانسته زمینه‌ساز اصلي توسعه آن‌ها باشد؛ زيرا كشورهاي اسلامي علی‌رغم معادن و منابع عظيم خدادادي و مواد اولیه‌ای كه در اختیار دارند به دليل نداشتن علم و فناوری لازم و كمبود نيروي انساني ماهر و متخصص آن‌ها را با كمترين قيمت به كشورهاي پيشرفته صادر می‌کنند، و برعكس كالاهاي ساخته‌شده از همين مواد را با بالاترين قیمت‌ها از همان كشورها خريداري می‌نمایند. لذا علم و فناوری زمینه‌ساز اصلي توسعه است و اگر قرار است كشوري پيشرفت كند چاره‌ای ندارد جز اينكه به علم و دانش بهاي لازم را بدهد و به آن به‌صورت مسئله حاشیه‌ای نگاه نكند. (دهقانی فیروزآبادی، 1387، ص23)
مقـام معظـم رهبری در جمع مسـئولان اوقاف در تاریـخ 23اسـفندماه 90 ترویـج بیش‌ازپیش سـنت وقـف را از طریق تشـویق مـردم بـه ایـن مهـم و همچنیـن ادای صحیـح حـق واقف را مـورد تأکید قراردادند. ایشـان بـا اشـاره بـه گسـتردگی دایـره وقـف، عرصه‌های متعدد آن شـامل پزشـکی، علم و آمـوزش، تحقیقات و پژوهـش، علـوم جدیـد، محیط‌زیست و ترویـج دیـن به شکل‌های مدرن را یادآور شدند.
دربند 5-7از سیاست‌های کلـی علـم و فنـاوری ابلاغـی مقام معظم رهبری مـورخ 29شـهریورماه 1393 بـه وقـف علـم و فنـاوری اشـاره داشـته و بـر لـزوم افزایـش نقـش و مشـارکت بخش‌های غیردولتی در حـوزه علم و فناوری و ارتقاء سهم وقف و امور خیریّه تأکید شده است.
تأمین مالی جایزه مصطفی (ص) با تکیه‌بر وقف علم و فناوری
نهاد وقف یکی از نخستین تشکل‌های مالی مدنی در جامعه اسلامی است. اولین موقوفه در دوره حیات پیامبر اسلام تأسیس گردید. (عالم زاده، 1372، ص45) بااینکه این نهاد همیشه به‌عنوان یک‌نهاد غیردولتی بود، ولی در ادوار متعدد زیر نفوذ حکام و دولت‌ها قرار گرفت. توسعه نهاد وقف تابعی از توسعه سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه اسلامی بود. بااینکه میراث ماندگار وقف ازنظر کمی هنوز گسترده است، ولی متأسفانه محبوس ماندن آن در ساختارهای قدیم مالی و عدم‌تغییر و تحول احکام و قوانین وقف در بعضی کشورها باعث شده که نهاد وقف همگام با توسعه نهادهای مالی جدید قرار نگیرد.
امروزه ظرفیت‌های مالی مناسبی برای وقف و نیکوکاری وجود دارد، ولی وجود موانع قانونی و فقهی، و نبود بسترهای مناسب فرهنگی و حقوقی، باعث محدودیت نهاد وقف می‌شود. هنوز فقه ما تعریف جدیدی از «تحبیس الاصل و تسبیل المنفعه» بر اساس تحول روزگار نمی‌دهد و بااینکه ماهیت پول و اقتصاد تغییریافته، و بااینکه فقه اسلامی ظرفیت کاملی برای تحول و پاسخ به مشکلات روز را دارد، ولی می‌بینیم این حرکت بسیار کند است.
باید علاوه بر فقها، قانون‌گذاران و کارشناسان اقتصادی به علمی کردن مباحث وقف در عرصه اقتصادی بپردازند و نگرش توسعه‌ای به نهاد وقف داشته باشند. اگر به فکر راه‌کارهای جدیدی برای نهاد وقف نباشیم و اسیر همان تفسیر گذشته از «تحبیس الاصل» به معنای حفظ فیزیکی «عین‌الوقف» باشیم همان می‌شود که برای حفظ آب‌انبارهای وقفی در شهرهای ایران که امروزه هیچ‌گونه «تسبیل المنفعه» از آن منظور نیست، و بر اساس اینکه عین موقوفه آب‌انبار باید حفظ شود اصرار ورزیم.
وقف با توجه به تعاریف و مبانی اسلام می‌تواند موجب تغییر در کاربرد منابع، از بهره‌برداری فردي به بهره‌مندی اجتمـاعی بـراي نسل حاضر و نسل‌های آینده به شمار آید که خدمات و یا منـافع آن مورداستفاده افـراد زیادي قرار گیرد. ازاین‌رو توسعه وقف، به‌عنوان نهـادي خصوصـی (غیردولتی) در اقتصاد اسلامی، ازیک‌طرف موجب افزایش پس‌انداز و کاهش مصـرف بـوده و از طـرف دیگر می‌تواند تبدیل به سرمایه شده و درنهایت ایجاد ارزش‌افزوده نماید. سرمایه‌ای که خود می‌تواند مولد کالاهاي خصوصی و یا خـدمات اجتمـاعی در حـال و آینـده بـوده و با افزایش اشتغال و صرفه اقتصادی تولید، درنتیجه رشد بهره‌وری و افزایش تولید ناخالص داخلی را فراهم آورد. همچنین نهاد وقف به دلیل ماهیـت خیرخواهانه‌ای که دارد، موجب تقویت بنیادهاي اجتماعی و روحیه تعاون در جامعه شده که خود منجر به ارتقاء سرمایه اجتماعی و افزایش کارایی اقتصادی می‌گردد.
برای رساندن این نهاد به جایگاه اصلی خود به‌عنوان یک‌نهاد مردمی مهم در توسعه جامعه می‌بایست ظرفیت‌های وقف را، با ابزارهای نوین مالی و در چارچوب اصول شرعی گسترش داد.
آنچه باعث شده است قالب‌های جدیدی را برای بهره‌وری وقف معرفی نمود، تغییراتی است که در این در حوزه‌ها به‌عمل‌آمده، این تغییرات عبارتند از:
1- پیدایش مفهوم مؤسسه و نهاد [۶] و تفکیک میان مدیریت و مالکیت سرمایه در مؤسسه.
2-پیدایش انواع جدیدی از مالیات‌ها و معافیت‌هایی که برای نهادهای وقفی به وجود آمده است.
3- تغییر ماهیت پول نقد، و ظهور قالب‌های جدید برای آن.
4- ظهور روش‌های جدید سرمایه‌گذاری مالی و ظهور بازارهای سرمایه و سهام و اوراق بهادار.
5- ظهور اهداف و نیازهای جدید وقفی بر اساس ساختارهای توسعه(عبادی، 1388، ص3)
تأسیس بنیادهای خیریّه
مؤسسات خیریّه در چارچوب قانون تجارت و آیین‌نامه مربوطه توسط جمعي از افراد با نيت غيرانتفاعي تشكيل می‌شود و اهداف فرهنگي اجتماعي را دنبال می‌کند و در اساسنامه آن تصريح می‌شود. چنانچه مؤسسه منحل شد پس از رد ديون مربوطه اگر امكانات و اموال مازاد داشته باشد در راستاي اهداف مؤسسه صرف امور عام‌المنفعه می‌شود. نحوه اداره مؤسسه نيز با هیئت‌مدیره و تشكيل مجمع ساليانه همراه می‌باشد. در مقابل نهاد وقف با تنظيم وقف‌نامه و قبض وقف شكل می‌گیرد و يك شخصيت حقوقي ايجاد می‌گردد که متولي مدير موقوفه محسوب می‌شود و اگر چنانچه بنا به ضرورت‌هایی موقوفه تبديل به احسن گردد ملك ديگري خريداري و با همان اهداف مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. البته برخي اشخاص كه كار گروهي انجام می‌دهند براي ماندگاري بيشتر اهداف خود پس‌ازاینکه مؤسسه را تشكيل دادند اموال آن را وقف می‌کنند.(ریاحی سامانی،1383، ص 46)
امروزه تأسیس بنیادهای خیریّه که یک شخصیت حقوقی می‌باشد می‌تواند جایگزین مناسبی برای اعیان وقفی باشد، این نهاد به‌عنوان شخصیت حقوقی می‌تواند مالک اموال وقفی و تعهدات باشد و درست مانند «ذمه وقف» هم قرض بدهد و هم قرض بگیرد. اموال نهادهای خیریّه می‌تواند اعیان ملکی، اسکناس و پول، سهام، اوراق بهادار و غیره باشد. با این اموال با مدیریت متخصص در بازار کار فعالیت نمود و سود آن به نفع جهات خیریّه و عمومی موافق با نیات واقف هزینه کرد.
نهادهای خیریّه ساختار جدیدی هستند که علاوه بر شرایط معمول بر وقف شرایط دیگری نیز دارا است. بر اساس قانون مدنی ایران و نیز قانون اوقاف مصوب ۱۳۶۳ هم موقوفات و هم مؤسسات خیریّه هر دو دارای شخصیت حقوقی می‌باشند (کاتوزیان، 1373، ص63). بنیادهای دیگر می‌تواند بر اساس نظام وقفی یا نظام‌های دیگر باشد.(عبادی، 1378، ص24)
صندوق‌های وقفی یا وقف مشترک
در این نوع موقوفه افراد متعددی درزمینه امور خیریّه و خدمات‌رسانی عمومی درزمینه معین با به‌کارگیری روش جدید مشارکت، گرد هم آمده و مشارکت می‌کنند. در غرب درمورد این‌گونه از نهادها، با نام صندوق [۷] ، تجارب زیادی وجود دارد(تبریزی، 84، ص48).
طبق آرای اکثر فقها، بیعِ وقف جایز نیست و درنتیجه نمی‌توان اعیان وقفی موجود را تبدیل به نقدینگی کرد، زیرا باید عین وقف باقی و نیات واقفان را رعایت کرد، ولی با تأسیس صندوق‌های وقفی می‌توان این مشکل را حل نمود. این صندوقها از دوره نخست توسط اموال نقدی خیرخواهان تشکیل می‌شود و واقفان با تصریح به وقف پول خود اجازه تبدیل آن به سهام و اوراق قرضه یا هر ابزار دیگر مالی که بتواند در بازارهای مالی سود ده باشد، را صادر می‌کنند. متولیان و مدیران صندوق‌های وقفی برحسب خواسته واقفان تلاش دارند با سرمایه‌گذاری در سهام کم‌خطر، بازدهی اموال موقوفه را افزایش دهند و منافع آن را در مصارف معین هزینه کنند.
در قوانین وقفی ایران تصریح‌شده که متولیان موقوفات به‌منظور بقای عین رقبات و فراهم آوردن موجبات آبادانی آن‌ها، می‌توانند با استفاده از وجوه نقدی بلامانعی که بدین امر اختصاص داده می‌شود «صندوق یا شرکتی» تأسیس نمایند.(مجموعه قوانین و مقررات اوقافی، ماده ۵۰، ص۱۴۳)
جامعه خادم المصطفي (ص)
جامعه خادم المصطفی(ص) شامل افرادي است كه با نيّت خير به نام حضرت رسول(ص) به‌صورت مادي و معنوي در راستاي تحقق اهداف بنياد علمي فناوري جايزه مصطفي(ص) و باهدف ایجاد گفتمان مشترک، در راستاي توسعه وقف علم و فناوري، تعامل مستمر اعضاي جامعه خادم المصطفي(ص) و ارائه خدمات متقابل در راستای تحقق اهداف بنیاد، مشاركت می‌کنند.
واقفان و خیّرین حقیقی و حقوقی با توجه به مشارکت مالی و معنوی‌شان در زمره «خادم المصطفی(ص) » به‌عنوان پیشگام توسعه وقف علم و فناوری قرارگرفته و در ارتقاء سطح علم و فناوری جهان اسلام و دستیابی به‌سلامت، رفاه و امنیت گام بلندی برخواهند داشت.
اهداف جامعه خادم المصطفی(ص)
•ایجاد گفتمان مشترک در راستاي توسعه وقف علم و فناوري
•تعامل مستمر اعضاي جامعه خادم المصطفي (ص)
•ارائه خدمات متقابل با جامعه در راستاي تحقق اهداف بنياد
اعضاي جامعه خادم المصطفي (ص)
واقفان و خیّرین جهت تعامل با بنياد، با مشاركت اوليه به‌صورت نذر علمي و وقف علمي عضو جامعه می‌شوند. •اعضا پس از عضويت با توجه به نوع تعامل خود از خدمات جامعه برخوردار خواهند شد. •اعضا با توجه به سطح مشاركت در قالب گروه‌های زير با جايزه تعامل خواهند داشت:
1- سابقون : پیشی گیرندگان کسانی که در کار خیر سبقت می‌گیرند و بیشترین مشارکت را دارند. وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ. (سوره واقعه، آیه10)
2- راسخون : ماندگاران کسانی که همیشه و پیوسته‌کار خیر انجام می‌دهند. الراسخون في العلم. (سوره آل عمران، آیه7)
3- محسنون : احسان کنندگان کسانی که یک‌بار کار خیر انجام می‌دهند. اِن الله مع الذين اتقوا والذين هم محسنون. (سوره نحل، آیه128)
4- راغبون : دوست داران کسانی که تمایل به مشارکت دارند ولی هنوز مشارکت نکرده‌اند. انا الی ربنا راغبون. (سوره قلم، آیه32)
نحوه جذب مشاركت خیّرین و واقفان
جذب مشارکت از طريق فرصت‌های بالقوه و بالفعل در بنياد مصطفي (ص) در قالب نذر علمي و وقف علمي محقق می‌گردد:
الف- نذر علمي
•نذر فروش (سهمي از كل فروش آينده/ سهمي از فروش كالايي خاص)، درآمد حاصل از پتنت و...
ب-وقف علمي
•وقف املاك و ساختمان‌ها
•وقف سهام
•مشاركت مالي دائمي در صندوق سرمايه‌گذاري و موقوفات
•سپرده‌گذاري قرض‌الحسنه مدت‌دار در صندوق سرمايه‌گذاري و موقوفات
خیّرین و واقفان می‌توانند به شیوه‌های زیر در این اقدام بزرگ سهیم شوند:
الف-وقف: اهدای اصل و تمام منافع حاصل از مشارکت در صندوق
ب- قرض‌الحسنه: اختصاص تمام منافع حاصل از مشارکت در صندوق (اصل سرمایه متعلق به خیّرخواهد بود( اشخاص حقوقی (شرکت‌ها، مؤسسات و سازمان‌ها) و حقیقی با پیوستن به جرگه خیّرین و واقفان علم و فناوری، موجب رشد اقتصادی و توسعه پایدار کشور و درنهایت ایجاد تمدن نوین اسلامی خواهند شد.
ترویج فرهنگ وقف علم و فناوری
دبیرخانه جایزه در راستای ترویج فرهنگ وقف علم و فناوری اقدام به برگزاری نشست‌های هم‌اندیشی با اصحاب هنر و رسانه، چهره‌های ماندگار، نخبگان و فرهیختگان و نشستی با حضور حدود 100 شرکت حوزه سلامت و... نموده است و با تشکیل اتاق فکر وقف با حضور نخبگان، مدیران، خیّرین، واقفان و متخصصان، در جهت توسعه و بروزرسانی انواع ابزارهای تأمین مالی و ارتباط مؤثر با اعضای جامعه خادم المصطفی(ص) تلاش می‌کند.
همچنین ایجاد کمیته تخصصی فقهی وقف علم و فناوری در دستور کار دبیرخانه، جهت جذب و گسترش مفاهیم و ابزارهای جذب وقف خرد و کلان و نظارت بر انجام موضوع موقوفات و سرمایه‌گذاری آنان بر اساس نیات واقف و شرع مقدس قرار گرفته است.
با توجه بـه ثبت جهانـی جایـزه مصطفی(ص)، نخسـتین آئیـن اعطـای نشـان جهانـی «خادم المصطفـی(ص)» باهدف تجلیـل از شرکت‌های پیشـگام در وقـف علـم و فنـاوری به‌عنوان خیّرین و واقفان جایـزه مصطفـی(ص) تجلیل به عمل آمد و شرکت‌های حاضر در این مراسم از ایـن حرکـت عظیـم علمـی و فرهنگـی اسـتقبال نمـوده و بـه جمـع واقفان و خیّرین جایزه مصطفی(ص)پیوستند.
در همیـن راسـتا زمینه‌ی نذر علمی ازجمله نذر آثار علمی نیـز به‌عنوان فرصتی بـرای مشـارکت در این حرکت علمـی فرهنگـی ایجادشده کـه منجـر بـه وقـف منافـع حاصـل از تجاری‌سازی حـق مالکیـت فکـری اخـتراع در حـوزه آبیـاری کشـاورزی گردیـد.
صندوق سرمایه‌گذاری و موقوفات جایزه مصطفی(ص)
دبیرخانـه جایـزه به‌منظور تأمین هزینه‌های جایزه و توسـعه علـم و فنـاوری در جهـان اسـلام بـا مشـارکت
حداکثـری امـت اسـلامی با شـعار «هر مسـلمان یک سـهم برای توسـعه علـم و فنـاوری درجهـان اسـلام» و بـا بهره‌مندی از سـنت حسـنه وقـف اقـدام بـه جـذب، سـاماندهی و هدفمنـد نمـودن منابـع نیـک‌اندیشـان حوزه علـم و فناوری نمـوده و در راسـتای توفیـق این حرکـت علمی‌فرهنگی تـلاش دارد از تمامی پتانسیل‌های موجـود در جهـان اسـلام بهـره بـرده، ابزارهـای مختلـف مالـی را بـه خدمـت گیـرد. این جایزه جهانـی به‌منظور فراهـم آوردن فرصتـی مناسـب بـرای مشـارکت علاقه‌مندان بـه حوزه‌ی وقـف علـم و فنـاوری، ابزارهـای مالـی دیگـری را در قالـب «نـذر علمـی» و «وقف علمـی» فعال نموده است.
صنـدوق سرمایه‌گذاری و موقوفات مصطفـی(ص) ازجملـه نهادهای مالی فعـال جایزه مصطفی (ص) به‌منظور جـذب منابـع واقفان و خیّرین حوزه علـم و فناوری اسـت که تحت نظارت سـازمان بـورس و اوراق بهـادار
ج. ا. ایـران ثبت‌شده است و در مدت‌زمان پذیره‌نویسی، موفـق به جـذب سرمایـه اولیه پنجاه میلیـارد ریـال شـد و در تاریـخ 94/9/15 مجـوز تأسیس و فعالیت خود را از آن سـازمان دریافت نمـود و خالـص دارایـی صنـدوق تا پایان سـال تاکنون به مبلـغ هشتاد میلیارد ریـال افزایش‌یافته اسـت که سی‌ودو میلیارد ریـال از این مبلـغ جهـت اعطـای جوایـز دوره‌ی نخسـت توسـط واقفان علـم و فنـاوری تخصیص داده شد. ایـن صنـدوق چشم‌انداز تبدیل‌شدن بـه بزرگ‌ترین صنـدوق سرمایه‌گذاری توسـعه علـم و فناوری در جهـان اسـلام را دنبال می‌کند.
تاکنـون بیـش از 320نفـر از شخصیت‌های برجسـته جهـانِ اسـلام، افتخـار عضویـت در این صندوق را داشـته اسـت. این اعضا با اعلام خرسـندی از ایجاد چنین ظرفیتـی، علاقه‌مندی خـود را جهـت همـکاری و همراهـی بـا جایـزه جهانـی مصطفـی(ص) اعـلام نمودنـد.
دبیرخانـه جایـزه مصطفـی(ص) باهدف تأمین مالـی و ترویـج فرهنـگ وقـف علـم و فنـاوری، افزایـش سرمایـه صنـدوق سرمایه‌گـذرای و موقوفـات جایزه مصطفی(ص)را در دستور کار دارد. همچنیـن وقـف امـلاک و سـاختمان، سـهام، وقـف سـهمی از کل فـروش موجـود، مشـارکت مالـی دائمـی در صنـدوق سرمایه‌گذاری و موقوفـات جایـزه مصطفی(ص) و سپرده‌گذاری قرض‌الحسنه مدت‌دار در ایـن صنـدوق از دیگـر روش‌های تجهیز منابع صندوق اسـت کـه فعال‌شده اسـت. همچنیـن برنامه‌ریزی جهـت فعـال نمـودن ظرفیت‌های جهـان اسـلام در ایـن خصـوص در دستور کار قـرار دارد.
بی‌شک واقفان علم و فناوری به برکت نام پیامبر مکرم اسلام (ص) و پیروی از سنت حسنه وقف که مورد تأیید و تأکید دین مبین اسلام است با اهدای سرمایه خویش در راستای پیشرفت اقتصادی و توسعه پایدار و درنهایت دستیابی به «اقتصاد نوآور محور (دانش‌بنیان)» گامی بلند برداشته و نام پرآوازه‌شان در همیشه تاریخ ماندگار خواهد شد.
منابع جذب‌شده از سوی خیّرین و واقفان در صندوق به‌صورت سرمایه ثابت برای همیشه باقی خواهد ماند و سود حاصل از این نهاد مالی بر اساس بند 3 امیدنامه آن برای تأمین هزینه برگزیدگان جایزه مصطفی (ص) و حمایت و توسعه علم و فناوری دانشمندان جهان اسلاممورداستفاده قـرار می‌گیرد.
این صندوق همانند سایر نهادهای مالی کشور، درآمد و هزينه آن کاملاً رسمی و شفاف است و به‌صورت ساليانه عملكرد مالی صندوق و حمايت‌های انجام‌شده به اعضا گزارش می‌گردد.
نوع مشارکت واقفان و خیّرین در قالب وقف پول و قرض‌الحسنه در صندوق می‌باشد که به شکل زیر صورت می‌گیرد:
الگوی نوین تأمین مالی اسلامی توسعه علم و فناوری جهان اسلام
جامعه خادم المصطفی(ص) با تشکیل نهاد مالی اسلامی که با فراهم آوردن فرصتی مناسب برای نذر فروش و یا صادرات محصولات شرکت‌های دانش بنیان و یا منافع حاصل از ثبت مالکیت فکری اختراعات در آینده و همچنین وقف املاک، ساختمان، سهام و یا وقف سهمی از کل فروش، مشارکت مالی دائمی در صندوق سرمایه‌گذاری و موقوفات جایزه مصطفی(ص) و يا سپرده‌گذاری قرض‌الحسنه‌ِ مدت‌دار در صندوق سرمایه‌گذاری و موقوفات به‌منظور مشارکت علاقه‌مندان به حوزه‌ی وقفِ علم و فناوری در قالب «نذر علمی» و «وقف علمی» اقدام نموده است و این منابع با توجه به نیّات واقفان و شرع مقدس در راستای شکل‌گیری شبکه دانشمندان جهان اسلام و حمایت از طرح‌های فناورانه صرف خواهد شد.
تأمین مالی جمعی مبتنی بر امور خیریّه در پروژه‌های غیرانتفاعی کاربرد دارد که مشارکت‌کنندگان هیچ‌گونه انتظاری در قبال حمایت‌های مالی ارائه‌شده ندارند؛ این روش تأمین مالی، حاصل پیشرفت فناوری اطلاعات و ارتباطات است که از طریق فضای مجازی به‌وسیله انبوهی از مردم برای حمایت از یک طرح خیرخواهانه شکل می‌گیرد.
این الگو می‌تواند در راسـتای تجلیل از دانشمندان بزرگ جهان اسلام و الگوسازی از مفاخر و چهره‌های موفـق علـم و فنـاوری و ترغیـب و تشـویق خیّرین نیک‌اندیش و استقلال از منابع دولتی و دستیابی به منابع غنی و پایدار جهـت حمایـت از توسـعه علـم و فنـاوری در بستر وقف علمـی مؤثر باشد و موجب خواهد شد که بـار ديگـر دنيـاي اسـلام با اسـتفاده از دانـش و عقل، خردمندی، تدبیر و بصیرت در جهت برپایی «تمدن نوین اسلامی» حرکت کند و به اقتدار کامل در جهان دست یابد.
نتیجه‌گیری
مدل تأمین مـالی اسلامی جامعه المصطفی(ص) با تکیه‌بر وقف که با جذب منابع مالی از خیّرین و واقفان و سرمایه‌گذاری مجدد بر منافع حاصل از فعالیت‌های نیکوکارانه خود که بر مبنـاي قوانین شرع مقدس انجـام می‌شود و بـا استفاده از ابزارهـاي اسـلامی ازجمله عقـود مشارکتی، مبادله‌ای و قرض‌الحسنه و سایر نهادهاي مالی موجود در جامعه اسلامی ازجمله بورس از طریق تأمین مالی جمعی و خرد تجهیز منابع می‌شود. همچنین سرمایه‌گذاری‌ها در راستای اهداف تعیین‌شده از سوی واقفان با بهره‌گیری از ابزارهای مالی اسلامی در تخصیص منابع در راستای تشکیل شبکه همکاری علمی و فناوری دانشمندان جهان اسلام صرف می‌شود. هدفی که قطعاً از اهداف اجتماعی نظـام تأمین مـالی اسـلامی است.
فرآیند گزارش‌دهی به‌صورت دوره‌ای و طبقه‌بندی‌شده از طریق بنیاد جایزه مصطفی(ص) و سازمان بورس و اوراق بهادار مطابق با قوانین مربوطه در خصوص تأمین مالی، نحوه هزینه و سرمایه‌گذاری آن‌ها به اعضا جامعه خادم المصطفی(ص) و همچنین تشکیل دو تیم تخصصی تجاری‌سازی فناوری‌های نوین برای سرمایه‌گذاری در طرح‌های فناورانه و شورای فقهی برای بهره‌برداری از ابزارهای نوین وقف و ادای دقیق و درست نیّات واقفان بر اساس شرع مقدس از ویژگی‌های خاص مدل می‌باشد.
با توجه به‌دشواری جذب منابع مالی از خیّرین و واقفان در این حوزه به دلیل آنکه نتایج علم و فناوری در حال حاضر غیرملموس و طولانی‌مدت است، لذا استفاده از روش تأمین مالی جمعی در جذب وجوه مالی از علاقه‌مندان به رشد و پیشرفت فناوری کشور می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد.
در این مقاله بيشتر به مسئله تأمین مالی بنيادهاي علمي و تحقيقاتي پرداختيم، چون اين امر يک موضوع ریشه‌ای است. جوامع اسلامي برای بازگشت به توسعه علمی و اقتصادی خود در دوران شکوفايي تمدن اسلامي، امروز نیز بايستي با تمام جدیت و اهتمام مضاعف در این راستا حرکت کنند. این مهم تنها با مشارکت مردم و افرادی که دغدغه رشد علم و فناوری در جهان اسلام را دارند، محقق خواهد شد. نظام تأمین مالی بهینه و کارا بر مبنای سنت حسنه وقف به‌عنوان يک بازوي توانا به کمک دولت شتافته و به‌طور گسترده در خدمت پژوهشگران و نهادهاي پژوهشي و تحقيقاتي قرار خواهد گرفت.
به نظر می‌رسد تجربه موفق تأمین مالی جایزه مصطفی(ص)، این امکان را برای سایر مؤسسات خیریّه در حوزه علم و فناوری فراهم سازد که با جذب حداکثری منابع مالی در مدیریت نوین مالی اسلامی بتوانند با کارایی و اثربخشی بیشتر به اهداف سازمانی خود دست پیدا نمایند.
منابع
1.ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج ۲۰، ص۳۱۹ .
2.احمدپور، ایوب (۱۳۸۷) «مطالعه تطبیقی وقف در حقوق ایران و تراست در نظام حقوقی انگلیسی»، وقف و تمدن اسلامی، ج۱، انتشارات اسوه؛ تهران.
3.ابراهیمی سالاری، تقی؛ سید حسینی، سید محمد (1394) «نهادسازی نوین مالی برای وقف پول و اثر آن بر توسعه جامعه اسلامی»، پژوهش‌های پولی و بانکی، سال8، شماره26، ص67
4.ابراهیمی سالاری، تقی؛ نریمانی زمان آبادی، مهدی؛ سید حسینی، سیدمحمد (1392) «وقف پول در نقش اعتبارات خرد به‌عنوان ابزار مالی نوین اسلامی و پیامدهای بالقوه آن»، وقف میراث جاویدان، ش82
5.امیدیانی، سید حسین (1389) «نقش سنت حسنه وقف در توسعه علم و جایگاه مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها» پژوهشکده تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت، پژوهشنامه شماره21، ص89
6.بتریز، آرمنداریز؛ مرداک، جاناتان (1391) «اقتصاد تأمین مالی خرد» ترجمه محمود توسلی، پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی ج.ا.ا.
7.رياحي ساماني، نادر (1383) «چگونه وقف كنيم» مهبان، بهار، مشهد.
8.رياحي ساماني، نادر (1391) «بهره‌وری در قلمرو وقف و امور خیریّه» سازمان اوقاف و امور خیریّه، تهران، ص188
9.سروش،ابوذر (1390) «ارائه مدل تفصیلی انتشار اوراق وقف در ایران»، دو فصلنامه علمي‌تخصصي تحقیقات مالي‌اسلامي، ص171
10.طغیانی دولت‌آبادی،مهدی(1386) «تأمین مالی خرد در ایران و راه‌های توسعه آن (با رویکردی اسلامی)» دانشکده معارف اسلامی و اقتصاد، دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)
11.عالم زاده، هادی (1372) «نخستین موقوفه در اسلام» مجله وقف میراث جاویدان، ش3، صفحات ۴۴ـ۴۵
12.عبادی، صادق (1378) «بنیادها و مؤسسات غیر وقفی ایران» مجله میراث جاویدان، ش ۲۷، ص ۲۴
13.عبادی، صادق (1388) «شیوه‌های جدید بهره‌وری و سرمایه‌گذاری اموال وقف» مجموعه مقالات وقف و تمدن اسلامی، جلد2، ص3
14.عبده تبریزی، حسین (1384) «نهاد مالی صندوق‌های وقفی در جهان و اصول اسلامی فعالیت آن در ایران» فصلنامه پژوهش دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام) شماره ۲۵، صفحات ۶۲-۴۹
15.کاتوزیان، امیر ناصر (1373) «سیر پیدایش اندیشه شخصیت حقوقی وقف در فقه اسلام»، مجله وقف میراث جاویدان، ش۱، ص ۶۲
16.مصباحی مقدم ،غلامرضا؛ میسمی، حسین؛ عبداللهی، محسن؛ قائمی اصل، مهدی (1390) «وقف به‌مثابه تأمین مالی خرد اسلامی: ارائه الگوی تشکیل مؤسسات تأمین مالی خرد وقفی در کشور» پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، ش5
17.میسمی،حسین؛ حسن‌زاده، علی؛ شهیدی نسب، مصطفی (1391) «رویکرد مرحله‌ای برای استفاده از عقود مشارکتی در تأمین مالی خرد» دو فصلنامه اندیشه مدیریت راهبردی، سال ششم، ش2، ش‌پیایی 12، ص 62-3.
18.Ahmed, Habib,(2007) “waqf-based microfinance: realizing the social role of Islamic finance”, Paper presented in the International Seminar on Integrating Awqaf in the Islamic Financial Sector, Singapore.
19.Ahmed, Habib (2002) “Financing Microenterprises: An Analytical Study of Islamic MFIs,” Islamic Economic Studies, pp9.
20.Beatriz Armendáriz & Labie Marc, (2011) “The handbook of microfinance” Published by World Scientific Publishing Co. Pte. Ltd, p.2.
21.Cizakca, Murat, (2004) “Cash Waqf as Alternative to NBFIs Bank”, paper presented in the International Seminar on Nonbank Financial Institutions: Islamic Alternatives, March 1-3, Kuala Lumpur, jointly organized by Islamic Research and Training Institute, Islamic Development Bank and Islamic Banking and Finance Institute Malaysia.
22.ElGari, Mohamed A. (2004) “The Qard Hassan Bank”, paper presented in the International Seminar on Nonbank Financial Institutions: Islamic Alternatives”, Kuala Lumpur, Malaysia.
23.Hassan, K. and Ashraf, A. (2010) “An Integrated Poverty Alleviation Model; Combining Zakat, Awqaf and MicroFinance”, Paper presented at the Seventh International Conference – The Tawhidi Epistemology: Zakat and Waqf Economy, Bangi.
24.pirasteh, Hossein & Hojjatoullah Abdolmaleki. (2007) “Developing awqaf properties. Islamic financial engineering: A conceptual and empirical analysis” ,Singapore International Waqf Conference, The Fullerton Hotel Singapore.
25.Mardhatillah, Amy and Rulindo, Ronald; Hawariyuni, Weni, (2007) “Cash Waqf and Opportunity For Islamic Microfinance Institutions (Case Study in Indonesia)”, International Waqf Conference, Southern Africa, cape town, 17-18 August.
