همّت

از ویکی خیر
پرش به: ناوبری، جستجو

بدون تردید همت بلند یکی از نشانه‎های روح بزرگ آدمی است. برنامه‎های اسلامی، انسان‎ها را تشویق می‎کند که روح بلند داشته و خود را محدود به امور پست نکنند.

همت در لغت

همت در لغت از ریشه‎ی «همّ» به معنای عزم قوی [۱] است. راغب همت را غم و اندوهی دانسته که انسان را ذوب و ضعیف می‎کند [۲]

همت در اصطلاح

در اصطلاح علوّ همت عبارت است از سعی و کوشش در تحصیل سعادت و کمال و طلب کردن کارهای بزرگ و عالی، بدون در نظر گرفتن سود و زیان دنیا، به‎طوری‌ که به سبب دست یافتن به منافع دنیوی شادمان نشود و از فقدان آن اندوهگین نگردد بلکه در طریق طلب، از مرگ و کشته‎ شدن و مانند آن‎ها باک نداشته باشد. [۳] حضرت علی(ع) می‎فرماید: بهترین همت‎ها، بلندترین آن‎ها است؛ «خیر الهمم اعلاها». [۴]

دون‌همتی

ضد آن دون‌همتی است؛ به معنای پستی طبع و قصور همت از طلب کارهای بزرگ و قناعت نمودن به اعمال جزئی که این صفت خبیثه نتیجه کم‎دلی و ضعف نفس است. [۵]

نشانه بلندهمتی

نشانه بلند‌همتی را می‎توان در رفتارهای شخص پیدا کرد و نشانه‌های آن را می‌توان در موارد زیر برشمرد:

ایمان

ایمان یک شخص گواهی است بر همت بلند او چنان‎چه از امام علی(ع) نقل شده است: بلندهمتی از ایمان است. [۶]

بخشش و انفاق

بخشش یکی دیگر از نشانه‌های همت است که فرد دارای انفاق و بخشش، دارای همت نیز هست و در واقع انفاق و بخشش نتیجه‌ای از نتایج همت است.

اثرات انفاق

انفاق، از سه جهت باعث تکامل فردی و رشد آدمی است: ۱. موانع تکامل نفسی و رشد انسانی را از میان بر می‏دارد.

۲. روح انسانیت را در آدمی آشکار می‏سازد، و نهال گذشت و بلند‎همّتی را در روح می‏نشاند.

۳. در آدمی روح تربیت اسلامی را رشد می‏دهد؛ «من شرف الهمه بذل الانسان». [۷] امام علی(ع) می‎فرمایند: «بذل و بخشش آدمی نشانه بلندهمتی اوست.» [۸]

اعمال زیبا

شخصی که دارای همت بلند است، در امور خود تمام دقت را به کار می‎برد و سعی بر آن دارد که کار را به نحو احسن به پایان برساند. حضرت علی(ع) می‎فرماید: کردار زیبا خبر از بلندی همت می‎دهد؛ «الفعل الجمیل ینبی عن علو الهمه». [۹]

فرمان‌بری از خدا

امام علی(ع) می‎فرمایند: فرمان‌بری از خداوند همت زیرکان است. نافرمانی از خدا همت پلیدان است؛ «الطاعه همه الأکیاس، المعصیه همه الأرجاس». [۱۰] [۱۱]

نگهداری حرمت و رعایت پیمان

امام علی(ع) می‎فرمایند: شریف‎ترین همت‎ها نگهداری حق و حرمت‌ها و رعایت عهد و پیمان‌هاست؛ «أشرف الهمم رعایه الذمام». [۱۲]

طمع نداشتن

طمع نداشتن به آن‎چه در نزد مردم است، (نشان) بلندهمتی است؛ «الکف عما فی أیدی الناس عفه و کبر همه». [۱۳]

قناعت

پای‌بندی به قناعت، از والایی همت است؛ «من شرف الهمه لزوم القناعه». [۱۴]

بی‌نیازی از مردم

بی‎نیازی از مردم و فرموده‎اند: عزت بی‎نیازی از مردم را با بلندی و بزرگی همت جلب نما؛ «اسْتَجْلِبْ عِزَّ الْیَأْسِ بِبُعْدِ الْهِمَّةِ». [۱۵]

اخلاق نیکو

اخلاق نیکو ثمره بلند همتی است. امام علی(ع) می‎فرمایند: بهترین خوی‌ها برتری همّت‎ها است؛ «احسن الشّیم شرف الهمم». [۱۶]

موارد بکارگیری همت

همت در کارهایی که موجب سعادت انسان می‌شود صرف گردد.

مسیر آخرت

انسان مؤمن باید بلند‎همت باشد و تمام همت خود را در مسیر آخرت قرار دهد که بنابر کلامامیرالمؤمنین علی(ع): هر کس که آخرت همتش باشد، از خیر به نهایت آرزویش می‎رسد؛ «من کانت الاخره همته بلغ من الخیر غایه امنیته». [۱۷]

ایشان هم‎چنین می‎فرمایند: همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن؛ «اجعل همّک و جهدک لآخرتک». [۱۸] و همگی همّت و سعی خود را از برای رهائی از جایگاه بدبختی و عقاب و رستگاری از محلّ بلا و عذاب بگردان؛ «اجعل کلّ همّک و سعیک للخلاس من محلّ الشّقاء و العقاب و النّجاة من مقام البلاء و العذاب». [۱۹] زیرا هر که دنیا عزم او باشد بدبختی و غم او در روز قیامت طولانی شود؛ «من کانت الدّنیا همّه طال یوم القیامة شقاؤه و غمّه». [۲۰] و اگر عزم و قصد او آنچه نزد خدای سبحان است نباشد، به آرزوهای خود نمی‎رسد؛ «من لم یکن همّه ما عند اللَّه سبحانه لم یدرک مناه». [۲۱]

موارد نیاز آدمی

هم‎چنین ایشان توصیه می‎فرمایند که همت خود را صرف چیزهایی کن که به آن نیاز داری و آن‎چه را به کار تو نمی‎آید پیگیری مکن؛ «اقصر همتک علیما یلزمک و لا تخض فیما لا یعنیک». [۲۲] آری، انسان باید در تمام شئون زندگی، بلندهمت باشد و این بلندهمتی را در همه جنبه‎های زندگی خود بکار گیرد؛ بدین‎صورت که در تمام زمینه‎ها از جمله کسب علم، انجام عبادات، تأمین معاش و امور دیگری چون صله‌ رحم، خوش‌ اخلاقی در برابر مردم، دوری از هرگونه گناه، پرداختن به کار خیر و هر امری که شایسته یک انسان مومن است؛ همت عالی را سرلوحه کار خود قرار دهد.

آثار بلندهمتی

دست‎یابی به آرمان‎های بلند نیاز به همتی بلند دارد؛ زیرا همت‎های بلند است که می‎تواند موانع را بردارد و آدمی را در مسیر خود، به اوج والایی برساند و آثار نیکویی نصیب انسان نماید که از جمله آن آثار عبارتند از:

خشنودی خداوند

خشنودی خداوند متعال در کارهایی است که نشانگر همت عالی فرد باشد. پیامبر اکرم(ص) می‎فرماید: خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خوشنود می‎گردد؛ «انّ الله یحبّ معالی الامور و یکره سفسافها». [۲۳]

اطاعت خداوند

تلاش برای اطاعت الهی، چون‎که شخص بلند همت، به کمتر از بهشت راضی نمی‎شود. [۲۴]

شرافت

شرافت نصیب کسی می‎شود که همت خود را صرف امور ناچیز نگرداند. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) می‎فرمایند: شرف و بلندی مرتبه به همّت‎های بلند است نه به استخوان‌های کهنه شده؛ «الّشرف بالهمم العالیة لا بالرّمم البالیة». [۲۵] امام محمد باقر(ع) فرمودند: هیچ شرفی همانند بلندهمتی نیست؛ «لَا شَرَفَ کَبُعْدِ الْهِمَّة». [۲۶]

عظمت

همت عالی صاحبش را به عظمت و بزرگی می‎رساند. حضرت علی(ع) می‎فرماید: هر که از نردبان همت بلند بالا رود؛ جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرند؛ «من رقی درجات الهمم عظّمته الامم». [۲۷] و نیز می‎فرمایند: هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد؛ «ما رفع امرء کهمّته». [۲۸] در کلام دیگر ایشان بزرگواری و آقایی را نتیجه داشتن همت بلند دانسته‎اند؛ «الکرم نتیجة علوّ الهمّة». [۲۹]

رسیدن به هدف

هر که توان خود را برای رسیدن به هدف خود به کار گیرد به تمام خواسته‎هایش خواهد رسید؛ «من بذل جهد طاقته بلغ کنه ارادته». [۳۰]

ارزش بالا

ارزش آدمی به اندازه همتش است؛ «قدر الرّجل علی قدر همّته». [۳۱]

قناعت همیشگی

همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد؛ «من شرف الهمّة لزوم القناعة». [۳۲]

شجاعت

شجاعت مرد به اندازه همت اوست؛ «شجاعة الرّجل علی قدر همّته». [۳۳]

بردباری

بردباری یکی دیگر از ثمرات همت است. امام علی(ع) فرمود: بردباری و درنگ هم آهنگ هستند و نتیجه آن بلند همّتی است؛ «الْحِلْمُ وَ الْأَنَاةُ تَوْأَمَانِ یُنْتِجُهُمَا عُلُوُّ الْهِمَّةِ». [۳۴]

نشانه مؤمن

از نشانه‎های مؤمن داشتن همت بلند است. حضرت صادق(ع) فرمود: مؤمن به ایمان نمی‏رسد مگر اینکه عقلش کامل باشد و عقلش به کمال نخواهد رسید مگر این‎که در او ده خصلت باشد: خیرش به همه برسد و مردم از شرش در امان باشند، کارهای نیک را از خود اندک بداند و کارهای اندک دیگران را بسیار بشمارد.... هر گاه با کسی که از او متقی‏تر است ملاقات کرد در برابر او تواضع کند. [۳۵] [۳۶]

آثار کم‎همتی

کارهای پست نشانه بی‌همتی است. همان‎طور که همت بلند، آدمی را رشد می‎دهد و به کمالات می‎رساند، همت کوتاه و بی‎تفاوتی، به سقوط انسان می‎انجامد و آثاری از خود برجای می‎گذارد که می‎توان به موارد ذیل اشاره کرد:

از دست رفتن فضائل

کسی که همتش کوچک باشد فضائل او از دست می‎رود؛ «من صغرت همّته بطلت فضیلته». [۳۷]

محرومیت از همنشینی

محروم شدن از همنشینی با دیگران یکی از آثار کم‌همتی است. امام علی(ع) می‎فرمایند: با آدم کوتاه‎همت هم‎صحبت مشو (که تو را نیز ساقط می‎کند.)؛ «من دنت همّته فلا تصحبه». [۳۸]

ارزش کم

کم‎ارزش بودن از آثار کم‌همتی می‌باشد. امام علی(ع) می‎فرمایند: کسی که همتی جز پر کردن شکم ندارد قیمت او نیز همان است که از شکم او بیرون می‎آید؛ «من کانت همّته ما یدخل فی بطنه کانت قیمته ما یخرج من بطنه». [۳۹] و نیز می‎فرمایند: آدمیّتی برای کسی که در او همّتی نباشد، نیست؛ «لا مروّة لمن لا همّة له». [۴۰]

کم‌خیر بودن

آدم کم‌همت کم‌خیر است. امام علی(ع) می‎فرمایند: چه بی‎خیر است کسی که فکری جز شکم و شهوت ندارد؛ «ما ابعد الخیر ممّن همّته بطنه و فرجه». [۴۱]

غصه هنگام مرگ

کسی که همتی جز دنیا ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود؛ «من کانت الدّنیا همّته اشتدّت حسرته عند فراقها». [۴۲]

زیان‌کاری

زیان‌کار نیست مگر کسی که همّت او نفس او باشد؛ «ما المغبوط الّا من کانت همّته نفسه». [۴۳]

حسادت

انسان کم‌همت دلی پرحسد دارد و به دیگران حسد می‌ورزد. امام علی(ع) می‎فرمایند: حسادت دوست بر نعمتی از کمی همّت اوست؛ «من صغر الهمّة حسد الصّدیق علی النّعمة». [۴۴]

پانویس

منبع

سایت پژوهه.
  1. مصطفوی، حسن‏؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، ج‏۱۱، ص۲۸۶.
  2. ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن‏، خسروی حسینی سید غلامرضا، ج۴، ص۵۲۸.
  3. علم اخلاق اسلامی (ترجمه کتاب جامع السعادات)، سیدجلال الدین مجتبوی، ص۳۲۲.
  4. تمیمی آمُدی‏، عبد الواحد بن محمد؛ غرر الحکم‏، ص۴۴۸، ح۱۰۲۷۵.
  5. نراقی، ملا احمد؛ معراج السعاده، ص۱۷۸.
  6. الحکم الزاهرة، ترجمه انصاری‏، ص۴۵۸.
  7. الحیاة، ترجمه احمد آرام‏، ج‏۶، ص۱۱۴.
  8. غررالحکم، ص۳۸۳.
  9. خوانساری، جمال الدین، شرح غررالحکم، ج‏۱، ص۳۶۵.
  10. غررالحکم، ص۱۸۱.
  11. غررالحکم، ص۱۸۵.
  12. غررالحکم، ص۲۵۲.
  13. غررالحکم، ص۳۹۸.
  14. غررالحکم، ص۳۹۱.
  15. مستدرک الوسائل‌، ج۱۲، ص۶۹.
  16. شرح غرر الحکم، ج‏۲، ص ۳۹۵.
  17. تمیمی آمدی، عبد الواحد، تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص۱۴۴.
  18. غررالحکم، ص۳۵۹.
  19. شرح غرر الحکم، ج‏۲، ص۲۲۳.
  20. شرح غرر الحکم، ج‏۵، ص۴۴۶.
  21. شرح غرر الحکم، ج‏۵، ص۴۱۰.
  22. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص۴۷۷.
  23. وسائل الشیعة، ‌ج۱۷، ص۷۳.
  24. اخلاق اسلامی، ترجمه سید صادق شفائی زاده، ج۱، ص۷۰۰.
  25. شرح غرر الحکم، ج‏۲، ص۱۰۶.
  26. بحار الأنوار، ج۷۵، ص۱۶۵.
  27. غررالحکم، ص۴۴۸.
  28. غررالحکم، ص۳۵۹.
  29. غررالحکم، ص ۳۸۲.
  30. غررالحکم، ص۴۴۴.
  31. شرح غرر الحکم، ج‏۴، ص۵۰۰.
  32. غررالحکم، ص۳۵۹.
  33. شرح غرر الحکم، ج‏۴، ص۵۰۰.
  34. نهج البلاغة، محمد دشتی‏، ص۷۳۹.
  35. بحار الانوار، ج۱، ص۱۰۸.
  36. ترجمه الإیمان و الکفر بحار الانوار، عزیز الله عطاردی‏، ج‏۱، ص۱۳۰
  37. شرح غرر الحکم، ج‏۵، ص۲۱۰.
  38. غررالحکم، ص۳۵۹.
  39. غررالحکم، ص۳۵۹.
  40. غررالحکم، ص۳۵۹.
  41. غررالحکم، ص۳۵۹.
  42. غررالحکم، ص۳۵۹.
  43. شرح غرر الحکم، ج‏۶، ص۱۰۵.
  44. شرح الحکم، ج‏۶، ص۱۱.