معرفی مجموعه 12 جلدی اسناد موقوفات اصفهان
چکیده
در قدیم، داشتن زور و اسلحه‌ی بیشتر یا پیشرفته تر، موجب سیطره و سلطه بود. اما امروزه اطلاعات، این نقش را بر عهده گرفته و هرکس اطلاعات افزون‌تر داشته باشد، مسلط‌تر و سلطه افزون‌تری بر اوضاع دارد.
اطلاعات، دانایی و دانسته‌هایی است که از طریق اسناد و مدارک یا رسانه‌ها به دست می‌آیند و مبادله می‌شوند. بنابراین اسناد و مدارک در انواع مختلف، مثل تاریخی، صنعتی، علمی، دینی، سیاسی و اجتماعی جایگاه بی بدیل و کارآمد در موفقیت فرد، نظام و تشکل‌ها در رقابت‌ها و جدال‌های کنونی بر عهده دارد.
اسناد و مدارک اوقافی نیز اهمیت فوق العاده دارد، زیرا به واسطه این اسناد تحولات و فرآیند فرهنگ، علوم و دیگر جوانب مدنی و تمدنی یک ملت اثبات می‌شود؛ به وسیله‌ی اسناد و مدارک اوقافی، هزاران قطعه موقوفه منقول و غیر منقول را می‌توان اثبات کرد، مباهات و حیثیت یک ملت با همین اسناد نشان داده می‌شود و بالاخره اثبات ده‌ها گونه از این متغیرها با استفاده از مدارک اوقافی به راحتی امکان پذیر است.
مهم‌تر از موقوفات، اسناد و مدارک موقوفات است. ارزش اسناد و مدارک موقوفات مثل وقف نامه‌ها، مجلات وقفی، دفاتر ثبت موقوفات و غیره از خود موقوفات قطعاً بیشتر است چون از طریق این اسناد، موقوفات اثبات می‌شود و پژوهشگران و مدیران اجرایی فقط به وسیله این اسناد به اطلاعات درباره ابعاد و جوانب موقوفات پی می‌برند. در این نوشتار به معرفی مجموعه 12 جلدی اسناد موقوفات اصفهان می‌پردازیم که سرپرست علمی آن به عهده حجت الاسلام والمسلمین سید صادق حسینی اشکوری بوده و زیر نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان و بازخوانی مجمع ذخائر اسلامی آماده شده است.
واژگان کلیدی:
وقف، فرهنگ وقف، اسناد و مدارک اوقافی، اسناد موقوفات اصفهان
معرفی مجموعه 12 جلدی اسناد موقوفات اصفهان
آموزه های دینی برگرفته از ادیان آسمانی، هر کدام دارای تعالیم خاص و روش های متفاوت است. در این میان بسیاری از نگرش‌های مذهبی، خاص آن مذهب بوده و از سوی ادیان دیگر به کلی نفی شده یا وجهی کاملاً متفاوت دارد. اما فرهنگ غنی وقف، فرهنگی است که در بسیاری از اقوام و ملل ریشه دوانیده و به اشکال مختلف در ادیان و مذاهب جلوه گر شده است.
از دیگر سو، اسلام که با طلوع خویش، آموزه ها را عمق بخشیده و نداگرِ دینی جاودانه شد؛ در جوانب مختلف فردی و اجتماعی رسوخ کرده و جامعه ای نوین را نوید بخشید.
مسلمانان با الهام از کتاب مقدس قرآن، به عنوان بزرگ ترین و برترین کتاب آسمانی، و رهنمودهای جاودانه پیامبر عظیم الشأن اسلام حضرت محمد مصطفی صلّی الله علیه و آله و حضرات اهل بیت معصومین علیهم السلام زندگی نوینی را تجربه کردند، و آهسته آهسته جلوه های آموزه های دینی در سراسر زندگی مردم جلوه گر شد.
مجموعه 12جلدی اسناد موقوفات اصفهان، دروازهای است به یکی از این آموزه های دینی یعنی مدرسه وقف.
«وقف» واژه ای است دیر آشنا در ذهن مسلمانان جهان؛ و فرهنگوقف فرهنگی است که در میان شیعیان ایران زمین از دیرباز ریشه دوانده است.
فرهنگ وقف، فرهنگی است عجیب و شنیدنی؛ گلچینی از ادبیات و ذوق و تدین که با مُهرهای متنوع ـ از واقف و شاهد و مُجری ـ رقم خورده تا سقاخانه ای به راه افتد، اشکی در ماتم سالار شهیدان ریخته شود، عبادتکده ای رونق بگیرد، درمانده ای دستگیری و بیچاره ای احوال جویی شود، بیمارستانی بنا و امامزاده ای تعمیر گردد، یتیمی دلنوازی یا سیدی از سادات اعانت گردد، دست نوشته ای کتابت یا کهنه کتابی مرّمت شود. فرهنگی که دایره نفوذی آن، در هر کجای مراکز اسلامی از قدیم و جدید پا نهاده، آن را تحت تأثیر قرار داده است.
معلّمان مدرسه بزرگ وقف، همین کهنه اسنادی است که در طول قرن ها به زوایای امن پناه برده و اکنون توفیق رفیق گشته تا آنها را از نزدیک مشاهده کرده و بهره بریم.
اگر مروری گذرا بر این کهنه اسناد داشته باشیم کلمات و خطبه های شروع وقف نامه ها که با عباراتی متنوع و مشحون از آیات و روایات است خود درسی است مستقل و مکتبی بی بدیل.
نحوه‌ی بخشش مال دنیوی، رهایی از آمال دنیوی و پیوستن به خیر اخروی، آن قدر زیبا و لطیف در اسناد تصویر شده که به حق انسان را به انجام حسنات و خیرات ترغیب میکند.
در میان مصارف موقوفات، از مخارج روضه سید الشهداء حضرت ابا عبد اللّه الحسین علیه السلام و کمک به زوّار آن حضرت گرفته تا ساختن مدرسه و مسجد و بیمارستان همه درخور توجه است. تعمیر بنای امامزادگان، تأمین یخ برای عابران تشنه لب، ترویج مذهب حقه جعفری، اعانت به سادات و مستحقان، ساختن پل و حمام، خواندن زیارت و قرآن، اعزام زوّار به عتبات عالیات و... هر کدام جلوه ای خاص دارد.
شروط مقرّره برای متولیان و ناظران، و دقت در مصارف وقف و نگهداری از عین موقوفه، لعن و نفرین بر تغییر دهندگان کاربری وقف، و نحوه ادامه سنّتِ وقف، همه در این مجموعه بررسی شده است. با توجه به این که اسناد موقوفات، بخش مهمی از پیشینه تاریخ مذهبی و اجتماعی را در بر می گیرد، بررسی آنها جایگاه خاصی دارد. از طرفی عدم دسترسی به این اسناد، خطوط متنوع و درهم، امضاها و مهرهای ناخوانا، عبارات سنگین و پیچیده، ادبیات خاص، تنوع سبک، استفاده فراوان از عبارات و واژگان عربی، پوسیدگی و پارگی، اغلاط وقف نامه ها خصوصا وقف نامه های بازخوانی شده به صورت کپی یا رونوشت، خلط بین متن و سجلاّت در بعضی از موقوفات، استعمال اصطلاحات یا واژههای محلّی که اکنون جز این اوراق اثری از آنها نیست، و... همه و همه کار بازخوانی اسناد را مشکل و مشکل تر ساخته است.
انتشار این مجموعه گران مایه که سرپرست علمی آن به عهده حجت الاسلام والمسلمین سید صادق حسینی اشکوری بوده و زیر نظر اداره کل اوقاف و امور خیریه استان اصفهان و بازخوانی مجمع ذخایر اسلامی آماده شده است، علاوه بر اشاعه فرهنگ غنی وقف و احیای موقوفات، تلاشی است در همگانی کردنِ این فرهنگ بزرگ اسلامی و بستر سازی برای مطالعات فراگیر در این سنت حسنه.
از ویژگی‌های مجموعه 12 جلدی اسناد موقوفات اصفهان، می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
1 ـ خواندن تمامی مطالب و سجلاّت سند حتی سجع یا متن مهرها، مطالب چاپ شده در سندهای دفاتر اوقاف و... تا مراجعه کننده مطمئن باشد هرآنچه بر سند بوده در متن بازخوانی شده لحاظ شده است.
2 ـ اضافه کردن کلیه‌ی مطالب ضروری بین [ ] تا فرق بینِ مطالب مندرج در سند و مطالب افزوده واضح باشد.
3 ـ تقدیم سجلات سربرگ های ثبتی بر سایر سجلات.
4 ـ تفکیک بین متن سند و سجلات آن، و جدا سازی سجلاتی که بر فراز یا ذیل سند آمده یا در حاشیه راست و چپ آن واقع شده است.
5 ـ مشخص نمودن شکل مهرهای استفاده شده در اسناد و سجع (متن) آنها.
6 ـ تغییر قلم آیات قرآنی و اشاره به سوره و آیه.
7 ـ استخراج منابع روایات مندرج در متون اسناد، و اشاره به اختلافات متن سند با روایات مورد استناد، البته تا حدّ امکان و با توجه به این که این کتاب، روایی یا تفسیری نیست، لذا توجه بدین مقوله فقط در حدّ رفع نیاز بوده است.
8 ـ اصلاح اغلاط متن تا حد ممکن با تصریح به غلط بودن آن در پانوشت‌ها.
9 ـ شماره زنی و جدا سازی رقبات مفصّله در موقوفات و نیز مصارف آنها به جهت اهمیت رقبات و مصارف، و سهولت مراجعه به آنها.
10 ـ توجه به نکات ویرایشی، و یکسان سازی املای کلمات تا حدّ ممکن به نحوی که مراجعه به متن را آسان‌تر سازد.
11 ـ مقابله و نمونه خوانی اسنادی که دو یا چند نسخه متفاوت دارند با تصریح به موارد اختلاف در پانوشت‌ها.
12 ـ ایجاد فهرست و شناسنامه اجمالی برای هر سند، هنگام شروع هر سند.
13 ـ کار گرافیکی بر روی اسناد و درج تمامی سند در آغاز متن بازخوانی شده. البته در مواردی که سند بسیار طولانی (طوماری) یا چند صفحه ای بوده به بخش یا صفحه اول آن اکتفا شده است. این مهم، موقعیت سجلات را نسبت به متن سند کاملاً بازگو می کند.
14 ـ تهیه فهرست اجمالی در پایان هر جلد، و فهارس فنی و متنوع در پایان جلد آخر. به هرحال، با تمام تلاش های انجام شده، این کار خالی از عیب و نقص نمی‌باشد، خصوصا در مورد واژه های محلّی و اسماء مکان‌ها و شهرت افراد که برای سند نویس، نام هایی مأنوس بوده و لذا دقت کافی در واضح نویسی آن نکرده است.
به امید این که با یافتن اصلِ اسنادی که رونوشت آنها در این مجموعه بازخوانی شده، متنی دقیق‌تر در اختیار مورّخان، محقّقان و مراجعان محترم قرار گیرد و با تذکر اشتباهات و اصلاح کلماتِ نامفهوم توسط ارباب فضل و دانش، شاهد افزایش وزانت علمی چاپ های بعدی این مجموعه باشیم. ان شاء اللّه
