نمایش مبدأ برای نقش موقوفات در شکل دهی به فضاهای شهری (بررسی موردی امامزاده ابراهیم شهر آمل)


[[دکتر شهرام یوسفی فر]]
<ref>
دانشیار تاریخ ایران،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی،shyousefifar@yahoo.com 
</ref>
[[معصومه یدالله پور]]
<ref>
کارشناس ارشد ایران شناسی،masoom8227@yahoo.com
</ref>
==چکیده== 
نهاد [[وقف]] و مجموعه موقوفات شهری نقش مهمی در شکل ‌دهی به فضاهای شهرها داشته‌اند از جمله در شهر آمل که از قدمت تاریخی بسیاری برخوردار است، وجود شماری مجموعه‌های مذهبی مانند امامزاده‌ها این وضعیت به خوبی قابل مشاهده است. مجموعه‌های وقفی وابسته به هر یک از مشاهد، کارکردهای مختلفی برعهده داشته‌اند. یکی از مهم‌ترین آن موارد، تأثیری است که در شکل دهی و پایداری فضاهای شهر آمل برجای نهاده است. در این مقاله ضمن معرفی امامزاده های شهر آمل، به مطالعه موقعیت امامزاده ابراهیم در شهر آمل و ارتباط مجموعه‌های وقفی به آن در این رابطه می‌پردازیم. نتایج این بررسی نشان از آن دارد که چگونه شکل‌گیری و استقرار فضای کالبدی شهرهای کهن به شدت تحت تأثیر کانون‌های مؤثری چون مشاهد بزرگان دینی قرار دارد.  
 
واژگان کلیدی: 
امامزاده‌ها، موقوفات، امامزاده ابراهیم، آمل، بازار آمل



==مقدمه== 
کهن شهر [[آمل]] در میان دیگر شهرهای [[استان مازندران]] امامزاده های بسیاری را داراست. مهم‌ترین این مقابر و مشاهد در محدوده بافت مرکزی و کهن بازار و محوطه‌های اطراف آن واقع است. بناهای مذهبی مذکور از موقوفات بسیاری برخوردارند و به دلیل شرایط ویژه مؤسسات وقفی به نظر می‌رسد نقش مهمی در رشد و گسترش کالبد [[شهر آمل]] ایفا کرده است. در مطالعه حاضر ابتدا با پیشینه ‌ای کوتاه از تاریخ شهر [[آمل]] و جایگاه مشاهد در هسته اصلی این شهر را بررسی کرده، سپس نقش [[وقف]] در پایداری این گونه فضاها مطالعه می‌شود و از آن میان وضعیت مجموعه وقفی [[امامزاده ابراهیم آمل]] به صورت موردی مطالعه و بررسی می‌شود.


==پیشینه ی امامزاده‌ها در شهر آمل== 
شهر [[آمل]] به عنوان مرکز اصلی دعوت و حکمرانی علویان زیدی و اعقاب آنان بود. درنتیجه حضور طولانی ‌مدت رهبران دعوت شیعی و برپایی نهادها و مؤسسات لازم برای حکمرانی آنان در این شهر می‌توان استقرار و تداوم بسیاری از عناصر شهری آمل را با این عامل مرتبط دانست. [[حسن‌ بن ‌زید ‌بن ‌اسمعیل]] در250ق / 864م حکومت علویان را در طبرستان و آمل تأسیس کرد و به روند تغییر این مردم و براندازی سلطه عباسیان شتاب بخشید. حسن ‌بن ‌زید داعی کبیر چون در 23 شوال 250ق / نوامبر 864م بر شهر آمل دست یافت به منبر رفت و اهالی شهر را به مذهب زیدیه خواند و به تدریج این شهر مرکز تجمع رهبران این مذهب شد
<ref>
یوسفی فر،تاریخ آمل،در دست چاپ. 
</ref>
بعدها در دوره [[آل بویه]] نیز شهر [[آمل]] مورد توجه بود و مراقد مطهره و بقاع متبرکه زیادی احداث شد و موقوفاتی بر آن‌ها قرار گرفت. مرور اجمالی تاریخ [[آمل]] حکایت از آن دارد که در ادوار مختلف تاریخ آن به طور پیوسته شخصیت‌های مذهبی معروف و مطرح در این شهر حضور داشته و پس از درگذشتشان نیز توجه مردم به آنان ادامه داشته است. شکل گیری بسیاری از مجموعه ‌های [[وقف]]ی آن هم پیرامون بارگاه و مقابر این بزرگان نشان ‌دهنده ی باور فوق است. 
در شهر آمل نیز چون دیگر شهرهای [[ایران]]، امامزاده یا مقابر اولیا و بزرگان به مانند عنصر شاخص در شکل ‌دهی به ساختار فضاهای شهری حضور دارند. در کنار این عناصر، دیگر اجزای شهری چون بازارچه نیز قابل ملاحظه‌اند
<ref>
رجبی،ریخت شناسی بازار،ص97.  
</ref>
که به طور کلی باعث می‌شود این مجموعه‌ها به مانند کانونی برای اجتماع گروه ‌های گوناگون مردم با آداب و رسوم و گویش و تیره‌های قومی و نژادی متفاوت عمل کنند.
<ref>
سعیدی رضوانی،بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی،ص123.  
</ref>
ازین رو مشاهد و امامزاده‌ها چون مرکز اصلی فضاهای پیرامون حرم (حیاط، مساجد، مدارس، کاروانسرا و بازارها) به شمار می‌رود و خیابان و کوچه‌های به ‌صورت شعاعی از آن‌ها منشعب می‌شود و در بسیاری از موارد چهره ی شهر را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
<ref>
رجبی،ریخت شناسی بازار،ص99.  
</ref>
مزارها به دو صورت کلی دیده می‌شود: برخی از آن‌ها در گورستان شهری دیده و برخی دیگر به صورت منفرد در درون بافت شهری قرار دارند. شماری از مشاهد که قبلاً در گورستان‌های عمومی مجاور شهر یا در حومه ی آن قرار داشتند به تدریج وارد محدوده ی شهر و به بخشی از شهر تبدیل شدند پس حتی شکل ظاهری فضای پیرامون آن به ‌صورت یک بنای متبرکه ی تاریخی تغییر یافته و از شکوه بیشتری برخوردار شد. به طورکلی اماکن متبرکه (زیارتگاه‌ و مزارها) در طراحی و جهت‌ گیری خیابان‌ها نقش بسزایی داشته‌ است.
<ref>
همان ص 99.  
</ref>
به طور معمول مزارهای بزرگان مذهبی مهم‌ترین و پایدارترین مجموعه ی‌ های شهری را نشان می‌دهد. بسیاری از اجزای آن مجموعه‌ها با برخورداری از فضاهای عمومی جهت تأمین نیازهای گوناگون زائران به نقطه ی ثقل شهری تبدیل شده‌ و در برخی موارد کارکرد یک منطقه از شهر را به موقعیت زیارتی تبدیل کرده‌اند.
<ref>
همان صفحه100.  
</ref>
بقعه و امامزاده های شهر [[آمل]] نیز چنین موقعیتی را درون این شهر ایجاد کرده‌ است. مشاهد و مقابر بزرگان دینی شهر [[آمل]] و بسیاری موقوفات مختص آن در تولید فضای شهری به روال فوق نقش ایفا نموده‌اند و در این بررسی این اهم مورد عنایت قرار دارد.  


===بقاع و امامزاده های شهر آمل=== 
====بقعه ی حسن‌بن‌علی ناصر کبیر(ناصرالحق)==== 
[[ابومحمد حسن ‌بن‌ علی]] یکی از نوادگان [[علی‌ بن‌ حسین علیه السلام]] معروف به ناصرالحق یا سید ناصرکبیر، به خونخواهی محمد بن ‌زید در [[گیلان]] و [[دیلمان]] خروج کرد و روی به آمل نهاد و در 301ق / 914م بر آمل مسلط شد و عمال سامانی را از آن حدود راند و تا 304ق بر آنجا حکومت کرد. شخصیت مورد ستایش وی سبب شد مقبره‌اش در [[آمل]] به یکی از زیارتگاه ‌های شهر تبدیل شود. ناصر‌الحق 4 سال با عدالت، نیک ‌سرشتی و حقیقت ‌خواهی حکومت کرد. مقبره ی او در [[آمل]] به گنبد ناصرالحق و به قولی به گنبد کبود معروف است. 
<ref>
یوسفی فر،تاریخ آمل،در دست چاپ. 
</ref>
 
از بناهای قرن نهم قمری توسط [[سیدعلی مرعشی]] حاکم مازندران ساخته شد
<ref>
علامه،یادگار فرهنگ آمل،ص12.  
</ref>
و به شماره ی 60 به ثبت آثار تاریخی رسیده است.
<ref>
به روایتی دیگر در شرق گنبد کبود قرار داشت(ملگونف،سفرنامه ملگونف به سواحل جنوبی دریای خزر،ص127،صمصام الدین علامه،یادگار فرهنگ آمل،صص12-13.  
</ref>
ابن اسفندیار در مورد بنای مزبور اشاره دارد که مجموعه مقبره، مدرسه و کتابخانه‌ای در اینجا وجود داشت که تا قرن هفتم ق. دایر بوده است و زائران به زیارت آنجا می‌آمدند.
<ref>
یوسفی فر،تاریخ آمل،در دست چاپ.  
</ref>
این بقعه با واقع شدن در محله ی پایین بازار با حوزه ی پیرامونی خود ارتباط فضایی- کالبدی برقرار می‌کند. امروزه این بقعه با کاربری زیارتی، گردشگری- تفرجگاهی در خیابان شهید بهشتی، کوچه ی میرحیدر در محله ی پایین بازار قرار دارد.
<ref>
یدالله پور،بازار آمل،در دست چاپ. 
</ref>



====گنبد یا برج شمس طبرسی==== 
مقبره ی سید شمس آل رسول یا شمس طبرسی است.
<ref>
منسوب به آتشکده.  
</ref>
ابن اسفندیار از ایشان به صورت فقیه و صاحب حدیثی نام می‌برد که تربتش در محله ی عزامه کوی بر در دروازه قرار داشت
<ref>
ابن اسفندیار کاتب،تاریخ طبرستان،ص105.  
</ref>
متصل به مقبره، مزار قاضی هشام بود.
<ref>
رابینو،سفر نامه مازندران و استر آباد،ص73.
</ref>  
در خیابان شهید بهشتی، خیابان اندیشه، خیابان 49(آتشکده) در چاکسرمحله واقع شده است. بنای برج دو گنبد داشت یکی داخلی و دیگری خارجی- که زلزله آن را خراب کرد. تاریخ بنا به سده ی 9ق / 15م می‌رسد.
<ref>
یوسفی فر،تاریخ آمل،در دست چاپ.  
</ref>
و همانند دیگر مقابر [[آمل]] دارای گنبد هرمی و کاشی‌های رنگی در نما بود.
<ref>
ید الله پور،بازار آمل،ص949.  
</ref>
این بنا نیز با حوزه‌ های پیرامونی خود ارتباط فضائی- کالبدی برقرار می‌کند
<ref>
همان ،ص204. 
</ref>
و به شماره 62 ثبت تاریخی شده است.
<ref>
ظاهرا برخی از کتیبه بدست آمده این مکان را بقعه شمس الدین محمد ابن محمود آملی می دانند.وی از علمای شیعی و از مدرسین سلطانیه در عهد اولجایتوی مغول بودکه مناظرات بسیاری با علمای اهل سنت در باب حقانیت تشیع داشت.کتاب معروف وی نفایس الفنون فی عرایس العیون ، به منظره دایره المعارف علوم زمان خود او به شمار میرفت.این کتاب به شاه شیخ ابواسحاق اینجو اهدا شد(برای شرح بیشتر ر.ج.مقاله زندگی شمس الدین محمد ابن محمود آملی از دکتر غلامرضا مستعلی ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ،تابستان1378)
</ref>


====بقعه ی برج==== 
معروف به قدمگاه خضر، در قبرستانی که در گذشته مصلی نامیده می‌شد و در مجاورت سبزه میدان قرار داشت. بقعه مزبور بنایی است چهارضلعی با ابعاد داخلی 32 / 3 متر، امکان دارد که مدفن 7 تن از سادات حسنی در زمان علویان باشد.
<ref>
ستوده،از آستارا تا استارباد،ص71. 
</ref>
گفته می‌شود این محل مصلی قدیم آمل بوده که داعی الصغیر در آنجا قصری برپا کرد.
<ref>
رابینو،سفرنامه مازندران و استر آباد،ص74.
</ref>
صندوق نذورات قدمگاه حضرت خضر نبی توسط اداره اوقاف و هیئت امنا در سال 1382 ساخته و نصب گردید. طراحی و ساخت آن از بهنام کبیری سامانی است.  
باور مردم محله بر آن است اینجا آرامگاه شیخی بود که آن شیخ مرید حضرت خضر بوده است. حتی برخی از اهالی آنجا این مکان را قدمگاه [[حضرت امام زمان علیه السلام]] نیز می‌دانند و تا زمانی که در این مکان به سر می‌برند در پناه حضرت شیخ، حضرت خضر و [[امام زمان علیه السلام]] هستند و شفا بخش است (حیدرزاده، مصاحبه). 

مردم بسیاری برای روا شدن حاجت بدین مکان می‌آیند و بر ضریح آن دخیل‌های سبزرنگی بسیاری دیده می‌شود. در گذشته روزهای سه شنبه یعنی شب چهارشنبه باز می‌شد، امروزه به جز شب چهارشنبه در روزهای دیگر نیز برای اقامه [[نماز]] باز است. متولی آن خانم کاظمیان است(حیدرزاده، مداح). [[نذورات]] این مکان توسط هیئت امنا و اداره اوقاف در جهت مرمت و بازسازی این مکان استفاده می‌شود. این بنا با شماره 1248 ثبت آثار ملی شده است.

====بقعه میرحیدرآملی==== 
این بنا در خیابان شهید بهشتی، خیابان اندیشه، خیابان 49(آتشکده)، کوچه ی میرحیدر در محله ی پایین بازار قرار دارد.
<ref>
ید الله پور، بازار آمل، ص200.
</ref> 
عامه ی مردم آن را مقبره ی میرحیدر آملی می‌دانند اما از خطوط کوفی آن بر سنگ قبر موجود در آن بر می‌آید که مقبره ی ابوالقاسم بن ابوالمحاسن رویانی است که تاریخ وفات آن به سال 514 قمری است.
<ref>
رابینو،سفرنامه مازندران و استر آباد،ص370. 
</ref> 
پلان این بقعه به صورت یک برج هشت ضلعی و دارای گنبدی هرمی شکل دوپوش است و ارتفاع این بنا تقریباً به 12 متر می‌رسد. این بنا از آثار قرن ششم قمری می‌باشد که در جنوب اراضی شهر قدیم در محوطه ی باغی قرار گرفته است. بنای فعلی آن متعلق به قرن هشتم قمری است. ارتباط این بقعه با بافت بازار در آن است که در جوار مسجد امام حسن عسگری علیه السلام - از عناصر شاخص کاشی محله- یکی از گذرهای اصلی بازار قرار گرفته است.
<ref>
ید الله پور، بازار آمل، ص98. 
</ref>
این بنا با کاربری مذهبی- گردشگری به شماره ی 61 ثبت تاریخی شده است. بر اساس اسناد به دست آمده موقوفاتی چون زمین خشکه‌زاری بر آن وقف شده است.
<ref>
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ،سند شماره250000183.
</ref>


====امامزاده قاسم==== 
این امامزاده منسوب به [[قاسم ‌بن‌جعفر]] است که در خیابان شهید بهشتی، خیابان اندیشه 19 در چاکسرمحله قرار دارد.
<ref>
ید الله پور، بازار آمل، ص98. 
</ref>
بنایی هشت ضلعی است که از آجر بر جدار داخلی هر یک از اضلاع آن طاق‌نمایی ساخته شده است. پهنای هر ضلع از داخل 175 سانتی متر است. سه پنجره ی نورگیر در شمال، غرب و جنوب بنا است.
<ref>
ستوده از آستارا تا استارباد،ص104.  
</ref>
این بنا احتمالاً مربوط به دوره ی صفویه است
<ref>
سوسفی فر،تاریخ آمل ،در دست چاپ.  
</ref>
و به شماره ی 348 به ثبت آثار تاریخی رسیده است.  
بافت کهن آمل در شرق از طریق گذر امامزاده قاسم و مشایی محله به خیابان شهید بهشتی- که دارای مقیاس ناحیه‌ای است- و کوچه میرحیدر به حوزه ی پیرامونی مرتبط می‌شود.
<ref>
ید الله پور، بازار آمل، ص206.  
</ref>
دکاکین و غیره نام رقباتی است که بر امامزاده [[وقف]] است.
<ref>
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران ،سند شماره250000183.
</ref>


====امامزاده معصوم==== 
این امامزاده متصل به تکیه ی [[آمل]] است که در کاشی‌محله واقع شده است و به امامزاده ‌جعفر معروف است. رابینو از آن یاد کرده‌است.
<ref>
ستوده از آستارا تا استارباد،ص57.  
</ref>
کاشی‌ محله یکی از گذرهای مهم بازار بوده است.
<ref>
ید الله پور، بازار آمل، ص98.
</ref>
در حال حاضر تکیه آملی به حسینیه هدایت معروف است. متعلق به طایفه آملی است. این امامزاده و تکیه در مجاورت گورستان قرار دارد و کارکرد آرامگاهی دارد. موقوفات آن بسیار است. خوش ‌باش از ییلاقاتی است که دراصل متعلق به طایفه آملی است. این طایفه در ییلاقات دیگر چون گزنه‌ سرا نیز ساکن هستند. از تکیه آملی در محرم به مدت 10 روز استفاده می‌شود و در روزهای سوگواری نیز کاربرد دارد(روح الله حسابی، مصاحبه).


====امامزاده تقی==== 
این امامزاده در گرجی‌ محله واقع شده است. بنای امامزاده و مسجد متصل به یکدیگر است.
<ref>
ستوده از آستارا تا استارباد،ص101.   
</ref>
ارتباط فضایی محله با بازار قدیم شهر به صورت با واسطه است یعنی دسترسی به بازار لازمه ی عبور از محله ی نیاکی‌ ها است.
<ref>
ید الله پور، بازار آمل، ص163. 
</ref>
این مقبره متبرکه با کمک مردم شهرستان [[آمل]] به همت [[سید ابراهیم رستگار نیاکی]] و [[کربلائی عبدالله گرامی]] به اتمام رسید. تاریخ تأسیس 1356، پایان 1359 شمسی که بر بالای امامزاده نوشته شده است. روزهای شنبه، دوشنبه و چهارشنبه از ساعت 6-4 امامزاده باز است. نگهبان آن به صورت افتخاری است. موقوفه‌ای ندارد. به مدت 13 شب محرم روضه‌خوانی در آن برپا می‌شود. هزینه آن را از گرجی محله و محلات مجاور تأمین می‌کنند(منصور گرامی، مصاحبه). در مجاورت آن، مسجد رسول که تازه تأسیس است قرار دارد که در قدیم بدان مسجد شاه می‌گفتند. 
به نظر می‌رسد مهم‌ترین امامزاده های شهر در محلات بازار و محدوده ی آن واقع شده است که به طور معمول در کنار یک حسینیه یا مسجد قرار دارد. بسیاری از امامزاده های شهر آمل کارکرد گورستان داشته‌اند. وجوه کاربردی هر مزار ناشی از نیازهای آن محله است که استفاده ‌های تفرجگاهی، عیدگاهی، نیازگاهی، نیایشگاهی، پناهگاهی، درمانگاهی، گورگاهی و تجمع گاهی را دربردارد و با توجه به اعتقاد مردم و ارباب احتیاج، هر مزار می‌تواند دارای یک و یا همه این وجوه و کاربردها باشد که مردمان برای حصول مقصودشان به سوی آن‌ می‌روند.
<ref>
زنگنه،مزارات ایران،195.  
</ref>
قدمت برخی ازین بناها به خصوص امامزاده‌ها قدمت شهرسازی یا سکونت در روستاها را نشان می‌دهد.
<ref>
عناصری،تاثیر تشیع بر ابنیه،اماکنو زیارتگاه های مذهبی ایران،ص142.
</ref>


===نقش و تأثیر موقوفات در پایداری فضاهای شهری آمل=== 
[[وقف]] تأثیر بسیار سازنده‌ای در تشویق مردم به احداث بناهای مذهبی و عمومی داشته است.
<ref>
سلطان زاده،نائین،شهر هزاره های تاریخی،ص21.  
</ref>
یکی ازین بناها مزارها هستند که از دو جهت مورد احترام و اعتقاد مردم‌اند: 

1- اعتقاد مردم به خاندان نبوت و امامت 

2- شخصیت خود امامزادگان که در راه عدالت و مبارزه با ظلم و ستم کوشش کردند و به شهادت رسیدند. ازین روی معمولاً مردم با پناه جستن به قبر مطهر امامزادگان و بزرگان درصدد تسکین آلام خود و کسب معنویت بر می‌آمدند. در این خصوص نهاد [[وقف]] بسیار تعیین کننده بود می‌توان گفت حدود نیمی از موقوفات مصارف فرهنگی گوناگون داشته‌اند که هدف آن‌ها بزرگداشت شعائر، احیای احکام و معارف دینی و توسعه باورها و سنت‌های حسنه ی مذهبی است
<ref>
خسروی،سهم موقوفات در ساختار فرهنگی کشور،صص9-10. 
</ref>
وجود پشتوانه‌ ای [[وقف]] برای مؤسسات مذهبی سبب شده، استمرار آن‌ها تضمین شود. فضاهای کالبدی شهر که با نهادهای وقفی مربوط هستند ازنظر تأمین اعتبارات عمرانی و نوسازی خودکفا بودند و درآمدهای مزبور از محل فعالیت‌های ناشی از زمین مزروعی، باغ و مستغلات شهری و... به دست می‌آمد و درنتیجه حفظ و گسترش و پشتیبانی عمرانی آن بناها تضمین شده بود. ازین رو روند نوسازی و گسترش مشاهد و مقابر و گاه عمران شهری در این بخش‌های کالبدی شهر تضمین شده بود.
<ref>
سعیدی رضوانی،بینش اسلامی و پدیده های جغرافیایی،ص123.  
</ref>
در شهر آمل نیز امامزاده قاسم، امامزاده معصوم و امامزاده ابراهیم
<ref>
سازمان اسناد و کتابخانه ملی،سند شماره 250000183.  
</ref>
دارای موقوفات هستند و از آن میان امامزاده ابراهیم بیشترین سهم موقوفات را داراست. موقوفات به صورت دکان، باغ، زمین مزروعی، قریه و میدانچه ی تیمچه بازار و نظایر این‌ها است. در ادامه وضعیت موقوفه ی امامزاده ابراهیم آمل مورد بررسی قرار می‌گیرد تا تأثیرگذاری مجموعه‌های وقفی مورد نظر در شکل‌دهی به بافت و فضای کالبدی شهر آمل به ویژه بافت مرکزی آن شهر ارزیابی گردد. در این میان با عنایت به اسناد وقفنا‌مه‌های امامزاده ابراهیم بررسی انجام می‌پذیرد. 


====امامزاده ابراهیم==== 
از زیارتگاه های قدیمی شهر [[آمل]] است و سلسله نسب آن به [[امام موسی کاظم علیه السلام]] می‌رسد. اطلاعات خطوط منقوش بر صندوق مقبره حکایت از آن دارد که، برادر و مادر ایشان نیز در اینجا مدفونند. درگذشته در شمال شرقی بنای امامزاده، بازاری در روزهای پنج‌ شنبه و جمعه در فصل تابستان برگزار می‌شد.
<ref>
ستوده،از آستارا تا استارباد،ص79. ه.ل.رابینو ،سفرنامه مازندران و استرآباد،ص72.
</ref> 
مقبره ی امامزاده ابراهیم در خیابان طالب آملی، دریای دهم، قادی‌ محله و شمال‌غربی میربزرگ قرار دارد.
<ref>
تاثیر تشیع بر ابنیه،بازار آمل،149.
</ref>
این مقبره دارای برجی بوده مربع شکل با گنبدی هشت ضلعی که در میان گورستانی واقع شده است.
<ref>
ستوده،از آستارا تا استارباد،ص79. 
</ref>
بقعه حدود 533 سال پیش تجدید بنا شد. در مورد تاریخچه بارگاه در نزد مردم منطقه دو روایت است: برخی ابراهیم را از نوادگان امام هفتم علیه السلام می‌دانند و برخی از نوادگان [[امام سجاد علیه السلام]].
<ref>
مصاحبه با رجبعلی ابراهیمی.  
</ref>
در نزد مردم آمل امامزاده ابراهیم آمل با امامزاده ابراهیم بابلسر یکی است و این بدان دلیل است که معتقدند سر امامزاده ابراهیم در بابلسر به خاک سپرده شد.
<ref>
مصاحبه با رجبعلی ابراهیمی.  
</ref>
بقعه از عناصر عمده ی مستقر در قادی محله است که دارای عملکردی فراشهری است. دوری بازار قدیم شهر و استقرار واحد خرده فروش و وجود تکیه به عنوان یک عنصر شاخص از عوامل تشکل و وحدت مرکز محله است.
<ref>
یدالله پور،بازار آمل،ص163.  
</ref>
این بنا با شماره 63 ثبت تاریخی شده است.

==ویژگی‌های اسناد وقفی امامزاده ابراهیم== 
اطلاعات موجود در این اسناد شامل شرح‌هایی در باب زندگی ابراهیم فرزند [[موسی‌ بن‌ جعفر علیه السلام]] است که به صورت دو رونوشت به شرح زیر در اختیار است: رونوشت سال 1319 ش از رونوشت دیگری که از اصل تهیه شده است، می‌باشد این سندها تاکنون در آرشیو اداره اوقاف و امور خیریه ی شهرستان آمل به شماره ی 331 نگهداری می‌شوند.  

واقفان آقاعبدالله پسر قاضی و خواجه نامدار معروف به کفشگر هستند که مشخصات آن‌ها در شناسه ی این سند اشتباه درج شده است. در این سندها غلط‌های نگارشی بسیار ملاحظه می‌شود. در رونوشت سال 1336 ش که محمدتقی دانش‌پژوه آن را تهیه نموده است، اجزای سندی چون امهار، موقوفات و حواشی دیگر دیده می‌شود که در سند 1319ش ملاحظه نمی‌شود. در ادامه ساختار این اسناد و اطلاعات آن تحلیل و ارزیابی می‌گردد.  
 
1. واقفان: آقاعبدالله، خواجه نامدار،...محمد، یعقوب، مشهدی محمد یوسف آملی، آقامیرعنایت الله شاهاندشتی اسامی است که در این سندها بدان اشاره شده است. 

2. موقوفات: در سند اسامی موقوفه‌های امامزاده به این شرح دیده می‌شود: قریه ی درهم کلا و شیروانی محله، دودانگ از جمله سه دانگ قریه ‌داران سرو، یک قطعه باغچه طاس گیر (یا کاسگرمحله) و 18 جریب زمین مزروعی در جنب امامزاده، دکان، باغ حسن آباد، باغ طرف شمالی بقعه شریف، میدانچه ی بازار، میدانچه تیمچه سیدحسین عطار(یک دانگ)
<ref>
از دیگر موقوفات و متولیان این بقعه به شرح زیر است:«به لله پرچین واقع در بلده آمل که به تولیت میررضی مقرر است از قرار خطاب:16تومان،2427 و سه چارک و دوسیر و نیم (یک چهارم چارک)2427تومان و 650 دینار.شلتوک زار 137 جریب فی 1/100 (یک قرآن و صد دینار یا 22شاهی)تلیوار 20 ارش و سه وجب(؟)فی 183 دینار و شش پول(دوپول یک شاهی است) شلتوک هرازه پی :شلتوک 99جریب ...تلیوار 20 ارش...موسی ده...نقدی...616جریب»(دانش پژوه،آستانه های مازندران:ص57).</ref>

3. متولی: شیخ سهروردی و اولاد ذکور وی  

4. موارد مصرف: روشنایی و تعمیر بقعه ی متبرکه 
با بررسی اسناد موقوفه ی امامزاده ابراهیم شهر آمل به نظر می‌رسد بسیاری از فضاهای کالبدی شهر که با نهادهای وقفی مرتبط هستند ازنظر تأمین اعتبارات عمرانی و نوسازی خودکفایند و درآمدهای مزبور از موقوفات آن‌ها به دست می‌آید. این عامل هم در استمرار این گونه بناها نقش مهمی ایفا نموده، هم در شکل‌دهی به فضاهای شهری چون برپایی عناصر خدماتی پیرامون خود تأثیرگذار بوده است.  
 



===استنساخ اسناد موقوفه ی امامزاده ابرهیم آمل===

[سند شماره ی 1]: 

واقف: آقاعبدالله و نامدار؛ 

موقوف علیهم: شاهزاده ابراهیم؛ 

تاریخ وقف: 6 رجب‌المرجب 926 هجری؛ 

تاریخ تنظیم سند: 24 / 2 / 19 [13]؛ 

نوع سند: رونوشت؛ سند شماره ی: 331 

[نشان شیر، خورشید و تاج] 
رونوشت وقفنامه ی امامزاده ابراهیم، اداره ی معارف و اوقاف مازندران 
رونوشت... شماره ی... که اصل آن بشماره ی... مورخه... ثبت شده‌است. 
الحمدالله الواقف علی‌السرایر و المطلع علی الضمایر و الصلوه و السلمی [والسلام] علی محمد و اله صاحب المعاجز [المفاخر و بعد] و المفاخر و بعد به منطوق آیه [وافی هدایه] المال و البنون بزینته [زینته] الحیوت الدنیا و الباقیات الصالحات خیراً ا... و حسن [ثوابا و احسن] عملاً و به مفاد حدیث صریح از حضرت رسالت پناهی صلّی ‌الله علیه و آله الدنیا مزرعه الاخره پیش [پس] بر سالکان جاده هدایت مقیم و یا یافتگان [راه یافتگان] وادی اطاعت و تسلیم سزاوار و گواراست که بجهه ذخیره اخروی و وسیله ابدی اندک تأملی نمایند و نظر به کلام جناب مرتضوی به مصداق انما‌الدنیا [فناء لیس للفانی ثبوت] فی لیس للفانی نبوت چندین [چندان] اعتمادی بر این دار فنا و منزل غارت سرای [عاریت سرای] نبوده و نمی‌باشد. بهترین اعمال و شریف‌ترین افعال از خیر [خیرات] و مبرات که باقیات صالحات و ذخیرة دار بقا است [بقاست] وقف کلام الله مجید و املاک و اجرای قنوات و بنای مساجد و ساختن پل و رباط و تکایا بجهه تعزیت ‌داری جناب سیدالشهدا چیز دیگر نخواهد بود. لهذا منظور از [تحریر این کلمات] این کلمات و [نظم این فقرات آن] مقصود از تسطیر این فقرات آن است که چون مأمون ملعون حضرت امام رضا علیه السلام را به طوس آورد و مردم از اطراف و اکناف کرامات آن جناب را مشاهده نموده [نمودند اهالی آن] تمامت اهالی مرز و بوم مطیع و منقاد آن جناب گردیده و از اطاعت مأمون ملعون انحراف ورزیده. آن ملعون از آوردن آن جناب نادم و پشیمان شده [و] در خیال شهادت آن جناب افتاده [افتاد]. آن جناب نامه به اولاد حضرت امام موسی [کاظم] علیه‌السلام و سایر آقازادگان [امامزادگان] نوشته که چون نوشته به شما رسد [برسد] بدون توقف روانه طوس شوید [شوند] آنچه از اخبار مروی است دوازده هزار و سیصد و هفتاد و سه نفر به مضمون نامه نامی [باین عمل] عمل نموده از شوق و... [از شوق زیارت] شرف ملاقات آن جناب بسیار گریستند و روانه خراسان گردیدند لذا [ابراهیم فرزند] ابراهیم فرزند امام موسی کاظم [علیه السلام] فرمود ای برادران ما را یک بزرگی می‌باید که خیل و حشم را تواند راه برد [تواند دارد] امام زادگان فرمودند [برویم روضه رسول الله، سلام...] ای برادران می‌رویم به روضه رسول الله و سلام می‌نماییم هر که را جواب سلام داد [فرمود] آن کس مهتر و بزرگ باشد علی‌ الاصح به فرموده حضرت معصومه تمامی رفته [رفتند] به روضه عرش درجه جناب رسول یک یک سلام می‌نمودند جواب نشنیدند تا این که امامزاده ابراهیم فرزند موسی کاظم [علیه السلام] که مدفون در بلده طیبه شهر آمل موضع لله پرچین [است] سلام نمود از روضه مبارکه جواب شنید که علیک ‌السلام یا ولدی چون ایشان استماع نمود [نمودند] همه دست او را بوسیدند و بیعت [تثبیت] نمودند و آن را مهتر [گردانیدند] خود گردانیدند، علم بر پا کرده سپهسالار خود ساخته‌اند.[ساختند] از مدینه بیرون آمدند چون به ولایت سارقمش [سارقمش شهریار] یا شهریار رسیدند در [شب] یکشنبه بیست و یکم شهر محرم سکینه خاتون بنت [بن] امام موسی خوابی دید برخواسته به برادران گفت که مرغی را دیدم در میان آسمان و زمین [زمین و آسمان] ایستاده بود می‌ریزد [پری رو] و قطره قطره خون زهرآلود [زهرآلودی] از وی می‌چکد [می چکید] قطره [قطره ای] از آن را استشمام نمودم بوی جناب امام رضا علیه السلام بر مشامم رسید آن مرغ گفت الله اکبر این فریاد [قوم را] اجل می‌دواند که هر یک را به دیاری برساند [رساند] چون این سخن را بشنیدند [بشنید] آن شب را به مصیبت یکدیگر گریستند. قیلان نام خارجی که در قلعه شهریار بودند نامه به مأمون فرستاد که این قدر اولاد ائمه از عربستان رو به ولایت عجم آورده‌اند [آمدند] که اگر این خیل و حشم به آن ولایت برسد [باین ولایت برسند] شما را زنده نگذارند. چون آن ملعون مطلع شد نرسیده [ترسیده] در همان شب جناب امام رضا علیه‌السلام را زهر داده [و] شهید کردند و نامه به محمد شیبانی نوشته روانه نمود و نامه به حسن صباع [صباح] نوشته به قزوین فرستاد و نامه به سیاه‌گوش ابن خالد سمنانی [سیاه گوش بن عامله سمنانی] نوشته که [نوشت] چون نامه من به شما برسد باید که دمار از ابوترابیان برآرید و نگذارید که یک نفر از آن‌ها [از] سارقمش زنده بیرون روند چون نامه آن ملعون به آن خارجیان [جنابان] رسید راهداران [تمام یاران] مقرر کردند که نگذارند امامزادگان بروند [بیرون روند] رهداران [دلاوران] راه‌ها را گرفته... که ایشان مدت شش ماه از سارقمش بیرون روند امامزاده ابراهیم گفت ای برادران در خواب دیدم [دیده ام] لشکر بسیار بر سر ما آمد [آمده اند] و حرب عظیم درپیوست چون رؤسا [روز شد] محمد شیبانی ملعون به قریب چهل هزار کس از خارجیان با علم‌های کبود و زرد و سیاه [زرد و کبود و سیاه] بر سر امامزادگان ریخته [ریختند] بنای محاربه شد و از تعاقب ایشان سیاه‌ کوش سمنانی ملعون به قریب سی چهل هزار کس و از [در] عقب او صباع [حسنک صباح قزوینی با قریب 40 و ....] قزوینی چهل و پنج هزار از تلیخران [از ملحدان] الموت رسیدند و منافقان هر دیار با امامزادگان برانگیختند جنگ عظیم بر پا نموده‌اند [نموده] امامزاده ابراهیم چندین [چندان] محاربه و قتال نمودند [نموده] و از خارج [خوارج] به قتل... [رسانیده] که جای اسب تاختن نبود  و امامزادگان به قدر شش هزار کس از آن نامردان را واصل [داخل] به درک نمودند و عبدالرحمن نام که سرکردة ملحدان الموت بود به دست امامزاده ابراهیم مقتول گردید. به غایت [لغایت] ششماه مردان [خودمان؟] شهریار برای رساندن اخبار نمی‌توانستند آمد و رفت نمایند تا آن که در [تا آنکه شب] شب بر سر امامزادگان تاخت و تاز آوردن [آورده] و ایشان را مغلوب نموده [نمودند] و متفرق گردیده. [گردیدند] سه نفر [بعضی] از ایشان را به شرح جدول در قراء مقتول [متواری نمودند و] صد و ‌شصت نفر از آن‌ها را در سارقمش شهریار به درجه شهادت رسانیدند و سرهای ایشان را جدا نمودند و عون ابن امام موسی [علیه السلام] را مقید کردند [نمودند] نزد مأمون ملعون فرستاده [نزد مأمون فرستادند] بعد از آن‌ امامزاده ابراهیم [که] مهتر ایشان بود با والده آن و امامزاده یحیی با چند تن از امامزادگان وارد دارالمرز شهر آمل شدند و جدال و قتل به اعادی [با اعادی] منعقد [نمودند] آخرالامر از شقاوت کریم بدتیر [ندمتر؟] آملی و حسن رئیس و با طایفة رئیسیه و ابوالقاسم نام کاردگر با طوایف خود و بعضی از طوایف آملی به اعانت و یاری یکدیگر امامزاده ابراهیم را با سایر امامزادگان که بودند در موضع لله پرچین آملی به درجه رفیعه شهادت رسانیدند. لعنت الله علی قاتلهم الی یوم ‌الدین و بعد از شهادت ایشان توفیقات سبحانه [سبحانی] شامل حال و کافل احوال سعادت مآل عالی شأنان [عالی شأنان سعادت پناهان] و سعادت بنیانان [سعادت پناهان] سلاله الاعیانان آ[قا]عبدالله آن [و] نام دار ولد مرحوم درویش حاجی نام کلاه [کلاهما] خراسانی‌الاصل مدعو [به] کفش‌گر و قاضی گردیده از جهه رونق اسلام و رعایت شأن دین حضرت خیرالانام و همراهی و اعانت...[و اعانت و همراهی بدودمان] طیبین و طاهرین صلواه الله علیهم اجمعین روضه و تون [بقعه] شریفه بجهه امامزادگان و ساکن ‌نان [ساکنان] اعلی علین [علی علیین] بر پا نموده به زحمات تمام تون [بقعه] شریفه را باتمام رسانیده [رساندند] بعد از اتمام روضه نموده [منور] و بقعه متبرکه جناب سیده‌... [سیادات انتساب] النساب اجل السادات... شیخ بهاءالدین سرووردی [سهروردی] لعنه الله علی الحجاج که بعضی از راه تقیه و خوف آن ملعون از صاحبان نسب خارج ‌النسب گردیدند [و] متولی [تولیت] امامزاده معصوم [ابراهیم را] زاده شیخ مزبور را نمودند [به شیخ مزبور مفوض نمودند] و بعد از آن نسلً [نسلاً] و بعد نسلٍ و بطناً بعد بطنٍ تولیت و خدمت گزاری و چراغ چی‌گری و هراست [حراست] و پاسبانی و کلیدداری بقعة متبرکه را به اولاد ذکور شیخ مذکور قرار داد [دادند] و واگذار نمودند که طولیت [تولیت] و خدمت بقعه متبرکه از اولاد جناب [اولاد شیخ سابق الاقاب] شیخ ‌السابق القاب الی یوم یوم [یقوم الحساب] الحساب نباید متعرض [منقرض] و خارج شود و قریه سروکار [درهم کلا و شیروانی محله و دو دانگ] را هم کلا و شیروانی... و دو دانگ از جمله سه دانگ قریه داران سرو یک قطعه باغچة کاسگرمحله [طاس گیر محله] و هیجده [هجده جریب زمین مزروعی] جریب زمین مزروعی که در جنب امامزاده مکرم است واقعه در سمت غربی مفوض به جناب شامخ ‌القاب [شامخ الالقاب شیخ ...] به شیخ [شیخ] مزبور و اولاد ذکور مومی الیه شده که همه ساله منافع املاک و مداخل قراء مزبور را دریافت نمایند و به مصارف [و مصارف] روشنایی و تعمیر بقعه متبرکه نمایند. مخالف کننده [مخالفت کننده بفقرات] فقرات مزبور [بفقرات مزبوره] را به لعنت و سخط الهی به عدم [و عدم] شفاعت جناب رسالت پناهی گرفتار آید و هر که از محبان و دوستان خاندان طیبین و طاهرین موقوفات مزبور را تغییر و تبدیل نمایند یا آن که امر طولیت  [تولیت] را از دست جناب شیخ مزبور و اولاد ذکور بیرون آورد گرفتار سخط [و نیران خداوند] یزدان خداوند جبار و عدم شفاعت رسول مختار و اولاد اطهار آن باشد و هر که بدون معاضیر [معاذیر] شرعیه خلاف کند در روز قیامت [و] در عرصات محشر در مقام عدالت خداوند دادگر از قاتلین آن بزرگواران باشد و بعد از انقراض اولاد [و] ذریه شیخ مزبور در [امر] تولیت [تولیت مفوض...] به علماء عصر بلد مزبور است فمن بدله [بدله الله] بعد ما سمعه فانما اثمه علی الدین [الذین] یبدلونه و کان ذالک التحریراً فی ششم شهر رجب ‌المرجب [سنه 926 و السلام علی من ....] من شهور سنه 926 هجرت النبویه و السلام علی من التبع الهد [من اتبع الهدی] و... النفس علی [عن] ‌الهوی-
<ref>
محل مهر :یا نادعلی عبد الله  و محل مهر:المتوکل علی الله عبده نامدار.اقرا الواقفان المسوطوران فی المتن کما رقم زبر لدی لسنه الحادم الربعه الاول(؟)،محل مهر عبده الراجی ابوالقاسم.دهم برج جوزایونت ئیل 1336.در دفتر اوقاف آمل ثبت گردیده امین اوقاف آم و لاریجان امضاء محمد هادی مهر اداره اوقاف آمل.محل مهر:یا نادعلی عبدالله .محل مهر المتوکل علی الله عبده نامدار.موقوفاتی که در متن ذکر نیست:باغ حسن آباد و کل محمد،باغ یعقوب طرف شمالی بقعه شریف،دکان مسکونی مشهدی محمد یوسف آملی،میدانچه تیمچه سید حسین عطار یک دانگ واقف آقا میر عنایت الله شاهاندشتی.این فقره آن بزرگوار است.دهم جوزا1336.محل مهر اداره اوقاف آمل.مقابله شد(دانش پژوه،اسناد آستانه درویش تاج الدین حسن ولی،صص481-468)   
</ref>
العبد الحی عبدالحسین لاریجانی قادی 1325  
رونوشت برابر با رونوشت اصل است- دفتر فرهنگ شهرستان ساری؛ 24 / 2 / 19 [13]؛ [امضا: قادی]؛ [سجع مهر:] اداره معارف و اوقاف مازندران
<ref>
اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان آمل،آرشیو331.
</ref>
.


==وضعیت کنونی موقوفه== 
در حال حاضر امامزاده ابراهیم حدود 1600 رقبه دارد. بقعه در دوره محمدرضاشاه به صورت ویرانه‌ای بود اما در دوره جمهوری اسلامی آباد شد. در زمان انقلاب مرکز تجمع و ارشاد مردم بود. رسیدگی به امور فرهنگی، انتظامی و عمرانی از وظایف متولی است که همه تحت نظارت اداره اوقاف انجام می‌پذیرد. ازجمله این کارها تجدید بنا کردن بقعه، ساختن نمازخانه، توسعه دادن شبستان‌ها، بازسازی محوطه حرم است. از مهم‌ترین مسایل عمرانی تأسیس کتابخانه ‌ای به وسعت 500-400 متر مربع در دو طبقه است که در حال اتمام است. دیگر، طرح توسعه حرم نزدیک به 2000 متر مربع، شبستان‌های مختلف، کفش‌داری، اتاق‌های اداری، اتاق‌های فرهنگی است. برنامه بصیرت عاشورایی در ماه محرم، دهه اول و دوم فاطمیه تحت عنوان یاس نبوی، طرح نشاط معنوی، طرح تابستان اوقات فراغت دانش آموزان، طرح آرامش بهاری، فضاسازی مناسب برای حضور زائرین، تولد و وفات ائمه علیهم السلام و... از برنامه‌های بارگاه است. برنامه‌های نوروزی نیز دارند که شامل هفت سین معنوی است. مراسم آیینی با حضور خانواده شهدا، مسئولین و اقشار مختلف برگزار می‌شود. 
در زمینه فعالیت‌های فرهنگی نیز در تابستان کلاس‌هایی چون طرح اوقات فراغت، احکام، اخلاق، تفسیر قرآن، نقاشی، زبان، کلاس‌های استخر با حداقل هزینه برگزار می‌شود. اعتقاد مردم به بارگاه بسیار زیاد است؛ بنابراین نذورات آن نیز زیاد است و عموماً به صورت پول است. مردم شهر به‌ خصوص شب‌های قدر حدود 10000-5000 نفر به اینجا می‌آیند. 
در این مکان 460 تن شهید به خاک سپرده شدند. آرامگاه آقاعبدالله و خواجه نامدار بانیان بقعه در اینجا قرار دارد. این بارگاه به مانند سابق کارکرد آرامگاهی دارد که به دلیل کمی جا در امامزاده کسانی چون پدر و مادر شهید و کسانی که از قبل قبر خریداری نمودند به خاک سپرده می‌شوند که با هزینه‌ای همراه است و به نوع درآمد شخص بستگی دارد. در کل حدود دو هزار نفر در این آرمگاه به خاک سپرده شدند. امروزه به دلیل مشکلات اقتصادی مردم، موقوفات جدید آن کم و کوچک شده است (رجبعلی ابراهیمی، متولی). بایستی توجه داشت، برخی از زمین‌های اطراف بقعه - که به صورت وقف بوده است- با تغییر کاربری به صورت دکان و... توسط اداره اوقاف به اجاره داده شده است.

==نتیجه== 
مزارها با توجه به اهمیتی که در نزد مردم دارند در توسعه ی شهری تأثیرگذارند زیرا بسیاری ازین گونه فضاهای شهری نه تنها در آمل بلکه در شهرهای ایران دارای موقوفات بوده و در استمرار بنای این‌گونه فضاها نقش مهمی ایفا می‌نماید. موقوفات سبب شده است تا این بناهای مذهبی از لحاظ اقتصادی خودکفا باشند تا در اطراف خود- به منظور تکمیل مایحتاج مردم- فضاهایی چون خدماتی و اقتصادی شکل گیرد. همچنین مکانی برای زدودن غم‌ها و پناهگاهی برای مردم گردد. بسیاری از امامزاده های ایران در مجاورت گورستان شهر واقع شده است که تخصیص خیرات به بنای امامزاده و زیارت قبور در نزد مردم در عمران و آبادی آن بی‌تأثیر نیست.

[[رده:میراث جاودان شماره های 79 و 80]]
[[رده:مقالات]]