معرفی چند اثر چوبی وقفی متعلق به قرن هشتم هجری قمری

مؤلف:زهرا جعفری فرد

چکیده

وقف سنت حسنه‌ای است که از دیرباز به اشکال گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدف‌دار، مترقی و دقیق نهاده است. در ادوار مختلف اسلامی، شاهد گسترش این سنت حسنه هستیم، در قرن هشتم هـ.ق سنت وقف گسترش چشمگیری یافت، وجود بناها و املاک وقفی فراوان در این دوره، گواهی بر این ادعاست. در کنار بناهای وقفی، اشیایی نیز، وقف اماکن مختلف شده است که از جمله آن‌ها، اشیای چوبی است که شامل منبر، در و رحل می‌شود، این اشیا، وقف اماکنی مانند مساجد، مقابر امامزادگان و بزرگان و مدارس دینی گشته و علاوه بر ارزش فنی و هنری که دارند، به دلیل داشتن کتیبه‌هایی با مضامین دینی و اعتقادی اعتباری دو چندان یافته‌اند. عمده این آثار توسط حاکمان محلی و همچنین بزرگان شهرها و روستاها، وقف اماکن دینی شده‌اند. هدف این پژوهش، معرفی آثار چوبی وقفی قرن هشتم هجری قمری، شرح کوتاهی در مورد ویژگی‌های فنی و هنری آن‌ها و در گام بعد، بررسی مضامین کتیبه‌ها و معرفی بانیان این نوع آثار است. در پایان تحقیق، این نتیجه حاصل شد که در دوره ذکر شده، وقف اشیای چوبی به یک سنت پسندیده بدل شده است که بانیان به آن اهتمام فراوان داشته‌اند تا اثری که وقف می‌کنند، درخور شأن مکانی که شی وقف آنجا شده است، باشد. اطلاعات ارائه‌شده به صورت کتابخانه‌ای و مطالعات میدانی جمع‌آوری شده و رویکردی تاریخی- تحلیلی دارد. کلیدواژه‌ها قرن هشتم هـ.ق، آثار چوبی وقفی، منبر، در، رحل.

مقدمه

اوقاف و بنیادهای موقوفه در دوره‏ ایلخانان و پس از آن، حضوری گسترده داشته است. وجود بناها و املاک وقفی فراوان در این دوره، گواهی بر این ادعاست، چنین می‏نماید که اموال موقوفه در دوره‏ مورد نظر، مرکب از املاک و زمین بوده است. اسناد موجود، اشارات پراکنده‏ای به املاک موقوفه در شهرهای مختلف ایران دارد و نیز این مطلب که غالباً درآمدهای حاصل از املاک و زمین‏های موقوفه، برای نگهداری از مدارس، مساجد و مؤسسات مدنی مصرف می‏شده است اداره‏ اوقاف از سال‏های اولیه‏ حکومت ایلخانان وجود داشته است. وقتی هلاکو مسئولیت تشکیل رصدخانه در مراغه، که ساختمان آن در سال 657 هجری آغاز شد، را به خواجه نصیرالدین طوسی واگذار کرد و مسئولیت اداره‏ اوقاف امپراتوری را نیز به او سپرد، خواجه نصیرالدین این دو مسئولیت را در حکومت هلاکو عهده‏دار شد. خواجه وقتی برای بازرسی از اوقاف به عراق سفر کرده بود، درگذشت، ولی در هر منطقه مسئولی را برای اداره‏ اوقاف منصوب کرد و به او اجازه داد که یک دهم از درآمد اوقاف را برای خود منظور کند. مهم‏ترین و شاید ثروتمندترین موقوفات در قرن هشتم هجری، مواردی بوده است که توسط غازان خان و جانشینش، الجایتو، و وزیر آنان رشیدالدین فضل‏الله ساخته شده بود. بنیادهای موقوفه‏ غازان خان، عمدتاً در محله‏ «شنب غازان» تبریز ساخته شده بود. این موقوفات شامل مسجد جمعه، بقعه(آرامگاه)، دارالسیاده، رصدخانه، بیمارستان، کتابخانه و بیت‏القانون بوده است، الجایتو فعالیت‏های غازان خان را سرمشق خود قرارداد، موقوفات او عمدتاً در سلطانیه قرار داشت که شامل یک مسجد جامع، یک خانقاه، یک مدرسه و یک دارالسیاده می‏شد در کنار بناها و مجموعه‌های وقفی فراوان، که توسط شاهان سلسله‌ها وقف می‌شده است، حکام محلی و افراد سرشناس شهرها و روستاها با توجه به وسع مالی‌ای که داشتند، اقدام به وقف املاک و اشیایی به مراکز دینی می‌نمودند. از جمله آثار وقفی متعلق به قرن هشتم هـ.ق، آثار چوبی است که شامل منابر، در‌ها، رحل‌ها و ... می‌شود، این اشیا وقف مساجد، بقعه بزرگان و امامزادگان و مدارس دینی شده‌اند. با توجه به اعتقادات عمیق دینی که در بین مردمان آن روزگار وجود داشته است، بانیان و سازندگان این آثار، تمام تلاش خود را جهت نشان دادن ارادت خویش به دین و مذهب خود بکار برده‌اند و آثاری خلق‌شده که از حیث زیبایی و رعایت نکات فنی، جزو سرآمدترین آثار به‌جای مانده از دوره خویش هستند. اشیای چوبی وقفی متعلق به قرن هشتم هـ.ق به دلیل این که با استفاده از مصالح مرغوب ساخته و سپس با استفاده از تکنیک‌های تزیینی مختلف آراسته گشته‌اند و همچنین از این نظر که دارای کتیبه‌هایی دینی و مذهبی مانند اسما جلاله خداوند، احادیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم و آیات قرآن، ذکر صلوات بر چهارده معصوم علیهم‌السلام و... هستند، جایگاهی ممتاز را در بین سایر هنرها به خود اختصاص داده‌اند و با بررسی آن‌ها می‌توان به اعتقادات و باورهای بانیان این آثار پی برد. در پژوهش حاضر، برخی از آثار چوبی وقفی متعلق به قرن هشتم هـ.ق که از جمله ارزشمندترین و نفیس‌ترین آثار وقفی متعلق به دوره ذکر شده هستند، معرفی و ویژگی‌های فنی و هنری آن‌ها به اختصار شرح داده می‌شود و سپس مضمون کتیبه‌های آثار را که بخشی از آن‌ها مربوط به بحث «وقفی» بودن آن‌هاست، مورد بررسی قرار می‌دهیم.

در راهروی وضوخانه مسجد جامع اصفهان

مسجد جامع اصفهان در میدان قیام و خیابان علامه مجلسی شهر اصفهان واقع شده است، این بنا دارای مختصات جغرافیایی 51درجه 41دقیقه 93 / 6 ثانیه شرقی و 32درجه 40دقیقه 88 / 10 ثانیه شمالی است. در مدخل اصلی شبستان الجایتو که به دالان حوضخانه مسجد منتهی می‌شود، روبروی محراب الجایتو، یک در چوبی کوچک دو لته، از دوره آل مظفر وجود دارد. این در، دارای ارتفاع 165سانتی‌متر و عرض 118سانتی‌متر است و از جمله درهای قدیمی و اصلی(بازسازی نشده) شهر اصفهان است، که از چوب چنار ساخته شده است. جسم اصلی هر لنگه، از دو تخته تشکیل شده که با اتصالات چوبی به هم متصل شده‌اند. بر روی در، هیچ‌گونه نقش تزیینی وجود ندارد و تنها در دو کادر بالای هر لنگه، یک کتیبه به قلم ثلث زیبایی حک شده است که سبب شده آن را از حالت سادگی خارج کند. در قسمت بالای هر دو لنگه در به صورت قرینه، کتیبه‌هایی به قلم ثلث به صورت برجسته و به شیوه منبت اجراشده، که در داخل یک کادر مربع شکل در دو سطر نوشته شده است، کتیبه‌های سطر دوم هر دو لنگه دچار خوردگی شده‌اند و بخش‌هایی از آن ناخوانا است، متن کتیبه‌های لنگه راست؛ در ردیف بالا عبارت «و ان المساجد لله فلا تدعو» و ادامه آن بر روی لنگه چپ در؛ «مع الله و احدا صدق الله العظیم» در پایین لنگه سمت راست عبارت «وقف کرد این درب را بر مسجد قربة الی الله تعالی» نوشته شده است و ادامه آن در ردیف پایین لنگه چپ «استاد حسین علی بن استاد شاه میرزای قـ...[می] مقیم اصفهان» حک شده است. در چوبی مسجد جامع اصفهان، از لحاظ قدمت و کتیبه‌های حک شده روی آن، جزو درهای تاریخی و باارزش محسوب می‌شود. این در به دلیل این که مورد استفاده قرار نمی‌گیرد، سالم باقی‌مانده و ساختار و انسجام خود را حفظ کرده است و تنها ویژگی مهم آن، کتیبه‌های آن است.

منبر مسجد جامع نایین

مسجد جامع نایین یکی از بناهای مشهور و قدیمی ایران است که در محله‌ای که اکنون به نام محله «باب المسجد» شهرت دارد، قرار گرفته و در مختصات جغرافیایی 32درجه 52دقیقه 726ثانیه شمالی و 53درجه 51دقیقه 654ثانیه شرقی قرار دارد. تاریخ بنای اولیه آن را، عده‌ای به زمان «ساسانیان» و عده‌ای به «عمر عبدالعزیز عجلی»، بانی(صفه عمر) مسجد جامع اصفهان، نسبت می‌دهند و برخی به زمان «سامانی‌ها» بین سال‌های 289 تا 379 هـ.ق نسبت داده‌اند، ولی سبک ساختمان بنا، مربوط به دوره سلاجقه است از جمله آثار مشهوری که در داخل مسجد جامع نگهداری می‌شود، منبر زیبای آن است که در کنار محراب رفیع مسجد قرار دارد، منبر مسجد جامع نایین از آثار چوبی منبت‌کاری شده پر آوازه سده هشتم هـ.ق است. طول منبر 4 متر، عرض آن حدود 1 متر و ارتفاعش حدود 5 متر و دارای 18 پله است، که پله‌ها یک‌درمیان نقوش همسان دارند. «منبر به رنگ قهوه‌ای از جنس چوب فوفل عالی و تمام منبت کاری شده است و تاریخ ساخت منبر بر روی یکی از جوانب آن 711 هـ.ق به قلم نسخ، در زمینه شاخ و برگ کنده‌کاری شده است» تکنیک‌های تزیینی به‌کار رفته بر روی منبر شامل منبت، مشبک و گره‌چینی است، عمده تزیینات منبر با استفاده از تکنیک منبت اجرا شده است، نقوش ایجادشده به‌وسیله منبت در برخی از نقاط، بسیار ظریف و پرکار و در برخی موارد درشت‌تر و ساده‌تر هستند. نقوش گیاهی اغلب ظریف‌تر از نقوش هندسی است، اما در کنار یکدیگر هماهنگ و موزون می‌شوند. نقوش گیاهی دربردارنده اسلیمی‌های ساده و مارپیچ، برگ نخلی، برگ‌های مدور و فرم‌های شبیه به سر اسلیمی به حالت دکمه‌ای شکل هستند. در قسمت نرده‌ها و بالاترین قسمت تاج منبر، از تزیینات مشبک(گره‌چینی تو خالی) استفاده شده است. این تزیینات کاملاً مشابه هم هستند، برخی از مشبک‌کاری‌های نرده‌های دور پله‌ها به صورت توپر(گره‌چینی توپر) هستند و با استفاده از نقوش اسلیمی تزیین شده‌اند. در صفحه بالای درگاهی جلوی منبر، گره‌چینی‌های توپری وجود دارد که یکی از زیباترین نمونه‌های گره‌چینی موجود در این منبر به شمار می‌رود. از دیگر بخش‌های منبر که دارای تزیینات گره‌چینی است، قسمت تاج منبر است. در مجموع تعداد شش کتیبه در بخش‌های مختلف منبر مسجد جامع نایین نوشته شده است، این کتیبه‌ها مشتمل بر آیات قرآن و نام سازنده و بانی، خطاط و تاریخ ساخت منبر است. در ادامه به شرح کتیبه‌ها می‌پردازیم. در قسمت فوقانی پله اول(سردر) منبر، به قلم نسخ برجسته بر زمینه نقوش اسلیمی، آیه 120سوره مائده نوشته شده است: «لِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ هُوَ عَلَی کُلِّ شَی‌ءٍ قَدِیرٌ». بر جبهه راست منبر، کتیبه‌هایی حاوی نام سازنده و خطاط کتیبه‌های آن، بدین صورت نوشته شده است؛ «عمل الاستاد افتخار الصناع محمود شاه بن محمد النقاش الکرمانی خدایش بیامرزد هر که فاتحه خواند به خط العبد عبد الحکیم المحمدی». بر جبهه چپ منبر، به قلم ثلث برجسته در دو سطر به تاریخ ساخت و نام واقف منبر، اشاره شده است: «هذا المنبر علی مسجدالجامع فی مدینه النایین تقبل الله منه فی رجب سنه احدی عشر و سبع مائه»، «وقف الصدر الاجل المنعم المحترم ملک التجار جمال‌الدین حسین ابن المرحوم عمر بن عفیف». بر طبق کتیبه‌ها، نام واقف منبر مسجد، شخصی به نام، ملک‌التجار جمال‌الدین حسین بن عمر بن عفیف، سازنده آن، استاد محمود شاه بن محمد نقاش کرمانی و خطاط آن عبد الحکیم محمدی بوده است. معروف است که منبر را به دستور حاج میر جلال‌الدین احمد، خطیب مسجد ساخته‌اند. حاج میر جلال‌الدین احمد، خطیب وقت مسجد جامع نایین، در مراجعت از سفر حج، دستور نقشه و ساختن این منبر را داده است، آن جناب با عمویش سید رکن‌الدین محمد به مکه تشرف یافته و نقشه منبر مسجد جامع را پس از مراجعت از این سفر داده و هزینه آن را عفیف‌الدین وکیل خرج، امیر شمس‌الدین از جانب ایشان داده و استاد کرمانی آن را ساخته و چون میر جلال‌الدین برای اجرای مراسم خطبه و خطابه، به منبر نیازمند بوده، از این رو در ساختن آن نیز اهتمام نموده و در تاریخ 711 هـ.ق آن را ساخته‌اند دو کتیبه دیگر در بالای قسمت مقصوره منبر، در دو نمای راست و چپ بر روی دو نقش گلدانی شکل ایجاد شده است، در سمت راست عبارت «الملک لله» و در سمت چپ عبارت «العظمه لله» کنده‌کاری شده است، عبارت «الملک لله» از جمله شعارهای مشهور و پرکاربرد قرن هشتم هـ.ق است که بر روی آثار هنری مختلف از جمله آثار چوبی، گچ‌بری، نگارگری، حجاری و ... به‌وفور ملاحظه می‌کنیم. نکته جالب دیگر در مورد منبر مسجد جامع نایین این است که اتاقک بالای مسندگاه منبر، می‌تواند صدای گوینده و خطیب را با وضوح بیشتری پخش نماید و زمانی که گوینده در این اتاقک شروع به صحبت می‌کند، صدای وی به قسمت بالایی محراب که حالت مقرنس دارد برخورد نموده و انعکاس بیشتری به صوت خطیب می‌دهد منبر مسجد جامع نایین طبق کتیبه موجود بر روی آن(711 هـ.ق)، از آثار چوبی مشهور قرن هشتمه. ق است که به دلیل دارا بودن تاریخ ساخت، نام بانی و واقف، سازنده و خطاط دارای اهمیت و اعتبار فراوانی است. وجود این اطلاعات ذی‌قیمت بر روی آن، نشان از ارزش بالای آن برای بانی و سازنده دارد که نهایت تلاش خود را جهت بالا بردن اعتبار آن به‌کار گرفته است. منبر چوبی مسجد جامع روستای یارند روستای یارند جز دهستان برزرود، بخش حومه شهرستان نطنز استان اصفهان است، این روستا در 28 کیلومتری شمال غربی نطنز و 8 کیلومتری جاده آسفالته نطنز - کاشان واقع شده و در مختصات جغرافیایی 35درجه 48دقیقه 65 / 20ثانیه شمالی و 52درجه 48دقیقه 05 / 22ثانیه شرقی قرار دارد. مسجد جامع قدیمی یارند، که احتمالاً قدمت آن، از قدمت منبر چوبی موجود در آن(759 هـ.ق) کمتر نیست، به سال 1342 ه.ش تخریب و نوسازی شد. باارزش‌ترین اثر تاریخی یارند، منبر چوبی مسجد جامع آن است. این منبر سه پله، دارای ارتفاع 30 / 1 و عرض 53 سانتی‌متر است اتصالات منبر به شیوه فاق و زبانه و در قسمت تکیه‌گاه مسند با استفاده از میخ‌های آهنی صورت گرفته است. بدنه منبر فاقد تزیینات است و تنها دیواره‌های دو طرف مسندگاه، دارای مشبک‌کاری‌های ساده‌ای است. ارزش منبر بیشتر به واسطه قدمت آن است، زیرا دارای تاریخ ساخت، نام بانی(واقف)، سازنده و خطاط است متن نوشته‌ها که تماماً به قلم ثلث هستند چنین است؛ تیرک سمت راست: «به اهتمام دلبستگی رییس شمس‌الدین محمد و کدخدا یار» و ادامه کتیبه بر تیرک عمودی سمت چپ بدین صورت نوشته شده است: «علی بن صدرالدین حرره محمود یارندی» تیرک مقابل(پشت مسند): «وقف مسجد یارند فی ربیع‌الاوّل سنة تسع و خمسین سبعمایه»(759 هـ.ق) و تیرک سمت چپ: «عمل محمد بن حیدر کرمانی» با توجه به جمله «وقف مسجد یارند»، می‌توان گفت که به سال 759 هـ.ق که این منبر ساخته‌شده، مسجد یارند وجود داشته است و چنانچه مسجد دارای قدمت بیشتری نبوده، حداقل وجود آن به سال 759 هـ.ق محرز است. درب چوبی ورودی شرقی امامزاده اسماعیل علیه‌السلام روستای برز نطنز دهکده برز(بر وزن طرز) در سه کیلومتری ابیانه و دوازده کیلومتری پل هنجن واقع شده و مرکز دهستان برزرود، منطقه کوهستانی نطنز و دارای مختصات جغرافیایی33درجه 74دقیقه 75 / 25ثانیه شمالی و 50درجه 58دقیقه 30 / 27ثانیه شرقی است از آثار تاریخی به‌جای مانده در روستای برز، بقعه قدیمی امامزادگان اسماعیل، اسحاق و حلیمه خاتون است که دو چنار کهن‌سال بر محوطه جلوی در ورودی آن سایه‌گستر است. فضای داخلی امامزاده به ابعاد 40 / 10 × 30 / 14 مترمربع است که سقف و ستون‌های سیزده‌گانه آن به مانند ابیانه از چوب ساخته شده است. این امامزاده چند شیء چوبی نفیس دارد که از جمله آن‌ها دو در چوبی است یکی از این درها، در ورودی شرقی رواق نصب بوده است، درِ مذکور دارای دو لنگه به ابعاد 06 / 1 × 06 / 2 متر است که به شیوه قاب و تنکه ساخته شده، بخشی از نوشته‌ها و منبت‌کاری آن، در اثر مرور زمان و عوامل جوی و سیل، محو شده و نوشته‌های باقی‌مانده بدین شرح است؛ «وقف مسجد جامع کرد فخر الاماجد محمد حسین ابن حسین برزی. عمل استاد تاج‌الدین ابن استاد ولی نجار. حفظهما الله و به خط علی ابن فخرالدین تقدیسی». روی لنگه سمت راست، جملات شهادتین«لا اله الا الله محمد رسول الله» و «علی ولی الله» نیز کنده‌کاری شده است. گرچه بخشی از نوشته‌های این در، که احتمالاً حاوی تاریخ ساخت بوده است بر اثر سیل از بین رفته، ولی با توجه به متن کتیبه چوبی کوچکی که به ستون منبر آویخته شده و تاریخ ساخت کتیبه را 792 هـ.ق ذکر نموده و از پدر تاج‌الدین به عنوان مرحوم استاد ولی، یاد کرده است، و در نوشته‌های این در هم پدر تاج‌الدین را استاد ولی ذکر کرده، می‌توان نتیجه گرفت که به هنگام ساخت این در توسط تاج‌الدین، پدر وی استاد ولی، در قید حیات بوده است، به عبارت دیگر این در قبل از سال 792 هـ.ق ساخته شده است وجود عبارت «علی ولی الله» بر روی در نشان از اعتقادات شیعی در بین بانی و سازندگان در دارد که ارادت خود را به مولای متقیان با ذکر این شعار بر روی اثر وقفی خود نشان داده است. رحل چوبی موزه متروپولیتن در موزه متروپولیتن یک رحل چوبی نگهداری می‌شود که از نمونه‌های ممتاز آثار چوبی قرن هشتم هـ.ق ایران است، رحل چوبی به شماره ثبت 10.218 در موزه متروپولیتن نگهداری می‌شود، رحل چوبی متروپولیتن طبق کتیبه موجود بر روی آن، در تاریخ ذی‌الجحه 761 هـ.ق توسط هنرمند اصفهانی «حسن بن سلیمان اصفهانی» برای یک مدرسه دینی ساخته شده است. ابعاد آن 1 / 76 × 2 / 130 سانتی‌متر است، بر روی این رحل زیبا، نقوش گیاهی بسیار پرکاری اجرا شده است و اوج وفور سبک گیاهی و غلبه آن بر نقوش هندسی را می‌توان بر روی آن ملاحظه کرد برای تزیین رحل از تکنیک‌های مختلفی از جمله منبت، معرق، خاتم و مشبک استفاده شده است، عمده تزیینات آن منبت است، دور قاب خارجی رحل با استفاده از شیوه خاتم به صورت تک‌گل‌های ریز و اشکال هندسی به صورت یک حاشیه ظریف و زیبا کار شده است، قدیمی‌ترین نمونه خاتمی که تا کنون در ایران شناسایی‌شده مربوط به رحل متروپولیتن است، که دور خارجی لنگه‌های رحل به صورت نوارهای باریک در حاشیه و در وسط آن، طرح شش ضلعی و یک پیچ به صورت یک‌درمیان کار شده است و بر جذابیت آن افزوده است، خاتم‌کاری روی رحل بسیار ظریف و با دقت انجام شده است. در مرکز قاب پایینی رحل، منبت عمیق کار شده و طرح‌ها به صورت مشبک خودنمایی می‌کنند. سازنده هنرمند این رحل، از عناصر تزیینی مکتب مغول استفاده کرده و آن‌ها را با تأثیر کامل، در بخش‌های مختلف آن پیاده کرده است و گاهی اشکال گره توپر و توخالی و گاهی چند طرح مختلف را بر روی هم قرار داده است. تزیینات زیبای آن عبارت است از: اشکال توریقی(برگی) و نقوش خطی و اشکال نباتی و گل و گیاه که از آن‌ها شکوفه و اشکال نخلی منشعب می‌شود، برخی معتقدند که از صنایع چینی اقتباس شده است کتیبه‌های این رحل بر روی قسمت‌های مختلف آن حک شده است، بخشی از آن‌ها در داخل رحل نوشته‌شده اما متأسفانه بخش‌هایی از آن، از بین رفته است. متن این کتیبه که به صورت کنده‌کاری بسیار کم عمق به قلم ثلث نوشته‌شده بدین قرار است: «اللهم صل علی محمد و سلم و ارض...... امیر المومنین علی بن ابی طالب رضوان الله علیهم أجمعین وقف مدرسه صدرآباد انار صانها الله عن الافات - فی ذی‌الحجه حجه احدی و ستین و سبعمائه»، نام سازنده رحل «حسن بن سلیمان اصفهانی» است که نشان می‌دهد، این رحل به وسیله هنرمندان ایرانی ساخته شده است و تاریخ ساخت آن ذی‌الحجه 761 هـ.ق(1360میلادی) ذکر شده است. دیماند معتقد است که اسلوب و طرز کار آن که به چوب‌بری قرن چهاردهم م ترکستان شباهت دارد و دلیل بر آن است که این قطعه در ترکستان ساخته شده است

طبق کتیبه، این رحل، وقف مدرسه صدر آباد بوده است، صدر آباد روستایی است از توابع ندوشن در 70 کیلومتری غرب شهر یزد و با توجه به این که این روستا در ایران قرار دارد و سازنده آن نیز شخصی ایرانی است، به نظر نمی‌رسد که گفته دیماند مبنی بر این که این رحل در ترکستان ساخته شده است، صحیح باشد. در دو طرف رحل، در داخل یک نقش تزیینی شبیه یک محراب، در بالای نقش گل و گلدان، صلوات بر پیامبر صلّی الله علیه وآله وسلم و ائمه اطهار علیهم‌السلام نوشته شده است، در قاب بالایی یکی از قاب‌ها در داخل یک کادر مربع شکل، در میان نقوش اسلیمی و پیچک‌ها، لفظ «الله» چهار مرتبه تکرار شده است و در زیر صلوات بر نبی اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم و دوازده امام، از امام اول تا امام پنجم بدین صورت حک شده است؛ «اللهم صل علی محمد المصطفی و علی المرتضی و حسن المحتبی و حسین الشهید کربلا و علی زین‌العابدین و محمد الباقر» و در طرف دیگر رحل، صلوات بر هفت امام دیگر به این ترتیب آمده است؛ «و جعفر الصادق و موسی الکاظم و علی موسی‌الرضا و محمد التقی و علی النقی و الحسن العسکری و محمد المهدی». در قاب بالایی این طرف رحل نیز مانند طرف دیگر، در داخل یک قاب چهارگوش، در میان نقوش اسلیمی و پیچک‌ها، لفظ «الله» (قفل الله) چهار مرتبه تکرار شده است، وجود این شعارها نشان از اعتقادات عمیق شیعی در بین بانی و سازندگان آثار دارد که با عشقی سرشار به اهل‌بیت علیهم‌السلام اثری خارق‌العاده و ممتاز خلق نموده‌اند. در مجموع می‌توان گفت که رحل چوبی موجود در موزه متروپولیتن از جمله شاه‌کارهای چوبی قرن هشتم هـ.ق(دوره مظفری) است که سازنده خوش‌ذوق آن، از تکنیک‌های تزیینی متنوع، با هنرمندی هر چه تمام استفاده کرده و اثری ممتاز عرضه نموده است، کتیبه‌های روی رحل، علاوه بر نام پیامبر خاتم صلّی الله علیه وآله وسلم و دوازده امام علیهم‌السلام، دربردارنده نام سازنده و تاریخ ساخت و عبارت «وقف» هستند، نکته جالب در مورد کتیبه‌های روی رحل عبارت «وقف برای مدرسه صدرآباد انار» است که نشان می‌دهد این رحل به صورت سفارشی برای یک مدرسه دینی ساخته شده است و شاید هم نمونه‌های دیگری از این نوع رحل برای این مدرسه و مدارس دیگر ساخته شده بوده که امروزه نابود شده و یا به تاراج رفته است.

نتیجه‌گیری

در قرن هشتم هـ.ق هم‌زمان با پذیرش اسلام توسط برخی از شاهان سلسله ایلخانی و حکام سلسله‌های محلی پس از آن‌ها، قوانین و سنت‌های اسلامی نیز در جامعه رواج گسترده‌ای می‌یابد، از جمله این سنت‌ها، «وقف» است که به صورت یک سنت زیبا و پسندیده درمی‌آید و به‌مثابه آن، اماکن و ابنیه بسیار باشکوه و عظیمی توسط شاهان این سلسله‌ها ساخته و درآمد حاصل از آن‌ها جهت مصارف دینی خرج می‌شود. به تبعیت از این شاهان، حاکمان محلی و بزرگان شهرها و روستاها نیز با توجه به وسع مالی و امکاناتی که در اختیار داشتند، اقدام به وقف آثار و اشیایی نفیس و زیبا نموده‌اند که از جمله آن‌ها، آثار چوبی شامل منبر، در، رحل و ... است که وقف اماکن مذهبی مانند مساجد، مقابر امامزادگان و مدارس دینی شده‌اند. با مطالعه آثار چوبی وقفی متعلق به قرن هشتم هـ.ق، این نتیجه حاصل می‌شود که با توجه به این که اکثر آن‌ها به‌صورت سفارشی و توسط شخصی خاص سفارش داده شده است، در ساخت آن‌ها از چوب‌های مرغوب و با کیفیت استفاده شده است، تمام آن‌ها جنبه کاربردی داشته و جهت مصارف گوناگون تهیه شده و به منظر زیبایی‌شناسی نیز توجهی ویژه مبذول شده است. این آثار علاوه بر نوشته‌هایی که نشان از «وقفی» بودن آن‌ها برای مکانی خاص دارد، کتیبه‌هایی با مضامین قدسی شامل آیات قرآن کریم، اسماء جلاله خداوند، ذکر صلوات بر چهارده معصوم علیهم‌السلام و احادیثی از پیامبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلم و ... را دارا هستند که بر ارزش معنوی آن‌ها چندین برابر افزوده است. همچنین تاریخ ساخت و نام واقف شیء نیز بر روی آن ذکر شده که بر اساس مطالعه این اسامی، می‌توان به نام برخی از افراد سرشناس و حاکمان محلی مناطق مختلف پی برد و از این حیث اهمیت فراوانی در شناخت باورها و عقاید ساکنان این مناطق در دوره مورد نظر دارد. در مجموع باید گفت که آثار چوبی وقفی متعلق به قرن هشتم هـ.ق، به دلیل دارا بودن ارزش‌های فنی و هنری ممتاز خود و همچنین کتیبه‌های بسیار ذی‌قیمتی که بر روی آن‌ها وجود دارد، جزو غنی‌ترین آثار هنری برجای مانده از دوره ذکرشده هستند که باید به آن‌ها توجهی ویژه نمود.

منابع

1- آثار تاریخی شهرستان‌های کاشان و نطنز، حسن نراقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1374.

2- تاریخ ایران از مغول تا افشاریه، چاپ اول، رضا پازوکی، چاپخانه فرهنگ، تهران، 1316.

3- تاریخچه مصور ابنیه تاریخی اصفهان، کریم نیکزاد امیر حسینی، سازمان حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1335.

4- تاریخ نایین، سید عبدالحجت بلاغی، جلد اول، مظاهری، تهران، 1369.

5- ترجمه محاسن اصفهان، مفضل بن سعد مافروخی اصفهانی، حسین بن محمد آوی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری اصفهان، اصفهان، 1385.

6- دانشنامه هنرمندان ایران و اسلام، از مانی تا معاصرین کمال الملک، جلد اول، عباس سرمدی، هیرمند، تهران، 1379.

7- راهنمای صنایع اسلامی، موریس اسون دیماند، عبدالله فریار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1383.

8- سیری در هنر ایران، از پیش از تاریخ تا امروز، جلد ششم، آرتور پوپ، اکرمن، فیلیس سیروس پرهام، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1387.

9- مراة البلدان، محمد حسن‌خان اعتمادالسلطنه، عبدالحسین نوایی و میر هاشم حدیث، جلد چهارم، دانشگاه تهران، تهران، 1368.

10- میراث فرهنگی نطنز، سید حسن اعظم واقفی، جلد چهارم، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1374.

11- نفایس‌الفنون فی عرایس‌العیون، جلد دوم، محمد بن محمود شمس‌الدین آملی، به کوشش سید ابراهیم میانجی، اسلامیه، تهران، 1379.

12- MASTER PIECES from the department of islamic art in the metropolitan museum of art ,The metropolitan of art, Edit by: Maryam D. Ekhtiar, P. Soucek, Sheila R. Canby, and Navina Najat Haidar, Yale University Press, usa, 2010.

13- www. metmusuem.org

14- www.aftabir.com

پانویس