نمایش مبدأ برای نگاهی تاریخی به کنشگری زنان نیکوکار در تاریخ محلی یزد

<div style=" font-family:B Nazanin; font-size:18px; text-align:justify;">
[[پرونده:No 3 Page 022.jpg|اصلی|چپ]]
<P style="text-align:center; font-size:25px; border-bottom: 6px solid red; background-color:#a8ac5e;">
[[مهدیه خانی سانیح]]:از نقش زنان در زندگی روزمره و فعالیت های اجتماعی، اثر چندانی در مکتوبات تاریخی باقی نیست. اما ایشان به عنوان نیمی از جامعه، اگرچه در جامعه حضور فعال نداشته اند و بیشتر اوقات خاموش بوده اند، گاه در برخی فعالیت های خیرمشارکت کرده اند و آثاری از آنها برجای مانده است. 
در این نوشتار به بررسی تاریخی حضور زنان [[نیکوکار]] در شهر يزد می پردازیم. با توجه به حضور اقلیت های مذهبی در این شهر، نقش زنان [[نیکوکار]] مسلمان زرتشتی، کلیمی و مسیحی این دیار را در فعالیت های [[عام المنفعه]] و داوطلبانه بازگو می کنیم.
</P>

درشهر[[یزد]] به عنوان جامعه ای نمادین از بستری سنتی و [[مذهب]]ی، متشکل از مسلمان، زرتشتی (بهدین) ، کلیمی و مسیحی و نگاه متفاوت هرکدام از این ادیان به جایگاه زن اقدامات خیریهای گوناگونی شکل گرفته است. 

در طول تاریخ باستان تا دورة مد نظر این نوشتار، عصر قاجار و پهلوی، زنان و مردان یزدی از هر طبقه و مذهبی فعالیت های عام المنفعه متنوعی را ایجاد کرده اند. در این بستر اجتماعی اقدامات [[خیریه]] و [[عام المنفعه]] زنان مسلمان و اقلیت مذهبی به عنوان نیمی از افراد جامعه پویا، ولی سنتی یزد، جایگاه اجتماعی آنان و چشم اندازی از وضعیت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی و در نهایت میزان توسعه جامعه مدنظر را نشان می دهد. زنان مسلمان بیشتر در سایه حمایت و تحت تکفل پدران و همسران خود بودند. 

اما با توجه به حق مالکیت زن بر اموال خود، از جمله ارثیه و مهریه، زنان در دوره قاجار به ویژه بعد از مشروطه ، به تدریج استقلال مالی یافتند. زنانی که در خانواده های متمول وباسواد بودند و به جهت ارتباط با همسران و پدران فرهیخته سواددار شده و تا حدودی از اندرونی خارج شده بودند، از خود اموال موقوفی متعددی به جای گذاردند. 

این زنان بیشتر القابی چون حاجيه و خاتون داشتند که نشان دهنده مذهبی بودن و تمکن مالی آنهاست). بانوان [[نیکوکار]] را در دو طیف زنان خانواده های تجار و حکام یزدی و در دوره پهلوی، به ویژه پهلوی دوم، زنان تحصیل کرده و باسواد می توان تقسیم بندی کرد. 

البته با توجه به بررسی اکثر [[وقف نامه]] هایی که در سال های اخیر از سوی اوقاف در کتب گوناگون چاپ شده است، حدود بیست درصد موقوفات یزد به زنان اختصاص دارد. کنکاش در این [[وقف نامه]] ها چند نکته بارز را نشان می دهد؛ از جمله: 

1. هرگز این فعالیت های [[عام المنفعه]] قالب زنانه نداشته است و فقط چند نمونه محدود به برگزاری مراسم های سوگواری زنانه در این میان دیده می شود. 

در این [[وقف نامه]] ها دختران به عنوان [[وارث]] و متولی معرفی نشده اند و بیشتر فرزندان ذکوریا عالم محل متولی بوده اند. علاوه بر آن، از میان موقوفات زنان، هشتاد درصد آنها به امور مذهبی اختصاص داشته است. 

۲. رقبه های
<ref>
ملک وزمینی که به کسی داده می شود که تا عمر دارداز آن بهره ببرد.(فرهنگ فارسی عمی).
</ref>
[[وقف نامه]] ها بیشتر به شکل بخشی از یک مایملک است که نشان دهنده موروثی بودن آن است و ماهیتی خصوصی و محلی دارد. به علاوه بیشتر فردی با عنوان توليه، مسئولیت نظارت و نگهداری آن رقم وقفی را به عهده داشته است و خود بانوی واقف حتی در زمان حیات دخل و تصرفی در آن نداشته است. 

البته زنانی که صاحب فرزند نمی شدند، مانند خانم گلشن و خانم بقایی، بخشی از رتبه های [[وقف]] و فعالیت [[عام المنفعه]] را به خود اختصاص دادند تا برایشان [[باقیات و صالحات]] باشد.  

٣. زنان [[نیکوکار]] در عصر پهلوی دوم با ورود به فعالیت های اجتماعی در امور [[خیریه]] نیز نگاهی نو داشتند و برای اولین بار در قالب [[خیریه]] مدرسه، پرورشگاه، حمام ایجاد کردند. 

از جمله اقدس بقایی و بی بی فاطمه گلشن و بی بی فاطمه پاپلی . در دوره رضاشاه به جایگاه [[وقف]] بی اعتنایی شد و حتی دخل و تصرف در [[وقفیات]] صورت گرفت. 

گرچه در یزد نسبت به جایگاه [[دین]]ی [[وقف]] بی توجهی شد، با ایجاد کارخانه های صنعتی و مدرنیزه شدن تدریجی شهر برخی از زنان متمول که مالک سهامی از این کارخانه ها (کارخانه درخشان) بودند، قسمی از آن یا سود سهام را به امور [[خیریه]] مذهبی اختصاص دادند. 

5. با توجه به اقلیم خشک يزد و ایجاد قنات و آب انبار بسیاری از این بناها در قالب [[وقف ماندگار]] شدند. اما یکی از بارزترین نکات در قنات ها نقش زنان در حفر قنوات است که یادآور ایزد بانوی آب «آناهيتا» است. 
از آن جمله می توان این موقوفات رانام برد: قنات مهريجرد از سوی مهرنگاردخت انوشیروان، قنات ارسلان خاتون (در سال ۸۰۷ ه.ق)، قنات ابرو مبارکه به همت کنیزان علاء الدوله کالیجارحاکم مظفری یزد، قنات مریم آباد به همت مریم سلطان مادر سلطان قطب الدین حاکم [[یزد]] در دوره اتابکان، [[قنات]] بغداد آباد از سوی بغداد خاتون همسر بهادر خان حاکم یزد در دوره ابوسعید در قصبه مهریجرد. 

افزون بر این، به نظر می رسد آب انبار کارکرد بقای نسل را داشته است و زنان، به خصوص زنان بدون فرزند، در ایجاد این بناهای عام المنفعه فعالیت ویژه ای داشته اند. آب انبار بی بی فاطمه گلشن و حاجی طیبه در یزد از این دست هستند.
<P style="color:#b3b573;">
<B>فعالیت های نیکوکارانه بانوان زرتشتی</B> 
</P>
[[زرتشتیان]] [[یزد]] که بازماندگان آیین باستانی [[ایران]] هستند، در دوره های مختلف تاریخی وضعیت ویژه ای برایشان ایجاد شده است. در دوران قاجار به خصوص بعد از دوره ناصری، با گشایشی که از کمک هم کیشان آنها در هندوستان و انجمن های خیریه برای بهدينان يزد حاصل شد، در امور [[عام المنفعه]] اهتمام ویژه ای داشتند. 

زنان [[زرتشت]]ی در این میان پا به پای مردانشان برای حفظ جامعه خود در امور مدارس [[زرتشت]]ی که در قالب انجمن های [[خیریه]] اداره می شد، هم از لحاظ مادی و هم به جهت تدریس دختران فعالیت کردند. البته آئینی ترين دهشمندی و فعالیت [[خیریه]] آنها، یعنی

[[گهنبار]]، سفره اطعام ایتام و [[نیازمندان]]، در اتاقی از خانه بانوی بهدین با نام تسکم مس انجام می شد و بانوی خانه نقش اصلی در تهیه غذا برای [[نیازمندان]] را داشت. 

اما در قالب [[خیریه های نوین]]، انجمن های [[خیریه]] اولین بار در سال ۱۸۵۰ میلادی، با عنوان انجمن بهبود وضعیت [[زرتشتیان]] » ایجاد شد. 

این انجمن با مدیریت بانویی به نام گلستان بانوو پسرانش برای کمک به پناهندگان [[ایران]] به هندوستان تشکیل شد. این انجمن و دیگر انجمن های زرتشتی، مانند انجمن ایرانی بمبئی و انجمن ناصری در سال های بعد با اعزام نمایندگانی به [[ایران]] اقدامات گسترده ای از لغو جزیه تا ایجاد مدارس و اقدامات بهداشتی رفاهی مدرن در یزد انجام دادند. 
در اغلب هیئت امنای این انجمن ها چندان حضور بانوان به شکل مستقل دیده نمی شود، ولی در کنار همسرانشان فعالیت کردند و گاه بعد از درگذشت آنها یادمانی به نام آنها به شکل [[خیریه]] ایجاد کردند. از این میان می توان به خانم ها نواز بانو تاتا (مطب سروتن تاتا)، [[مارکار]] ( [[مجموعه آموزشی مارکار]])، دينا بای دسای (مؤسس اولین دواخانه) اشاره کرد. 

در دوره [[قاجار]] زنان بهدین چندان استقلال مالی و وضعیت مناسبی نداشتند. با ایجاد مدارس و حضور دختران در این مدارس که از سوی انجمن ها ایجاد شد، بانوان باسواد شدند و به مرور با حضور در جامعه و ایجاد «[[سازمان بانوان زرتشتی]]»، خود منشأ خیر شده و مدارسی را ایجاد کردند. 

بانو ماهیاری، سیمین خسروی (دختر خسروشاه جهان)، مروارید کیامنش، پریزاد گودرز شاه جهان، خرمن دستور تیرانداز، آذرمیدخت رستم کینژاد، بانو سرافرازپور چیستی دختر شهریار اهرستانی از این گروه هستند. اقدامات [[عام المنفعه]] این بانوان بسیار متنوع است که می توان موارد زیر را برشمرد: 

١. ساخت مدارس و اختصاص زمین و ساختمان؛

[[پرونده:تصویر م4ف3.و2.jpg|اصلی|چپ]]

۲. حضور در کادر مدیریت و معلمی در مدارس اغلب به شکل رایگان و گاه با حقوق ناچیز؛ 

٣. اداره پرورشگاه و اختصاص مبالغی ماهیانه برای فعالیت آن. همچنین بیمارستان بهمن از سوی مانک بائی هرمزجی [[دین]] شاه و شوهرش به یادگاراز فرزندشان بهمن ، در[[يزد]] ایجاد شد. تصویراین بانودرسردر ورودی بیمارستان هنوز پاپرجاست.
<P style="color:#b3b573;">
<B>فعالیت های نیکوکارانه بانوان کلیمی</B> 
</P>
یهودیان دیگر اقلیت ساکن یزد هستند که از قبل از [[اسلام]] در این دیار زیسته اند. آنها در عصر قاجار و پهلوی اول، چندان انسجامی نداشتند و زندگی [[فقیرانه]] ای را می گذراندند؛ ولیکن درابتدای عصر پهلوی دوم با فعالیت گسترده تبلیغاتی، گروه هایی در قالب خیریه در بین جمعیت [[یهودیان]] [[ایران]] شکل گرفت. 

این گروه ها یهودیان را برای مهاجرت به [[اسرائیل]] تهییج می کردند. امروزه متأسفانه تنها ۱۲ نفر در [[یزد]] ساکن هستند و به علت کمبود منابع، اطلاعات خاصی در خصوص فعالیت [[خیریه بانوان کلیمی]] به دست نیامد. 

البته فرنگیس خانم همسر موسیو شعبان تنها بانوی [[نیکوکاری]] است که داوطلبانه پذیرفت در زمان تعمیر مناره های [[مسجد جامع]]، پایه های کمکی در منزل وی ساخته شود که امروزه هنوز خرابه هایی از این منزل وجود دارد.
<P style="color:#b3b573;">
<B>فعالیت های نیکوکاراته بانوان مسیحی</B> 
</P>
از جامعه [[مسیحیان]] که امروزه در[[یزد]] هیچ فردی حضور ندارد، تنها نام میس آرمنو آیدین مدير مدرسه ایزد پیمان متعلق به میسیون مسیحی) باقی مانده است. 

وی با تمام تلاش خود در سال های ۱۳۰۰ مدرسه ای را تأسیس کرده و سال ها در قالب [[خیریه]] آن رااداره کرده است. در مدرسه ایزد پیمان دختران [[مسیحی]]، [[زرتشت]]ی، کلیمی و حتی مسلمان در کنار هم به آموزش می پرداختند. 

دکتر اورانيا ناتهام (از نخستین پزشکان زن در انگلستان) همسر ناپیرمالکوم و خانم مرسلين (خواهر میس آیدین) در این سال ها بیمارستان مرسلین دریزد را اداره می کردند و به بیماران بی بضاعت دارو و کمک پزشکی رایگان می دادند. 

مدرسه به کمک بیمارستان مرسلین تعدادی از دانش آموزان دختر را برای قابلگی آموزش دادند تا با آگاهی از علوم و بهداشت نوین به زنان یزدی در به دنیا آوردن فرزندانشان کمک کنند.
[[پرونده:تصویر م4 ف3و3.jpg|اصلی|چپ]]
<P style="color:#b3b573;">
<B>نتیجه گیری</B> 
</P>
در حالی که سنت حسنه [[وقف]] و کمک به هم وطن و همسایه نیازمند، از دیرپا در این شهر سنتی و مذهبی رواج داشته است، تحولات سیاسی و اجتماعی [[ایران]] در سده های اخیر تاثیرات مستقیمی در نوع حضور مردم در این عرصه گذاشته است. 

این تاثیرات به ویژه در دوران قاجار و تبعات پس از انقلاب مشروطه و دوران پهلوی اول و دوم دیده می شود. اما بررسی کلی از حضور زنان نشان میدهد که زنان مسلمان در امر کمک به هم نوع چندان پررنگ نبودند و بیشتر به حضور پدران و همسران شان در امور خير بسنده کردند. 

در حالی که در جامعه اقلیت های [[زرتشت]]ی و گاهی [[کلیمی]] و [[مسیحی]] حضور زنان برجسته تر بوده است، به ویژه در امور آموزشی و بهداشتی در کنار مردان در قالب انجمن های [[خیریه]] از دوره ناصری در عهد قاجار تا زمان پهلوی شرکت داشتند. 

افزون بر این در اقدامات [[عام المنفعه]] زنان در امور نوین و مذهبی گرایش های [[فمینیستی]] و ساختارشکنانه در جامعه سنتی مشاهده نشده است و هرگز واقفان زن دختران خود را به عنوان متولی قرار نداده اند.
[[پرونده:تصویر م4ف3و4.jpg|اصلی|چپ]]
</div>
[[رده:فصلنامه آوای خیر ماندگار شماره 3]]

[[رده:مقالات]]