نمایش مبدأ برای مطالعه و تحلیلی بر موقوفات ضریح مطهر امام رضااز دوره صفوی تا عصر قاجار

<div style=" font-family:B Nazanin; font-size:18px; text-align:justify;"> 
سعیده جلالیان
<ref>
کارشناس ارشد تاریخ و کارشناس پژوهش سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسنادآستان قدس رضوی.Jalalian2015@gmail.com.
</ref>
==چکیده== 

[[ضریح]]، نماد و نشانه ای از مضجع پیشوایان [[دین]] و بعضا بزرگان و مشاهیر است که برای رعایت احترام، حفظ جایگاه و متمایز شدن مزار ایشان از سایر مردم، ساخته و نصب می شود. 

پس از شهادت [[امام رضا ع]] در طی دوره های مختلف از این سازه چندین نمونه ساخته و بر مدفن امام نصب شده است و به تدریج برای آن موقوفاتی، پدید آمده است. 

در این پژوهش ضمن شناسایی انواع موقوفات ضریح در بازه زمانی عصر صفوی تا قاجار به بررسی کارکرد آنها پرداخته شده و با بهره گیری از متون [[وقف نامه]] ها، منابع آرشیوی و اقلام موزه ای اقدام به شناسایی واقفان، اشکال و مصارف موقوفات و تجزیه و تحلیل انگیزه های واقفان، شده است. 

یافته های این پژوهش نشان میدهد بیشترین موقوفات متعلق به عصر قاجار بوده و توجه واقفان در درجه نخست بر [[وقف]] پوشش های ضریح و پس از آن بر تأمین مواد سوختی و وسایل روشنایی بوده است. 

ضمن این که هدف کلی از ایجاد این گونه از [[موقوفات]] ، بهبود فضای زیارت و زیباسازی [[حرم رضوی]] بوده است.
'''واژگان کلیدی''' 

موقوفات، ضریح امام رضا عل ، واقفان، ضریح پوش، وسایل روشنایی.

==طرح مسئله== 

در بارگاه [[مطهر امام رضا]] علان که از جمله زیارتگاه های مهم مذهبی مسلمانان، به خصوص [[شیعیان]] است، [[وقف]] جایگاه مهم و تعیین کننده ای داشته است. 

شمار [[موقوفات]] در این آستان مقدس به دلیل کثرت و تعدد که پی در پی نیز بر شمار آن افزوده می شود، به سادگی قابل شمارش نیست، از این رو در بررسی آنها، همواره باید موضوعی خاص را محور مطالعه قرار داد.
ضریح، مرکز اصلی زیارت و پر ازدحام ترین مکان در تمامی [[حرم]] ها و مزارهای متبرکه است. مکانی که نزدیک ترین محل به مدفن، شناخته می شود و آرزوی هر زائری رسیدن به کنار آن است. 

در [[حرم مطهر امام رضا ]]عال از قرن ها پیش برای این سازه به دلیل اهمیت و جایگاهی که در امر زیارت داشته، موقوفاتی شکل گرفته است، اما به علت تنوع شکل و نوع [[وقف]] در بارگاه رضوی، تاکنون کمتر به آن توجه شده است. براین اساس، ضروری به نظر رسید این [[موقوفات]] به صورت خاص، مورد شناسایی و بررسی قرار گیرد.
در بررسی آثاری چون آثار الرضویه، اثر اسماعیل خان همدانی، پیش نویس فهرست [[موقوفات]] [[آستان قدس رضوی]]، تألیف عبدالحمید مولوی، اسناد موقوفات آستان قدس رضوی در هرات، اثر علی کریمیان ، کتابچه موقوفات آستان قدس، تأليف عبد المؤمن حسینی، یا برخی مقاله های نگارش یافته در سال های اخیر که به صورت کلی یا خاص به مسئله [[وقف]] و [[موقوفات]] آستان قدس، پرداخته اند
<ref>
از جمله این پژوهش ها می توان به مقالاتی چون، «منابع موقوفات آستان قدس رضوی و فهرست واقفان [[مشهد مقدس]]» از عزیزالله عطاردی، «فهرست توصیفی اسناد وقف در مرکز اسناد کتابخانه مرکزی آستان قدس»، «موقوفات آستان قدس رضوی در افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز» از علی کریمیان و «بررسی تحلیلی جنبه هایی از مصرف موقوفات آستان قدس رضوی در دوره صفویه» از ابوالفضل حسن آبادی، اشاره کرد.
</ref>

، پژوهشی با مضمون موقوفات ضریح مشاهده نشد؛ بر این اساس پژوهش حاضر، مسبوق به پیشینه ای خاص نیست و به صورت مستقل در مورد آن مطالعه و تحقیقی به عمل نیامده است.
در این پژوهش با انجام مطالعه موردی و استفاده از شیوه توصیفی- تحلیلی، تلاش شده تصویر روشنی از موقوفات خاص یا [[موقوفات]] مرتبط با ضریح مطهر در همه اشکال و ابعاد آن، ارائه گردد. 

بخش اصلی اطلاعات در این موضوع از متن [[وقف نامه]] های مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی استحصال شده و سایر اطلاعات نیز از اسناد موجود در مدیریت اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد [[آستان قدس ]]و بعضا اشیاء موجود در موزه و خزانه و آثار به نگارش درآمده در این زمینه، به دست آمده است.

در این نوشتار، پس از بیان تاریخچه ای مختصر از ضریح های مرقد امام رضا علی به معرفی و بررسی [[وقف نامه]] های مرتبط و سپس به معرفی اشیاء و وسایل وقف شده برای ضریح در بازه زمانی عصر صفوی تا پایان دوره قاجار پرداخته شده است. 

در بخش تحلیلی پژوهش نیز به سنخ شناسی واقفان، مصارف [[موقوفات]] و تجزیه و تحلیل انگیزه های واقفان پرداخته شده تا جلوه دیگری از سنت دیرینه [[وقف]]، روایت گردد.

==پیشینه ضريح های مرقد امام رضا ع== 

در رایج ترین تعبیر از ضریح از آن به عنوان خانه چوبین و مشبکی یاد شده که از مس و نقره و مانند آن ساخته و بر سر قبر [[امامان]] با امام زادگان، قرار می دهند. 
<ref>
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، ذیل واژه «ضريح». 
</ref>
ایجاد فضای بیشتر برای زیارت، حفظ [[نذورات]] و هدایای مردم، ایجاد حایل برای جلوگیری از آسیب دیدن مرقد و بردن خاک آن به عنوان تبرک و حفاظت از صندوق نصب شده بر مرقد، بخشی از اهداف و انگیزه ها در ساخت این نماد [[مذهبی]] است. 
<ref>
دانش، مهدی، بررسی سیر تحول هنر ضریح سازی در ایران از صفویه تاکنون، ص ۱۵۰ - ۱۴۷ و ۱۷۷ - ۱۷۳.
</ref>
طی سالیان متمادی، چندین نمونه ضریح چوبی و فلزی در اشکال و انواع ساده و مجلل بر مدفن امام رضا علي نصب گردیده که از برخی از این نمادهای مذهبی - هنری و اشیاء مرتبط با آن، آثار و بقایایی برجای مانده است، اما از برخی دیگر، جز اشاره هایی کوتاه در برخی منابع، مبنی بر موجودیت آنها در دورهای خاص، نشانه ای دیگر در دست نیست. در اینجا، جهت آشنایی به اختصار، توضیحاتی پیرامون هر یک از این ضریح ها، ارائه می شود:

1. ضریح شاه اسماعیل اول صفوی: اسناد و مکاتبات ردوبدل شده میان شاه اسماعیل اول صفوی و شیبک خان
<ref>
شیبک خان اوزبک پسربوداق خان ، پسر ابوالخیرخان از اعقاب جوچی، پسر چنگیز است؛ وی که در تاریخ به اسامی محمد شیبانی و محمدشاه بخت خان شهرت دارد. در سال ۹۱۶ ق به دست شاه اسماعیل به قتل رسید. (ر.ک: نوایی، عبدالحسین، شاه اسماعیل صفوی، اسناد و مکاتبات تاریخی همراه بایادداشت های تفضیلی، ص ۷۸ - ۷۴) 
</ref>
نشان می دهد که شاه اسماعیل اول در زمان حکومتش، اقدام به ساخت ضریحی به وزن ۷۰ من کرده که با انواع جواهرات تزیین شده بود. 
<ref>
همان، ص ۷۳. 
</ref>
در حال حاضر از این ضریح، اثری در دست نیست.

۲. ضریح یا محجر 
<ref>
محجر: نرده ای که در پیش در اتاق ویا در جلوی صفه و ایوان سازند. (ر.ک: دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ذیل واژه « محجر»). 
</ref>
طلای شاه تهماسب اول صفوی: وجود کتیبه ای که تاریخ ۹۵۷ ق در آن حک شده و در آن به نصب محجری طلایی، توسط شاه تهماسب صفوی اشاره شده، نشان میدهد که در نیمه دوم قرن دهم هجری، ضریح دیگری بر مرقد امام رضا علی نصب گردیده است. 
<ref>
جلالی، میثم، «ضريح شاه طهماسب، یادگار از دودمان صفوی در موزه آستان قدس رضوی»، مشكاة، ش۱۰۸، ص ۱۱۴ - ۱۱۲.
</ref>
جنس ضریح از فولاد بوده 
<ref>
اعتماد السلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، ج ۲، ص ۴۱۳.
</ref>
و پایه ها و اسکلت آن از چوب و اجزاء تشکیل دهنده شبکه های آن، از میله های آهنی بوده که روی قسمتی از آنها را با ورقه هایی از نقره پوشانده بودند. 
<ref>
مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، ص ۶۱. 
</ref>
در حال حاضر از این ضریح، چند کتیبه طلایی و مشبک باقی مانده که طبق شواهد، بر پیشانی این ضریح، نصب بوده است.
<ref>
اعتماد السلطنه، همان، ص ۴۱۴ - ۴۱۳.
</ref>
ضريح شاه تهماسب تا سال ۱۳۱۱، بر مرقد امام نصب بود اما در این سال، به علت فرسودگی به همراه صندوق شاه عباسی از جایش برداشته می شود .
<ref>
مؤتمن، همان، ص ۶۳ - ۵۹.
</ref>
٣. ضریح فولادی دوره شاه سلطان حسین صفوی: نداشتن کتیبه بانی یا واقف و نیز عدم ذكر تاریخ ساخت در این ضریح، سبب شده قدمت آن تاکنون نامعلوم و مغشوش بماند، اما از سال های ۱۱۱۱ - ۱۱۱۵ ق (هم زمان با دوره حکومت شاه سلطان حسین صفوی (۱۱۰۵ - ۱۱۳۵ ق)، تعدادی سند در دست است که در آنها به صراحت به ساخت ضریح در این زمان، اشاره شده است. 
<ref>
سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، سند شماره ۳۳۲۸۷، ۲ و ۲۸ - ۲۷؛ سندشماره ۳۳۳۵۹، ۵ - ۴ و ۸ سند شماره ۳۴۳۴۷، ۹. 
</ref>
ضریح فولادی تا سال ۱۳۳۸ بر مرقد امام نصب بود، اما در این سال که هم زمان با نصب ضریح دیگری معروف به ضریح شیر و شکر است، کاملا از جایش برداشته شده و به خزانه منتقل گردیده است.
<ref>
مؤتمن، همان، ص ۶۱. 
</ref>
۴. ضريح م ع یا نگین نشان: این ضریح از فولاد 
<ref>
اعتماد السلطنه، همان، ص ۴۱۳.
</ref>
و دارای جداره های مشبک است. جداره مشبک آن، گوی مانند و روی آن مسطح و بدون برآمدگی است و در روی هرگوی آن، چهار دانه یاقوت و یک زمرد به کار رفته است.
<ref>
فيض قمی، عباس، بدر فروزان، ص ۳۰۳. 
</ref>
این ضریح در دوره افشاریه و زمان نادرشاه و جهت مقبره وی ساخته می شود، اما در زمان حکومت شاهرخ افشار بر مدفن [[امام رضا علیه السلام]] ، [[وقف]] و نصب می گردد. 

این ضریح به علت [[وقف]] دائم تا سال ۱۳۷۹ بر مرقد امام نصب بود، اما در این سال، هم زمان با نصب ضریح سیمین و زرین، به بخش زیرین حرم (سرداب مطهر)، انتقال داده می شود .
<ref>
بینا، «معراج نور»، زائر، ش ۷۷ و ۱۱، ۷۸ - ۱۰.
</ref>
۵. ضریح شیر و شکر: این ضریح در طی قراردادی که سال ۱۳۳۶، بین ابوالحسن حافظیان و محمدتقی ذوفن از یک طرف و فخرالدین شادمان به عنوان نماینده آستان قدس از طرف دیگر منعقد می شود
<ref>
سند شماره ۴۳۳۵، ص ۱ و ۲.
</ref>
؛ ساخته شده و در سال ۱۳۳۸ بر مرقد امام نصب می شود.
<ref>
مهران، محمد، ۱۳۳۹، «ضريح جديد»، نامه آستان قدس، ش1، ص ۱۹ - ۳.
</ref>
ضریح مذکور تا سال ۱۳۷۹ به مدت ۴۲ سال بر مرقد امام علي قرار داشت، اما در این تاریخ به دلیل ساخت ضریحی دیگر از جایش برداشته شده و به موزه [[آستان قدس رضوی]] انتقال داده می شود .
<ref>
۵۵ روز برای همیشه تاریخ»، حرم، ویژه نامه، ص ۳ - ۲.
</ref>

۰۶ ضریح سیمین و زرین: این ضریح که در ۱۶ اسفند سال ۱۳۷۹ مقارن با عید قربان بر مرقد [[حضرت رضا علیه السلام]] نصب شده است؛ 
<ref>
سند شماره ۲۸۶۱، ص۱. 
</ref>
حدود ۱۲ تن وزن دارد
<ref>
بینا، «ویژه نامه تعویض ضریح امام رضا علي»، حرم، ش ۸۵، ص ۵۸ و ۶۳.
</ref>
و برای ساخت آن از ۴۷ کیلوگرم طلا و ۳ / ۵ تن نقره استفاده شده است. 
<ref>
بینا، «ضريح پنجم، گلستانی از هنرهای اسلامی و ایرانی است»، حرم، ش ۳۶۹، ص ۲.
</ref>
ضریح یادشده، دارای ۱۴ محراب است و طراحی تمام گل ها و برگ ها، براساس دو عدد پنج و هشت صورت گرفته که نشان دهنده خامس آل عبا و [[امام رضا]] علت است .
<ref>
بینا، «ویژه نامه تعویض ضریح امام رضا علي»، حرم، شماره ۸۵، ص ۴۳.
</ref> 
==انواع موقوفات ضريح== 

اطلاعات پیرامون [[موقوفات]] ضریح، در قالب و اشکال مختلفی است. تعدادی وقف نامه، سند آرشیوی و شماری شیء موزه ای، منابع دست اول این مقوله را تشکیل می دهند. 

[[وقف نامه]] های موجود در مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی، عمده ترین منابع اطلاعاتی از اموال غیرمنقول وقف شده
<ref>
لازم به توضیح است؛ از هشت وقف نامه، متن هفت وقف نامه در مدیریت موقوفات آستان قدس و یک مورد در مدیریت اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه ها، نگهداری می شود.
</ref>
و منابع آرشیوی و اشیاء موزه ای، حاوی اطلاعاتی از اموال منقول وقفی در این زمینه هستند. 

اکثر اموال غیرمنقول وقفی را املاک و مستغلات و اموال منقول را لوازم و وسایلی چون، پوشش های مختلف ضریح هم چون شیروانی پوش، دوره پوش و اشیاء و وسایل روشنایی، مانند لاله و جار تشکیل می دهد که در ادامه به صورت مشروح به آنها، پرداخته می شود.

===وقف نامه ها=== 

برای ضریح مطهر رضوی در هشت [[وقف نامه]]، موقوفاتی اختصاص یافته است. از این تعداد دو مورد مربوط به عصر صفويه، دو [[وقف نامه]] متعلق به دوره افشاریه و چهار نهاد وقفی به زمان قاجار باز می گردد که در اینجا به ترتیب، توضیحات مختصری پیرامون هر یک ارائه می شود:

دوره صفویه: نخستین [[وقف نامه]]این دوره به سال ۱۰۸۲ ق و شخص حاجی مرتضی قلی بیگ، باز می گردد. وی در این [[وقف نامه]] از مجموعه کل بازده باب دكان واقع در بازارچه راه میدان، متصل به خیابان پایین پای مبارک، شامل: دکانهای خوانچه سازی
<ref>
خوانچه سازی: کسی که خوانچه می سازد. خوانچه طبقی چوبی است؛ اعم از آن که مدور باشد و در آن خاشاک پاک سازند یا طولانی پایه که در آن بزرگان طعام چاشت را گذارند و خورند. اولی را خوانچه طبقى و دومی را خوانچه دیوانی گویند. (ر.ک: دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، ذیل واژه «خوانچه»).
</ref>
، تریاک فروشی، قنداق سازی
<ref>
قنداق سازی: عمل ساختن قنداق. قنداق، چوبی را گویند که به طريق ناوچه، تراشیده میل در آن گذارند.(ر.ک: همان، ذيل واژه «قنداق»). 
</ref>
، خراطی
<ref>
خراطی: شغل تراشیدن چوب و برابر ساختن آن. (ر.ک: همان، ذیل واژه «خراطی»). 
</ref>
، پینه دوزی
<ref>
پینه دوزی: عمل دوختن کفش های پاره . آنکه کفش های کهنه را اصلاح کند. (ر.ک: همان، ذیل واژه پینه دوزی»)
</ref>
، نجاری (دود كان)، صباغی
<ref>
صباغی: رنگرزی. (ر.ک: همان، ذیل واژه «رنگرزی») 
</ref>
، آهنگری، سفال فروشی، پالان دوزی، بخشی را به روشنایی ضریح اختصاص داده و در [[وقف نامه]]، تأکید کرده است:
... در لیالی متبرکه جمعه و عید و قدر و اول رجب و نصف شعبان و عاشورا که ابواب آن آستان ملائک پاسبان باز است هرشب ته عدد، شمع مومی دو استاری
<ref>
استار: واحد اندازه گیری وزن که مقدار آن در زمان ها و مکان های مختلف متفاوت بوده است. (ر.همان، ذیل واژه «استار»). 
</ref>
بعد از سوختن قدر مقرر شمع راتبه
<ref>
راتبه: سر ماهی. (ر.ک: همان، ذیل واژه «راتبه»). 
</ref>
ذوى الاحترام شش عدد را در شرفه های
<ref>
شرفه: کنگره قصر، دندانه، کنگره عمارت . در عربی مطلق کنگره را گویند؛ خواه کنگره قلعه باشد، خواه کنگره بام و دیوار خانه. هریک از مثلث ها یا مربع هایی که نزدیک هم در بالای قصریا دیوار گرد قلعه وشهر بنا کنند. (ر.ک: همان، ذیل واژه «شرفه»).  
</ref>
مشرفه ضریح مبارک و یک عدد را در شمعدان شقه 
<ref>
قه: ایوان مسقف. (همان، ذیل واژه «صفه»).
</ref>
بالای سر مبارک و یکی را در شمعدان پس پشت مبارک و دیگری را در شرفه شریفه در طلا نصب نمایند.تولیت این موقوفه به «محمد حسن بن محمد باقر الطبيب و بعد از او براصلح و ارشداولاد والد مشارالیه به وجوه مزبوره ما تعاقبوا ونالوا مفوض و مرجوع» شده و در صورت انقراض ایشان به متولی آستان قدس، واگذار گردیده است.
<ref>
مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی ، وقف نامه شماره ۱۶۵. 
</ref>
موقوفه دوم متعلق به شاه سلطان حسین صفوی است. او در سال ۱۱۱۹ ق در طی [[وقف نامه]] ای از مجموع شش دانگ مزرعه قاچودر و شش دانگ مزرعه قراولگاه و قنات عشرت آباد و هشت جریب زمین و قنات ابراهیم آباد و حاجی آباد و دو طاحونه
<ref>
طاحونه: آسیا. (ر.ک: دهخدا، همان، ذیل واژه «طاحونه»). 
</ref>
و مزرعه سرآسیا، بخشی را به روشنایی چهار عدد، شمعدان نقره در چهار گوشه ضریح حضرت رضا عالی ، اختصاص داده است.
<ref>
لازم به توضیح است در مراجعه به مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی به متن کامل این وقف نامه دسترسی پیدا نشد اما عبدالحمید مولوی در مورد این موقوفه آورده است، تا سال ۱۳۱۱ امناء آستان قدس از وجود این موقوفه بی اطلاع بودند؛ چون در طومار علی شاه که چهل و یک سال بعد از این تاریخ در۱۱۶۰ ق توسط علی شاه، برادرزاده نادرشاه افشار، تنظیم شده بود نامی از این موقوفات به صورت کامل نیامده و تنها اشاراتی به قنوات ابراهیم آباد و عشرت آباد شده بود؛ در سال ۱۳۱۱ محمدولی اسدی، نیابت تولیت وقت آستان قدس این وقف نامه را در سمنان دید و خریداری کرد و به آستان قدس تسلیم نمود. (ر.ک:مولوی، عبدالحمید، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی، ج ۱، ص ۹۲ - ۹۱).
</ref>
دوره افشاریه: نخستین نهاد وقفی در این دوره، مربوط به سال ۱۱۵۸ ق و شخص یلداش بیگ است. در این [[وقف نامه]] ، واقف تأکید کرده از مزرعه بحرآباد، واقع در بلوک جاغرق (سه زوج)، از مزرعه نصرآباد واقع در بلوک شاندیز (زوج و فردی)، از مزرعه اسحاق آباد واقع در بلوک ترشیز 
<ref>
ترشیز: ناحیه ای در خراسان و نزدیک نیشابور. کاشمر امروزی . (ر.ک: دهخدا، همان، ذیل واژه «ترشیزه). 
</ref>
(دو زوج و فردی)، از مزرعه نوچاه از بلوک شاندیز زوجی) و از مزرعه نوکان از بلوک شاندیز (دو زوج) به مصارف مختلف آستانه مقدسه از جمله « ... به جهت اخراجات 
<ref>
اخراجات: جمع اخراج، وجه معاش، وجهگذاران، آنچه از شهريا مملکتی از مال التجاره و جز آن بیرون برند. (ر.ک: همان، ذیل واژه «اخراجات»).
</ref>
سوخت فتیله قنبر بالا سر مبارک و سوخت موم شمع و چراغ حرم محترم از ضریح مقدس و بالا سر مبارک و پس و پشت مبارک و دوره ضریح و حفاظ حرم محترم ...» اختصاص داده شود. 

واقف، ابتدا سمت تولیت را به فرزند ارشد خود میرزا محمد و فرزندان ذکور وی و بعد از ایشان به برادر وی و اولاد ذكورش و درصورت انقراض نسل ایشان به برادر خودش علی همت بک و پس از او به دایی اش و در صورت عدم حیات ایشان به متولی شرعی آستان قدس، تفویض نموده است.
<ref>
وقف نامه شماره ۱۷.
</ref>
موقوفه دیگر، متعلق به سال ۱۱۶۸ ق و فردی به نام حاجی عبدالله است. 

وی در این [[وقف نامه]] تمامی شش دانگ از کل یک در باغ مشجر واقع در قریه نکاح از بلوک شهر 
<ref>
منظور از بلوک شهر، محدوده شهر مشهد است.
</ref>
مشهور به باغ محسن تفنگ ساز، تمامی تیمچه 
<ref>
تیمچه: کاروانسرای کوچک، سرایی دارای چند دکان که تاجران در آن دادوستد می کنند. (ر.ک: دهخدا،همان، ذیل واژه «تیمچه»).
</ref>
مشهور به قیصریه، واقع در خیابان پایین پای مبارک، در صحن مقدس، شامل حجره های فوقانی و تحتانی و دکان محدود به بازار قنادها و خیابان و قهوه خانه و باغ متعلق به تیمچه مذکور را به همراه دکان عطاری و سایر متعلقات تیمچه یادشده و نیز همگی دکان هایی که در بازار زرگرها، سمت در صحن مقدس خیابان بالا بودند را به همراه دکان نخود بریزی و غيره، تمامی دو زوج عوامل ملک مزرعه پسکن از توابع شهر [[مشهد]]، تمامی یک زوج از جمله ته زوج مزرعه مهرآباد از توابع [[مشهد]] و تمامی ۱۹ زوج مزرعه مشهور به هوس از بلوک شرجام از توابع شهر [[مشهد]] را بر امور مختلف آستان قدس از جمله روشنایی [[ضریح مطهر]]، [[وقف]] نموده و متذکر شده است، «هر شب ، ده سیر شمع موم به ترتیب ذیل صرف روشنایی آستانه شود. 

هفت سیر و نیم از ده سیر شمع مزبور را پنج شمع نموده، سه تای آن را در شرفه ای که واقف، [[وقف]] کرده بگذارند و دوتای دیگر را در شرفه خالی ضریح در بالای سر حضرت بگذارند و دو سیر و نیم بقیه را یک شمع موم در [[مسجد]] بالا سر مبارک روشن نمایند». 

[[پرونده:BlogFile 53 Page 26.jpg|تصویر|وسط]]

(تصویر شماره ۱) 

در این [[وقف نامه]]، سمت تولیت تنصیصی موقوفه به میر فیض الله موسوی فرزند میرزا سنجر، فراش باشی آستان قدس و پس از وی به اصلح اولاد او که اهلیت و قابلیت این کار را داشته باشند و در غیر این صورت، اداره امور و تولیت موقوفه به متولی و ناظر آستان قدس، تفويض شده است.
<ref>
سند شماره ۳۱۶۶۵، ص۱.
</ref>
دوره قاجاریه: نخستین وقف نامه مرتبط با این موضوع، متعلق به سال ۱۲۵۱ق وفردی به نام میرزا اسماعیل، پسر میرزا محمدابراهیم خبوشانی است که در آن، تمامی یک زوج کامل از مدار بیست و شش زوج، قنات روستای آرال از توابع منطقه سرولایت چناران را [[وقف]] آستان قدس نموده و در مورد مصارف آن، تأکید کرده «عمال خجسته اعمال و ضابطان آن سرکار موهبت مدار همواره در سنوات آتیه منافع و عواید آن را ضبط و به مصارف سوخت دور [[ضریح مقدس]] و مضجع مطهر آن حضرت صرف می نموده باشند». در این وقف نامه، سمت تولیت به میرزا موسی خان فراهانی، متولی وقت آستان قدس و اولاد او نسل اندر، واگذار شده است.
<ref>
مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی، وقف نامه شماره ۱۸۱.
</ref>
[[وقف نامه]] دیگر این دوره، متعلق به شاه محمد خان سرهنگ است. وی در سال ۱۳۰۳ ق، تمامی دو سهم کامل از دوازده سهم یک باب کاروانسرا واقع در بازار بزرگ که به سرای سالار، مشهور بوده را با همه ملحقات شرعی و عرفی آن به همراه دو دربند دکان
سراجی
<ref>
راجی: زین فروشی و زین سازی . (ر.ک: دهخدا، همان، ذیل واژه «سراج»). 
</ref>
و صفاری
<ref>
صفاری: رویگری، روی فروشی. (ر.ک: همان، ذیل واژه «صفاره). 
</ref>
واقع در بست خیابان عليا
<ref>
منظور از بست خیابان عليا، بست بالا خیابان یا همان بست شیخ طوسی امروزی است. 
</ref>
، [[وقف]] [[آستان مقدس حضرت رضا علي]] ، نموده و بخشی از درآمدهای آن را به روشنایی ضریح مطهر، اختصاص داده است. 
<ref>
در سال ۱۳۰۷، دوازده سهم کاروانسرای سالار در زمان احداث میدان فلکه جنوبی حرم در داخل فلکه قرارگرفت و از بین رفت، اما دو دربند دکان واقع در بالا خیابان در تصرف باقی ماند. اسدی همه دکان ها را در شمال بالا خیابان، خراب کرد و به جای آنها دکان های دیگری بنا کرد. بنابراین دو دربند دکان شمالی بست متصل به پایه بست بالا خیابان همان دکان های موقوفه محمد خان سرهنگ است که تجدید بنا شده است. (ر.ک: مولوی، عبدالحمید، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی، ج ۲، ص ۱۹۵ - ۱۹۴).
</ref>
در بخشی از [[وقف نامه]] که به این موضوع پرداخته شده، آمده است:
موازی یک عدد شمع چهارتایی گچی
<ref>
شمع گچی: نوعی شمع کم بها است که از پیه سازند. (ر.ک: دهخدا، همان، ذیل واژه «شمع»). 
</ref>
در هر شبی، فوق ضریح مطهر باید روشن شود که موافق ترتيب ساعات، مثل سایر شموع افروخته و خدمت شود که سالیانه موازی سیصد و شصت و پنج عدد است وزنا مقدار دوازده من و سیزده استار به قرار یک من هشت هزار و ده شاهی رایج، مبلغ ده تومان و پنج هزار دینار رایج است هرشبی تولیت موقوفه مذکور به متولی [[آستان قدس]] که در هر زمان از طرف سلطان وقت تعیین می شود، واگذار گردیده است.
<ref>
وقف نامه شماره ۷۲. 
</ref>
[[وقف نامه]] سوم متعلق به فتح علی خان صاحب دیوان است. وی در سال ۱۳۱۰ ق، تمامی عمله و اعیان
<ref>
اعیان: جمع واژه «عين» است و «عين» مالی است که دارای جرم و ابعاد باشد؛ خواه وجود خارجی داشته باشد (مانند عقد بیع خانه معین)، خواه نداشته باشد؛ مانند چند تن گندم درذمه). اعیانی در مقابل عرصه (زمین مملوک) استعمال می شود و به اموال غیرمنقول موجود در آن زمین گفته می شود. (ر.ک:جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، ص ۶۶).  
</ref>
یک دربند تیمچه واقع در خیابان عليا (بالا خیابان) متصل به باغ آصف الدوله را به انضمام همگی و تمامی عمله و اعیان كل دوازده دربند دکان های ملکی واقع در حاشیه خیابان عليا متصل به تیمچه مذکور و باغ آصف الدوله را به همراه تمامی یک ثلث مشاع ملکی متصرفی خود از تمامی کل یک دربند کاروانسرای واقع در کوچه چهارباغ جنب عمارت دارالتولیه و نیز تمامی هفت سهم و طاق از مدار ده سهم آبی و زراعی مزرعه آنابد واقع در کنار شهر ترشیز، جنب مظفرآباد و ماراندیز را [[وقف]] [[آستان قدس رضوی]] کرده و بخشی از درآمدهای این موقوفات را به روشنایی ضریح، اختصاص داده است. 

در این [[وقف نامه]] وی مقرر کرده همه ساله جهت روشنایی چهار گوشه [[ضریح مطهر]]، ۱۲۰ تومان اختصاص داده شود. 

تولیت موقوفه یاد شده تا زمان حیات واقف در اختیار خودش و پس از آن با متولی باشی که از جانب سلطان وقت ، برای آستان قدس تعیین می شده، قرار داده شده است.
<ref>
وقف نامه شماره ۴۹.
</ref>
آخرين [[وقف نامه]] دوره قاجار، توسط سلطان حسین میرزا نیرالدوله درسال ۱۳۱۶ ق تنظیم شده است. 

در این [[وقف نامه]] وی، همه املاک و مستغلات خود را اعم از دكان ها و آسیاب ها به انضمام سهمی که در مزرعه و آب محمد آباد، منشعب از رودخانه رسف رود در نیشابور دارد، به همراه اراضی، صحاری و سایر ملحقاتش و سهمی که در باغ و آسیاب محمدآباد داشته با همه توابعش و تمامی ملک محمد آباد سوای نصف [[قنات]] بایره کناری اش و سوای نصف قنات بایر گلشن را [[وقف]] بر [[آستان قدس رضوی]] کرده و
تأکید می کند بخشی از درآمدهای [[موقوفات]] «... در مصرف شمع گچی در اطراف ضریح مقدس و مخارج تشميع 
<ref>
تشميع: فرو بردن و غوطه دادن چیزی در موم گداخته و مانند آن، موم اندود کردن . (ر.ک: انوری، حسن،فرهنگ بزرگ سخن، ذیل واژه «تشميع»).
</ref>
و غيرها مصروف دارند». در قسمتی دیگر از همین [[وقف نامه]] تصریح شده است:
و أيضا حضرت واقف عم اليه تمامت چهارپایه، چراغ نقره که هر پایه مشتمل بر دو سر، که تماما هشت چراغ روشن می شود و موازی دوهزار و سیصد و هفده مثقال نقره دارد برای سوخت شمع گچی، در اطراف ضریح مقدس، [[وقف]] صریح صحیح مؤبد شرعی نمودند و در جزو موقوفات مزبوره، به تصرف [[وقف]] داده؛ تقدیم آستانه مبارکه نمودند. چهار چراغ را به جهت خودشان و چهار چراغ را به جهت مرحومه شمس السلطنه، متعتيقه شان که ثواب آن دائم به روح آن مرحومه عاید و نازل گردد. 

در مورد تولیت این موقوفه نیز چنین آمده است:
... و تولیت تمامی موقوفات ذيل التفضيل را حضرت مستطاب واقف معظم الیه، مادام الحیات با خودشان قرار دادند و بعد از فوت خودشان با فرزند ارجمند خودشان ثواب کامیاب اشرف امجد اسعد والا، سرکار فتح السلطنه، دام اقباله قرار دادند و بعد از سرکار فتح السلطنه با اکبر اولاد ذكور فتح السلطنه و هرگاه اولاد ذكور فتح السلطنه منقرض شود، با اکبر اولاد اناث فتح السلطنه مفوض است به تقدم بطن اول بر ثانی و طبقه اولی بر ثانی ما تناسلوا و تعاقبوا.
<ref>
وقف نامه شماره ۱۵۱.
</ref>
===منسوجات و اشیاء وقفی ضریح=== 

افزون بر [[وقف نامه]] های بالا در مواردی، افراد اقدام به [[وقف]] اشیاء و وسایل مختلف برای ضریح مطهر کرده اند. این موقوفات بیشتر شامل منسوجات (انواع مختلف پوشش های ضریح) و وسایل و ابزار آلات روشنایی است و در ۱۳ سند آرشیوی و چهار موزه ای به این اقلام، اشاره شده است. 

در اینجا ابتدا منسوجات و سپس سایر اشیاء معرفی می گردد:
منسوجات وقفی: بررسی منسوجات موجود در خزانه و موزه و نیز اسناد آرشیوی [[آستان قدس رضوی]]، نشان می دهد بارگاه امام رضا عالی از معدود مراکز زیارتی در جهان [[اسلام]] است که از قرن ها پیش از انواع پوشش ها برای حفاظت و تزیین ضریح آن استفاده می شده است. 

این پوشش که از آن با عنوان ، ضریح پوش یاد می شود شامل ، دوره پوش و شیروانی پوش است که در اینجا پس از توضیح مختصری پیرامون نوع و کاربردشان، نمونه هایی از آنها معرفی می شود.
ضریح پوش ها: این منسوجات، پارچه ها و بافته هایی هستند که پوشش روی ضریح را تشکیل می دهند و بر اساس کاربرد و محل استفاده به دو دسته شیروانی پوشها و دوره پوش ها تقسیم می شوند:
شیروانی پوش ها: این منسوجات که روی سقف یا شیروانی ضریح قرار می گیرند به دو صورت مستطیل ساده و برش دار هستند. شیروانی پوشهای دارای برش مخصوص از چهار قطعه دوخته شده، شامل دو ذوزنقه و دو مثلث یا چهار مستطیل تشکیل شده اند. این برش ها به منظور قرار گرفتن صحیح و بدون چین خوردگی شیروانی پوش روی آن ایجاد می شود.
دوره پوش ها: از این پوشش برای پوشاندن شبکه های دور ضریح استفاده میشده و از لحاظ اندازه دارای دو نوع است. 

دوره پوش های بلند و دوره پوش های کوتاه . دوره پوش های بلند، سطوح دور شبکه ضریح را به طور کامل می پوشانند و از چهار قطعه تشکیل شده اند و دوره پوش های کوتاه با توجه به پهنایشان، قسمتی از ارتفاع شبکه ضریح را می پوشانند و به طور معمول، یک تکه هستند و شبکه های ضریح را دور می زنند.
<ref>
محسنی، زهرا، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ ضریح پوش ها و صندوق پوش ها، ص ۱۹.
</ref>
منسوجات وقف شده برای پوشش ضریح مطهر رضوی از تعدد بسیاری برخورداربوده و قدیمی ترین آنها به دوره قاجار باز می گردد. 

در اینجا به ترتیب تاریخ، فقط آثاری معرفی می شود که به طور مشخص نام واقف آن، ذکر گردیده است:

1. ضریح پوش مخمل مشکی، وقفی همشیره مرحوم خان
<ref>
در بررسی اسناد مشخص شد منظور از همشیره مرحوم خان، خواهر میرزا موسی خان فراهانی، متولی باشی آستان قدس رضوی در دوره قاجار است.  
</ref>
در سال ۱۲۶۷ ق.
<ref>
سند شماره ۳۹۴۰۴، ص ۳.
</ref>
۲. ضریح پوش مخمل قرمز، وقفی میرزا موسی خان
<ref>
حاج میرزا موسی خان پسر میرزا عیسی فراهانی از سال ۱۲۴۷ تا ۱۲۶۲ ق به عنوان متولی باشی آستان قدس بوده است. (ر.ک: اعتماد السلطنه، محمد حسن، تاريخ منتظم ناصری، ج ۳، ص ۱۶۷۸).
</ref>
در سال ۱۲۶۷ ق.
<ref>
سند شماره ۳۹۴۰۴، ص ۳. 
</ref>
٣. شیروانی پوش و دوره پوش مخمل مشکی، وقفی سلطان مراد میرزا حسام السلطنهه
<ref>
سلطان مراد میرزا حسام السلطنه (۱۲۳۳ تا ۱۳۰۰ ق)، والی خراسان بوده است. 
</ref>
در سال ۱۲۷۹ ق.
این شیروانی پوش و دوره پوش از پارچه مخمل مشکی ابریشمی، تهیه شده است . 

ابعاد آن ۲۸۲ × ۴۳۶ سانتی متر و طرح و نقش آن، حاشیه دار به همراه ستون های مخمل جناقی شده است که در قسمت دور لبه با ریشه های گلابتونی سیمین تزیین شده است. دوره پوش نیز از چهار قطعه، شامل دو مستطیل بزرگ (به ابعاد ۱۸۳ × ۴۴۰ سانتی متر) و دو مستطیل کوچک (به ابعاد ۱۸۳ × ۳۱۸ سانتی متر) تشکیل شده و در حاشیه پهن بالای این مستطیل ها دو ردیف کتیبه قلاب دوزی شده است. 

ترکیب بند محتشم کاشانی معروف به مرثیه اباعبدالله علي متن کتیبه های بزرگ را تشکیل می دهد و در فضای کوچک بین آنها کتیبه های اسماء الحسنی، دوخته شده است. دوزنده این اثر استاد محمد جعفر خراسانی و خوشنویس آن، رجب علی خادم مشهدی است.
<ref>
محسنی، زهرا، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، ص ۱۱۸ – ۱۱۵.
</ref>
۴. شیروانی پوش مروارید دوزی و سرمه دوزی مخمل ابریشمی، وقفی مهدعلیا در سال ۱۲۸۵ ه. ق.این شیروانی پوش به سفارش مهد علیا مادر ناصرالدین شاه قاجار، توسط بی بی جان زردوز کاشانی در سال ۱۲۸۵ ق از جنس مخمل ابریشمی کاشان و به رنگ سورمه ای دوخته و به حرم [[امام رضا علیه السلام ]]اهدا شده است. 

این اثر از چهار قطعه ذوزنقه ای و مثلث شکل تشکیل شده و طرح آن حاشیه دار و کتیبه ای است و بر روی آن نقوش گیاهی و جقه با مروارید اصل بحرین پردوزی و با سرمه های طلایی، دوردوزی شده است. 

کتیبه های این اثر با گلابتون طلایی، برجسته دوزی گردیده است. این اثر برای شیروانی ضریح فولادی منتسب به دوره فتحعلی شاه قاجار) که تا سال ۱۳۳۸ شمسی روی مرقد [[مطهر امام رضا ع]] قرار داشت، تهیه شده بود. 

ضریح پوش مذکور پس از تأسیس نخستین موزه آستان قدس در سال ۱۳۲۴ شمسی به موزه منتقل و در آنجا در معرض دید، بازدیدکنندگان قرار گرفت.
<ref>
محسنی، زهرا، «تجلی هنر مرواریددوزی در آثار گنجینه آستان قدس رضوی»، پژوهش منتشرنشده؛ بینا،منسوجات موزه آستان قدس رضوی در دوره های مختلف ، دانشورز، ش ۶۹، ص۲۱؛ شبیریان، علی اکبر،پوش ضریح مطهر امام رضا علی»، نامه آستان قدس، ش ۱ و ۲، ص ۵۲.
</ref>
۵. شیروانی پوش سبز، وقفی زائری ترک در سال ۱۳۰۱ ق.
<ref>
سند شماره ۴۲۱۵۵، ص ۲۴. 
</ref>
۶. شیروانی پوش زربفت بنفش بوته، وقفی حاجی بابا بادکوبی در سال ۱۳۱۲ ق.
<ref>
سند شماره ۳۰۱۷۹، ص ۲۳.
</ref>
۷. شیروانی پوش شجر زربفت و سبز رنگ، وقفی حاجی نجف قلی شیروانی در سال ۱۳۱۲ ق.
<ref>
سند شماره ۳۰۱۷۹، ص ۳۲.
</ref>
۰۸ ضریح پوش ماهوت مشکی، وقفی اعتماد التولیه در سال ۱۳۱۳ ق.

۹. شیروانی پوش و دوره پوش ماهوت سبز، وقفی عبدالحسین خان مدير الملک گیلانی در سال ۱۳۱۳ ق.
<ref>
سند شماره ۳۰۱۸۲، ص ۱۱.
</ref>
این اثر از جنس ماهوت پشمی و به رنگ سبز است و ابعاد آن ۲۹۳ × ۴۲۰ سانتی متر است. شیروانی پوش مذکور از چهار قطعه شامل دو ذوزنقه و دو مثلث تشکیل شده و درون هریک از این قطعات نقوش گیاهی با روش معرق برجسته، دوخته شده و باابریشم رنگی قلاب دوزی گردیده است. از دوزنده این اثر با عنوان محمدتقی، یاد شده است. 
<ref>
محسنی، زهرا، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ ضریح پوش ها و صندوق پوش ها، ص۸۱؛ سندشماره ۳۰۱۸۲، ص ۱۸؛ سند شماره ۸۸۶۱۴، ص ۲. 
</ref>

[[پرونده:BlogFile 53 Page 27.jpg|تصویر|وسط]]

(تصویرش ۲)

۱۰. شیروانی پوش و دوره پوش ماهوت مشکی، وقفی حاجی سید رضی گیلانی در سال۱۳۱۵ ق.شیروانی پوش از ماهوت پشمی مشکی و در ابعاد ۲۸۶ × ۴۲۵ سانتی متر است. از دو ذوزنقه و دو مثلث تشکیل شده است. 

متن کار دارای نقوش گیاهی و شامل قاب هایی است که درون آن با دسته گل هایی با برگ های ساده و کنگره دار، ساقه و پیچکهای فراوان پوشیده شده است. گلها با روش معرق برجسته دوخته شده و با قلاب دوزی تزیین شده است. 

دوره پوش نیز از ماهوت پشمی و به رنگ مشکی است که از چهار قطعه که دو به دو مساوی اند، تشکیل شده است. قطعه های بزرگ با چهار قاب و قطعه های کوچک به سه قاب تقسیم شده اند. هرقاب شامل محراب طاق نما به همراه حاشیه دور است. 

داخل هر محراب یک سرو و کتیبه هایی در دو طرف، مشاهده می شود. در کتیبه ها، اشعار علی بن عبدالله خوانی و محتشم کاشانی، دوخته شده است. به هنگام مرمت این اثر عریضه ای در میان آستر و رویه آن پیدا شد که در آن نام دوزندگان (رجبعلی بن حاجی اکبر و ام كلثوم) درج شده بود. 
<ref>
همان، ص ۹۵ - ۸۷؛ سند شماره ۸۸۶۱۴، ص ۲.
</ref>

[[پرونده:BlogFile 53 Page 28.jpg|تصویر|وسط]]
(تصویرش ۳)

۱۱. شیروانی پوش زری بوته ارغوانی رنگ، وقفی زائری ترک در سال ۱۳۱ق.
<ref>
سند شماره ۴۲۳۳۹، ص ۳. 
</ref>
۱۲. شیروانی پوش زربفت آبی، وقفی زائری از اهالی بخارا در سال ۱۳۲۱ ق.
<ref>
سند شماره ۴۲۳۵۹، ص ۱۱.
</ref>
۱۳. شیروانی پوش مخمل ابریشمی، وقفی علی اصغر، فرزند حاجی مصطفی بادکوبه در سال ۱۳۲۳ ق.این شیروانی پوش از پارچه مخمل ابریشمی و دارای طرح راه دار و ابعاد ۲۳۶ × ۴۱۸سانتی متر است. 

از دو ذوزنقه و دو مثلث تشکیل شده و دو رنگ مخمل در آن به کار رفته است. قسمت مرکزی دارای مخمل قرمز و حاشیه های دور اثر از مخملی به رنگ الاجوردی راه دار، برخوردار است. داخل یکی از مثلث ها، مربعی مشکی قلاب دوزی شده که جمله «یا علی بن موسی الرضا وقف علی بن موسی الرضا نمود آقا علی اصغر ولد مرحوم حاجی مصطفا بادکوبه سنه ۱۳۲۳ عمل عبد الكريم قاب دوز» در آن نوشته شده است .
<ref>
محسنی، همان، ص ۱۲۷. 
</ref>
۱۴. شیروانی پوش و دوره پوش ماهوت یشمی، وقفی حاجی امین دیوان لاهیجی در سال ۱۳۳۳ ق.شیروانی پوش به روی ماهوت یشمی رنگ، قلاب دوزی شده و از چهار قطعه، شامل دو ذوزنقه و دو مثلث تشکیل شده است. 

ابعاد آن ۳۲۹۶۴۵۶ سانتی متر و نقوش روی اثر با ابریشم تابیده کرم رنگ قلاب دوزی شده است. دوره پوش ماهوت نیز دارای ابعاد، ۱۴ × ۷۰ سانتی متر است به صورت یک تکه، دور شبکه های ضریح قرار می گرفته است. 

در این اثر، فضای بین دو حاشیه به دوازده قاب پهن و یک قاب باریک سراسری در بالای آن، تقسیم شده است. در قسمت باریک بالای قاب ها، آیه الکرسی با خط نسخ قلاب دوزی شده و در قسمت پهن در هر قاب روایات و احادیثی در فضیلت [[زیارت امام رضا علیه السلام]] و ترجمه آن دوخته شده است. 

افزون بر این در شش قاب باقی مانده، [[سوره حمد]]، [[سوره قدر]] و چهار قل با ابریشم، قلاب دوزی شده است. دوزنده این دو اثر، شیخ علی گل دوز رشتی است.
<ref>
همان، ص ۷۸ - ۷۵؛ سند شماره ۸۸۶۱۴، ص ۲.
</ref>
۱۵. شیروانی پوش مخمل سبز، وقفی مجید الحسینی در سال ۱۳۳۹ ق.این شیروانی پوش از مخمل ابریشمی سبز، در چهار قطعه و در ابعاد ۲۸۷ » ۴۱۹ سانتی متر تهیه شده و هشت دسته گل بزرگ و کوچک یکی در میان به روش قلاب دوزی و قیطان دوزی در روی آن دوخته شده است. در یکی از قطعات مثلثی شکل شیروانی پوش دو کتیبه شناسنامه دوخته شده که در آن نام مجید الحسینی واقف و نام دوزنده اثر، عباس بن رحیم و تاریخ تهیه آن؛ یعنی سال ۱۳۳۹ ق درج گردیده است .
<ref>
همان، ص ۱۰۳.
</ref>
۱۶. شیروانی پوش زربفت مخمل، وقفی زمان السلطنه دختر یمین السلطنه در سال ۱۳۴۲ ق.
در تهیه این شیروانی پوش از سه نوع پارچه زربفت زری اطلسی و مخمل مشکی به عنوان حاشیه بیرونی کار، استفاده شده است. ابعاد آن ۲۹۴ به ۳۷۱ سانتی متر و طرح و نقش آن حاشیه دار، گیاهی، حیوانی و هندسی است. نام دوزنده نامعلوم است اما در کتیبه روی این شیروانی، نام زمان السلطنه و تاریخ وقف آن درج گردیده است .
<ref>
همان، ص ۵۵.
</ref>
وسایل و اشیاء وقفی: دیگر اقلام وقفی، شمار محدودتری دارند و شامل دو زوج لاله و یک زوج جار بلور می شوند که در عصر قاجار برای استفاده در ضریح مطهر و اطراف آن تقدیم شده اند. اشياء مذكور به ترتیب تاریخ وقف، عبارت است از:
١. یک زوج لاله قرمز بدون پایه که در سال ۱۲۸۰ ق، توسط حاج عباس شیرازی، تقدیم شده است. حسب تأكيد واقف این وسیله در ضریح مطهر و سمت بالا سر مبارک، نصب گردیده است. 
<ref>
سند شماره ۲۸۹۶۸، ص ۶.
</ref>

[[پرونده:BlogFile 53 Page 29.jpg|تصویر|وسط]]

(تصویرش ۴)
۲. یک زوج جار بلور مرضع آویزدار که در سال ۱۲۸۷ ق، توسط حاجی محمدرضا تاجر مشهدی معروف به عطار، خاصه برای تنوير فوق ضریح مطهر، [[وقف]] شده است.
<ref>
سند شماره ۱۰۳۶۸، ص ۲۶.
</ref>
٣. یک جفت لاله شیر خورشیدی مرصع که در سال ۱۳۰۱ ق، توسط سفر بای 
<ref>
به نظر می رسد نام صحیح این شخص، صفربای باشد. 
</ref>
تاجر بخارایی، جهت روشنایی بالایی ضریح [[وقف]] شده است.
<ref>
سند شماره ۱۰۵۶۵، ص ۴.
</ref>

==سنخ شناسی واقفان== 

بررسی وقف نامه ها، اسناد وقفی و اشیاء موزهای مرتبط با این موضوع، نشان می دهد به جز دو مورد، تمامی واقفان، ایرانی هستند. 

عمده آنها را مردان تشکیل می دهند، اما در مواردی زنان، به خصوص زنان درباری و وابسته به خاندان سلطنت پیش قدم شده اند و در تهیه منسوجات خاص برای پوشش ضریح، مشارکت کرده اند. گرچه شناسایی تمامی واقفان میسر نیست، اما نام و شهرت تعدادی از ایشان، نشان می دهد آنها با از شخصیت های صاحب قدرت و متنفذ زمان خود و یا از طبقه تجار و ثروتمند جامعه بوده اند که به دلیل تمکن مالی، توانایی [[وقف]] و اهدای بخشی از اموال و مایملک خود را داشته اند.

از میان پادشاهان باید از شاه سلطان حسین صفوی، آخرین سلطان این سلسله نام برد 
<ref> 
بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴، ج ۱، ص ۶۸ - ۶۱.
</ref>
و از زمره وزرا، امرا و والیان ولایات، می توان از شاه محمد خان سرهنگ، وزیر امور خارجه در دوره قاجار،
<ref>
وقف نامه شماره ۷۲. 
</ref>
میرزا فتح علی خان صاحب دیوان شیرازی پسر میرزا علی اکبر، والی و فرمانفرمای خراسان و سیستان و متولی آستان قدس رضوی (۱۳۱۴ - ۱۲۳۶ ق)،
<ref>
بامداد، همان، ج ۳، ص ۷۰.
</ref>
سلطان حسین میرزا نیرالدوله پسر پرویز میرزا، متولی آستان قدس رضوی و حاکم خراسان (۱۳۳۶ - ۱۲۶۲)، 
<ref>
همان، ج ۲، ص ۹۰ - ۸۶.
</ref>
حاج میرزا موسی خان فراهانی، متولی [[آستان قدس رضوی]] (۱۲۶۲ - ۱۲۲۰ ق)،
<ref>
همان، ج ۴، ص ۱۶۵.
</ref>
سلطان مراد میرزا حسام السلطنه، والی خراسان (۱۳۰۰ - ۱۲۳۳ ق)
<ref>
همان، ج ۲، ص ۱۱۰ - ۱۰۴.
</ref>
، و از صاحب منصبان درباری، شاهزادگان و وابستگان به خاندان سلطنتی از حاجی مرتضی قلی بیگ، خادم و غلام خاصه شریفه در عصر صفوی
<ref>
وقف نامه شماره ۱۶۵؛ سند شماره ۲۵: ۳۲۲۵۶ . 
</ref>
، [[زمان السلطنه دختر یمین السلطنه]]
<ref>
محسنی، همان، ص ۵۵.
</ref>
، ملک جهان خانم مشهور به مهد علیا (۱۲۹۰ - ۱۲۲۰ ق)، مادر ناصرالدین شاه قاجار
<ref>
عضد الدوله ، سلطان احمد میرزا، تاریخ عضدی، ص ۱۱۰؛ شیبانی، ابراهیم، منتخب التواريخ، ص ۱۹۹.
</ref>
، خواهر میرزا موسی خان، متولی [[آستان قدس رضوی]] دردوره قاجار 
<ref>
سند شماره ۴۰۴۳ : ۳۹.
</ref>
و از کارکنان آستان قدس از یلداش بیگ فرزند امام ویردی کوزه کنانی از خادمان آستان قدس در دوره افشار
<ref>
وقف نامه شماره ۱۷.  
</ref>
و محمد شفیع بن محمد حسن رضوی، ملقب به اعتمادالتولیه، وزیر اول و سرشته دار [[آستان قدس]]
<ref>
در دوره قاجار چندنفر لقب اعتماد التولیه را داشتند که با توجه به تاریخ سند مشخص شد در این زمان محمد شفیع رضوی، این لقب را در اختیار داشته است. (ر.ک: سند شماره ۱: ۵۲۹۸۳؛ سند شماره
.(۲:۲۵۶۶۶ 
</ref>
در دوره قاجار یاد کرد.
<ref>
سند شماره ۱۱ : ۳۰۱۸۲؛ جلالی، غلام رضا، مشاهیر مدفون در حرم رضوی، ج ۳، ص ۳۵ - ۳۳.
</ref>
افزون بر اینها، واقفان دیگری نیز وجود دارند که گرچه نام آنها در اسناد بیان شده، اما اطلاعی از هویت و موقعیت اجتماعی ایشان در دست نیست. 

از این افراد می توان از حاجی عبدالله، میرزا اسماعیل خبوشانی، حاجی بابا بادکوبی، حاجی نجف قلی شیروانی، حاجی سید رضی گیلانی، مجید الحسینی، حاج عباس شیرازی، حاجی امین دیوان لاهیجی و حاجی محمدرضا مشهدی نام برد که البته نوع و میزان موقوفات شان بیانگر تمكن جایگاه مالی ممتاز آنها است. بنابراین بعید نیست ایشان از جمله اقشار ثروتمند و طبقه ملاک و تاجر بوده اند.

==اشکال و مصارف موقوفات== 

بررسی هشت نسخه وقف نامه ضریح نشان می دهد، نوع موقوفات، عموما شامل املاک و مستغلات هم چون: مزرعه، قنات، آسیاب، باغ، دکان، زمین، تیمچه و کاروانسرا و ملحقات آن است که در این میان بیشترین موقوفات را مزرعه ها و دکان ها تشکیل می دهد. 

همگی موقوفات در داخل کشور و اکثر آن در شهر مشهد و حومه آن (شاندیز، جاغرق، سرجام و چناران) و تعداد محدودی نیز در شهرهای اطراف مانند، ترشیز کاشمر امروزی) و نیشابور قرار دارد.

نکته مهم دیگر این است که از میان وقف نامه های مرتبط با ضریح، تنها در دو [[وقف نامه]] (میرزا اسماعیل خبوشانی و سلطان حسین میرزا نیرالدوله)، تمامی درآمدهای موقوفات به ضریح و تأمین سوخت و روشنایی آن اختصاص یافته است و در سایر موقوفات، تنها بخشی از درآمدهای موقوفه به ضریح و روشنایی آن تخصیص داده شده و بقیه صرف اموری چون تنظیف و جاروی حرم، تهیه قالیچه، تهیه زغال برای منقل خدمه آستان قدس در ایام زمستان
<ref>
وقف نامه شماره ۱۶۵.
</ref>
، پرداخت حقوق به ځفاظ برای تلاوت قرآن، تعزیه داری
<ref>
وقف نامه شماره ۱۷. 
</ref>
، اطعام [[فقرا]] و تعمیرات کلی در آستان قدس،
<ref>
مولوی، عبدالحمید، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی، ج ۱، ص ۹۱. 
</ref>
پرداخت هزینه های سرپرستی کودکان شیرخواری که در حرم می گذارند، تهیه پوشاک برای زوار فقیری که پیاده به زیارت می آیند 
<ref>
وقف نامه شماره ۷۲.
</ref>
و کارهای دیگری شده که با مراجعه به [[وقف نامه]] های یادشده، می توان از جزئیات آنها اطلاع حاصل کرد.
در مورد وسایل و اشیاء وقفی نیز باید گفت، در اکثر موارد، عنایت واقفان بر تهیه ضریح پوشها (شیروانی پوشها و دوره پوشها) بوده است، منسوجاتی مجلل و گران قیمت که بیشتر جهت آراستگی، تزیین و حفاظت از ضریح به کار می رفته است. در این میان سهم اشياء وقفی مانند، لاله و چلچراغ که تأمین کننده روشنایی بوده تنها به سه مورد محدود می شود.

==دلایل وانگیزه های وقف== 

انگیزه های [[وقف]] در انواع موقوفات ضریح مطهر رضوی به صورت شفاف و صریح، بیان نشده است. 
در اقلام و اشیاء وقفی تنها به ذکر نام واقف، خصوصیت شیء، تاریخ [[وقف]] و بعضا نوع مصرف آن، اکتفا شده است. در بخشی از وقف نامه ها نیز که در آن، واقف در قالب الفاظ و استعارات مختلف به انگیزه های خود از وقف اشاره میکند؛ مطالب کلی تحت عنوان، رعایت حال هم گنان و انجام [[احسان]] و [[نیکوکاری]]، ترویج و تنسيق امور بارگاه رضوی
<ref>
وقف نامه های شماره ۱۶۵ و ۱۷.
</ref>
، گردآوری ذخیره و اندوخته برای روز جزا و انجام عملی که برکات آن جاری باشد
<ref>
وقف نامه های شماره ۴۹ و ۷۲.
</ref>
، مطرح گردیده است که نمی تواند به صراحت حاکی از انگیزه خاص واقف باشد و نوعا همین مطالب در دیگر [[وقف نامه]] ها نیز عنوان شده است.
ازآنجاکه در انجام هر عملی نیت و انگیزه ای نهفته است، به طور قطع برای این [[موقوفات]] نیز اهداف و دلایلی متصور است که بررسی مصارف این موقوفات می تواند تا حدودی ما را در شناخت این انگیزه ها یاری کند. 

به نظر می رسد همگی واقفان چه آنهایی که تمام موقوفه خود را به [[ضریح مطهر امام رضا علي]]، اختصاص داده اند و چه کسانی که بخشی از درآمدهای موقوفه را برای این منظور در نظر گرفته یا اشیایی را [[وقف]] کرده اند، به جایگاه ضریح و اهمیت آن برای زائران پی برده اند. 

آنها به خوبی متوجه این موضوع بوده اند که ضریح، مکانی است که نزدیک ترین محل به مدفن امام شناخته می شود و زائران از دور و نزدیک سعی می کنند خود را به کنار آن برسانند؛ آنجا را محل استجابت دعا دانسته و بعضا نزدیکی به آن را شکل کامل و صحیح یک [[زیارت]] می دانند. 

از سوی دیگر در این مکان بیش از هر محل دیگری در حرم، زوار به قرائت [[نماز]]، زیارت نامه و ادعیه مشغول هستند، بنابراین مجموع این مسائل، انگیزه هایی برای واقفان ایجاد کرده تا نسبت به فراهم آوری لوازم و امکاناتی که نور و روشنایی را در این فضا تأمین کند، توجه نشان دهند، زیرا یکی از نیازهای اساسی ژوار در [[حرم مطهر]] به شمار می آمده و ایشان را در فیوضاتی که نصیب زوار می شده، سهیم و شریک می کرده است.

در دیگر موارد نیز که بر وقف پوشش های ضریح و تعمیر آنها توجه گردیده است؛ گرچه به طور مستقیم، رفع حوایج [[زائران]] مطرح نیست و مصارف موقوفات بر حفاظت و صیانت از ضریح ها به عنوان نمادهای مذهبی و هنری و ایجاد آراستگی و زیبایی در آنها، معطوف شده است، اما احتمال دارد شکل گیری این گونه [[موقوفات]] با هدف عظمت بخشی به آرامگاه تنها امام مدفون در ایران بوده باشد تا نشان دهنده شأن و جایگاه [[امامان]] در یاد و خاطره شیعیان و بیانگر احترام ایشان برای جایگاه رفیع آنها باشد.

==نتیجه==

در [[آستان مطهر رضوی]]، [[وقف]] همواره جایگاه مهم و ویژه ای داشته است. موقوفات در این مکان با فراهم آوری اعتبارات مالی قابل توجه، ضمن ایجاد تشکیلات اداری مناسب برای اداره امور، باعث تسهیل امر [[زیارت]] و تجلی باشکوه تری از مزارات پیشوایان دین شده اند. 

وجود هشت وقف نامه و شمار قابل توجهی سند و اقلام موزه ای (۱۶ مورد منسوجات وقفی و ۳ نمونه وسیله روشنایی) به وضوح، بیانگر توجه واقفان به کانون زیارت در [[حرم رضوی]]است. 

بر پایه مستندات موجود، قدیمی ترین موقوفه در خصوص ضریح مطهر به سال ۱۰۸۲ ق و دوره حکومت شاه سلیمان صفوی و آخرین آن به سال ۱۳۴۲ ق باز می گردد. بیشترین موارد وقفی به عصر قاجار با ۲۳ مورد وقف نامه، سند و شیء، باز میگردد که بازه زمانی ۹۲ ساله از ۱۲۴۳ تا ۱۳۴۲ ق را در بر می گیرد.
گرچه [[وقف نامه]] هایی که موضوع روشنایی ضریح در آنها مورد تأکید قرار گرفته ، از این جهت که درآمدهای قابل توجهی را برای روشنایی ضریح تخصیص داده اند، چشمگیر است، اما در کل موقوفاتی که برای پوشش ضریح شکل گرفته، پر شمارتر است. 

از سوی دیگر، بررسی موقوفات مرتبط با این مقوله، نشان میدهد توجه واقفان در درجه نخست بر [[وقف]] پوشش های مختلف ضریح (با ۱۶ مورد ) و پس از آن بر تأمین مواد سوختی و وسایل تنویر و روشنایی (با ۱۱ موقوفه) بوده است. بر این اساس به نظر می رسد در این دوران، آراستگی، تزیین و تا حدودی حفاظت و صیانت از ضریح که خود را در قالب تهیه و وقف انواع پوششهای ضریح نشان داده ، بر سایر امور ترجیح داشته است.

در مجموع به نظر می رسد هدف عمده واقفان از [[وقف]] وسایل روشنایی، تأمین مواد سوختی و تهیه پوشش های مختلف برای ضریح، بهبود فضای [[زیارت]] و زیباسازی بارگاه [[مقدس رضوی]] بوده است؛ منظوری که هم اکنون نیز از عنایت [[خیرین]] نیک اندیش به دور نمانده و با [[وقف]] و اهدای انواع لوستر و چلچراغ های ارزشمند و تقدیم ضریح پوشه ای نفیس، دنبال می شود.

==منابع و مآخذ==

===کتاب ها=== 

١. اعتماد السلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۳. 

۲. - مطلع الشمس، تهران، پیشگام، ۱۳۶۲. 

٣. انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱. 

۴. بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴، تهران، زوار، ۱۳۷۱. 

۵. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، تهران، کتابخانه گنج دانش، ۱۳۸۰. 

۶. جلالی، غلام رضا، مشاهیر مدفون در حرم رضوی، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی،۱۳۸۷


۷. دانش، مهدی، بررسی سیر تحول هنر ضریح سازی در ایران از صفویه تا کنون، پایان نامه کارشناسی، گروه هنر، اصفهان، دانشگاه هنر اصفهان، ۱۳۶۸. 

۸. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷. 

۹. سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، مدیریت اسناد و مطبوعات، اسناد ش ۳۳۲۸۷، ۳۳۳۵۹، ۳۴۳۴۷، ۴۳۳۵، ۲۸۶۱، ۳۱۶۶۵
، ۳۹۴۰۴ ،،۱۰۵۶۵ ،۱۰۳۶۸ ،۲۸۹۶۸ ،۴۲۳۵۹ ،۴۲۳۳۹ ،۸۸۶۱۴ ،۳۰۱۸۲ ،۳۰۱۷۹ ،۴۲۱۵۵،۳۲۲۵۶، ۵۲۹۸۳ و ۵۲۶۶۶. 

۱۰. شیبانی، ابراهیم، منتخب التواریخ، تهران، علمی، ۱۳۶۶. 

۱۱. عضد الدوله ، سلطان احمد میرزا، تاریخ عضدی، تهران، نشر علم، ۱۳۷۶. 

۱۲. فيض قمی، عباس، بدر فروزان، قم، بینا، ۱۳۲۴. 

۱۳. محسنی، زهرا، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی؛ ضریح پوشها و صندوق پوشها، مشهد، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز آستان قدس رضوی و مؤسسه آفرینش های هنری آستان قدس رضوی، ۱۳۹۳. 

۱۴. ، تجلی هنر مرواریددوزی در آثار گنجینه آستان قدس رضوی، پژوهش منتشرنشده،.۱۳۸۷


۱۵. مدیریت موقوفات آستان قدس رضوی، وقف نامه های ش۱۶۵، ۱۸۱، ۱۷ ، ۷۲، ۱۵۱، ۴۹ .

۱۶. مهران، محمد، «ضریح جدید»، نامه آستان قدس، ش1، مشهد، آستان قدس رضوی،.۱۳۳۹

۱۷. مؤتمن، علی، تاریخ آستان قدس، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۵۵. ۱۸. مولوی، عبدالحمید، پیش نویس فهرست موقوفات آستان قدس رضوی، مشهد، سازمان
موقوفات آستان قدس رضوی، ۱۳۵۳. ۱۹. نوایی، عبدالحسین، شاه اسماعیل صفوی، اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت های تفضیلی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۴۷.

===مقاله ها=== 

1. بینا، «۵۵ روز برای همیشه تاریخ»، حرم، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹. 

۲. بینا، «ضریح پنجم گلستانی از هنرهای اسلامی و ایرانی است»، حرم، ش ۳۶۹، مشهد، آستان قدس رضوی. 

٣. بینا، «معراج نور»، زائر، ش۷۷ و ۷۸، مشهد، موسسه فرهنگی قدس،۱۳۸۰. 

۴. بینا، «منسوجات موزه آستان قدس رضوی در دوره های مختلف»، دانشورز، ش ۶۹، مشهد، سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ۱۳۸۹. 

۵. بینا، «ویژه نامه تعویض ضریح مطهر امام رضا علي»، حرم، ش ۸۵، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۸۱. 

۶. جلالی، میثم، «ضریح شاه طهماسب؛ یادگاری از دودمان صفوی در موزه آستان قدس رضوی»، مشکوة، ش ۱۰۸، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی،
.۱۳۸۹

۷. شبیریان، علی اکبر، «پوش ضریح مطهر امام رضا علي»، نامه آستان قدس، ش ۲۹ و ۳۰،مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۴۶.

==پانویس==

</div>

[[رده:میراث جاویدان شماره های (102-101)]]

[[رده:مقالات]]