همّت

بدون تردید همت بلند یکی از نشانه‎های روح بزرگ آدمی است. برنامه‎های اسلامی، انسان‎ها را تشویق می‎کند که روح بلند داشته و خود را محدود به امور پست نکنند.

همت در لغت

همت در لغت از ریشه‎ی «همّ» به معنای عزم قوی است. راغب همت را غم و اندوهی دانسته که انسان را ذوب و ضعیف می‎کند

همت در اصطلاح

در اصطلاح علوّ همت عبارت است از سعی و کوشش در تحصیل سعادت و کمال و طلب کردن کارهای بزرگ و عالی، بدون در نظر گرفتن سود و زیان دنیا، به‎طوری‌ که به سبب دست یافتن به منافع دنیوی شادمان نشود و از فقدان آن اندوهگین نگردد بلکه در طریق طلب، از مرگ و کشته‎ شدن و مانند آن‎ها باک نداشته باشد. حضرت علی(ع) می‎فرماید: بهترین همت‎ها، بلندترین آن‎ها است؛ «خیر الهمم اعلاها».

دون‌همتی

ضد آن دون‌همتی است؛ به معنای پستی طبع و قصور همت از طلب کارهای بزرگ و قناعت نمودن به اعمال جزئی که این صفت خبیثه نتیجه کم‎دلی و ضعف نفس است.

نشانه بلندهمتی

نشانه بلند‌همتی را می‎توان در رفتارهای شخص پیدا کرد و نشانه‌های آن را می‌توان در موارد زیر برشمرد:

ایمان

ایمان یک شخص گواهی است بر همت بلند او چنان‎چه از امام علی(ع) نقل شده است: بلندهمتی از ایمان است.

بخشش و انفاق

بخشش یکی دیگر از نشانه‌های همت است که فرد دارای انفاق و بخشش، دارای همت نیز هست و در واقع انفاق و بخشش نتیجه‌ای از نتایج همت است.

اثرات انفاق

انفاق، از سه جهت باعث تکامل فردی و رشد آدمی است: ۱. موانع تکامل نفسی و رشد انسانی را از میان بر می‏دارد.

۲. روح انسانیت را در آدمی آشکار می‏سازد، و نهال گذشت و بلند‎همّتی را در روح می‏نشاند.

۳. در آدمی روح تربیت اسلامی را رشد می‏دهد؛ «من شرف الهمه بذل الانسان». امام علی(ع) می‎فرمایند: «بذل و بخشش آدمی نشانه بلندهمتی اوست.»

اعمال زیبا

شخصی که دارای همت بلند است، در امور خود تمام دقت را به کار می‎برد و سعی بر آن دارد که کار را به نحو احسن به پایان برساند. حضرت علی(ع) می‎فرماید: کردار زیبا خبر از بلندی همت می‎دهد؛ «الفعل الجمیل ینبی عن علو الهمه».

فرمان‌بری از خدا

امام علی(ع) می‎فرمایند: فرمان‌بری از خداوند همت زیرکان است. نافرمانی از خدا همت پلیدان است؛ «الطاعه همه الأکیاس، المعصیه همه الأرجاس».

نگهداری حرمت و رعایت پیمان

امام علی(ع) می‎فرمایند: شریف‎ترین همت‎ها نگهداری حق و حرمت‌ها و رعایت عهد و پیمان‌هاست؛ «أشرف الهمم رعایه الذمام».

طمع نداشتن

طمع نداشتن به آن‎چه در نزد مردم است، (نشان) بلندهمتی است؛ «الکف عما فی أیدی الناس عفه و کبر همه».

قناعت

پای‌بندی به قناعت، از والایی همت است؛ «من شرف الهمه لزوم القناعه».

بی‌نیازی از مردم

بی‎نیازی از مردم و فرموده‎اند: عزت بی‎نیازی از مردم را با بلندی و بزرگی همت جلب نما؛ «اسْتَجْلِبْ عِزَّ الْیَأْسِ بِبُعْدِ الْهِمَّةِ».

اخلاق نیکو

اخلاق نیکو ثمره بلند همتی است. امام علی(ع) می‎فرمایند: بهترین خوی‌ها برتری همّت‎ها است؛ «احسن الشّیم شرف الهمم».

موارد بکارگیری همت

همت در کارهایی که موجب سعادت انسان می‌شود صرف گردد.

مسیر آخرت

انسان مؤمن باید بلند‎همت باشد و تمام همت خود را در مسیر آخرت قرار دهد که بنابر کلامامیرالمؤمنین علی(ع): هر کس که آخرت همتش باشد، از خیر به نهایت آرزویش می‎رسد؛ «من کانت الاخره همته بلغ من الخیر غایه امنیته».

ایشان هم‎چنین می‎فرمایند: همت و تلاش خود را صرف آخرتت کن؛ «اجعل همّک و جهدک لآخرتک». و همگی همّت و سعی خود را از برای رهائی از جایگاه بدبختی و عقاب و رستگاری از محلّ بلا و عذاب بگردان؛ «اجعل کلّ همّک و سعیک للخلاس من محلّ الشّقاء و العقاب و النّجاة من مقام البلاء و العذاب». زیرا هر که دنیا عزم او باشد بدبختی و غم او در روز قیامت طولانی شود؛ «من کانت الدّنیا همّه طال یوم القیامة شقاؤه و غمّه». و اگر عزم و قصد او آنچه نزد خدای سبحان است نباشد، به آرزوهای خود نمی‎رسد؛ «من لم یکن همّه ما عند اللَّه سبحانه لم یدرک مناه».

موارد نیاز آدمی

هم‎چنین ایشان توصیه می‎فرمایند که همت خود را صرف چیزهایی کن که به آن نیاز داری و آن‎چه را به کار تو نمی‎آید پیگیری مکن؛ «اقصر همتک علیما یلزمک و لا تخض فیما لا یعنیک». آری، انسان باید در تمام شئون زندگی، بلندهمت باشد و این بلندهمتی را در همه جنبه‎های زندگی خود بکار گیرد؛ بدین‎صورت که در تمام زمینه‎ها از جمله کسب علم، انجام عبادات، تأمین معاش و امور دیگری چون صله‌ رحم، خوش‌ اخلاقی در برابر مردم، دوری از هرگونه گناه، پرداختن به کار خیر و هر امری که شایسته یک انسان مومن است؛ همت عالی را سرلوحه کار خود قرار دهد.

آثار بلندهمتی

دست‎یابی به آرمان‎های بلند نیاز به همتی بلند دارد؛ زیرا همت‎های بلند است که می‎تواند موانع را بردارد و آدمی را در مسیر خود، به اوج والایی برساند و آثار نیکویی نصیب انسان نماید که از جمله آن آثار عبارتند از:

خشنودی خداوند

خشنودی خداوند متعال در کارهایی است که نشانگر همت عالی فرد باشد. پیامبر اکرم(ص) می‎فرماید: خداوند متعال از کارهای بزرگ و امور عالی خوشنود می‎گردد؛ «انّ الله یحبّ معالی الامور و یکره سفسافها».

اطاعت خداوند

تلاش برای اطاعت الهی، چون‎که شخص بلند همت، به کمتر از بهشت راضی نمی‎شود.

شرافت

شرافت نصیب کسی می‎شود که همت خود را صرف امور ناچیز نگرداند. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) می‎فرمایند: شرف و بلندی مرتبه به همّت‎های بلند است نه به استخوان‌های کهنه شده؛ «الّشرف بالهمم العالیة لا بالرّمم البالیة». امام محمد باقر(ع) فرمودند: هیچ شرفی همانند بلندهمتی نیست؛ «لَا شَرَفَ کَبُعْدِ الْهِمَّة».

عظمت

همت عالی صاحبش را به عظمت و بزرگی می‎رساند. حضرت علی(ع) می‎فرماید: هر که از نردبان همت بلند بالا رود؛ جهانیان او را به دیده تعظیم بنگرند؛ «من رقی درجات الهمم عظّمته الامم». و نیز می‎فرمایند: هیچ چیز مانند همت بلند انسان را بزرگ نکرد؛ «ما رفع امرء کهمّته». در کلام دیگر ایشان بزرگواری و آقایی را نتیجه داشتن همت بلند دانسته‎اند؛ «الکرم نتیجة علوّ الهمّة».

رسیدن به هدف

هر که توان خود را برای رسیدن به هدف خود به کار گیرد به تمام خواسته‎هایش خواهد رسید؛ «من بذل جهد طاقته بلغ کنه ارادته».

ارزش بالا

ارزش آدمی به اندازه همتش است؛ «قدر الرّجل علی قدر همّته».

قناعت همیشگی

همت بلند، قناعت همیشگی همراه دارد؛ «من شرف الهمّة لزوم القناعة».

شجاعت

شجاعت مرد به اندازه همت اوست؛ «شجاعة الرّجل علی قدر همّته».

بردباری

بردباری یکی دیگر از ثمرات همت است. امام علی(ع) فرمود: بردباری و درنگ هم آهنگ هستند و نتیجه آن بلند همّتی است؛ «الْحِلْمُ وَ الْأَنَاةُ تَوْأَمَانِ یُنْتِجُهُمَا عُلُوُّ الْهِمَّةِ».

نشانه مؤمن

از نشانه‎های مؤمن داشتن همت بلند است. حضرت صادق(ع) فرمود: مؤمن به ایمان نمی‏رسد مگر اینکه عقلش کامل باشد و عقلش به کمال نخواهد رسید مگر این‎که در او ده خصلت باشد: خیرش به همه برسد و مردم از شرش در امان باشند، کارهای نیک را از خود اندک بداند و کارهای اندک دیگران را بسیار بشمارد.... هر گاه با کسی که از او متقی‏تر است ملاقات کرد در برابر او تواضع کند.

آثار کم‎همتی

کارهای پست نشانه بی‌همتی است. همان‎طور که همت بلند، آدمی را رشد می‎دهد و به کمالات می‎رساند، همت کوتاه و بی‎تفاوتی، به سقوط انسان می‎انجامد و آثاری از خود برجای می‎گذارد که می‎توان به موارد ذیل اشاره کرد:

از دست رفتن فضائل

کسی که همتش کوچک باشد فضائل او از دست می‎رود؛ «من صغرت همّته بطلت فضیلته».

محرومیت از همنشینی

محروم شدن از همنشینی با دیگران یکی از آثار کم‌همتی است. امام علی(ع) می‎فرمایند: با آدم کوتاه‎همت هم‎صحبت مشو (که تو را نیز ساقط می‎کند.)؛ «من دنت همّته فلا تصحبه».

ارزش کم

کم‎ارزش بودن از آثار کم‌همتی می‌باشد. امام علی(ع) می‎فرمایند: کسی که همتی جز پر کردن شکم ندارد قیمت او نیز همان است که از شکم او بیرون می‎آید؛ «من کانت همّته ما یدخل فی بطنه کانت قیمته ما یخرج من بطنه». و نیز می‎فرمایند: آدمیّتی برای کسی که در او همّتی نباشد، نیست؛ «لا مروّة لمن لا همّة له».

کم‌خیر بودن

آدم کم‌همت کم‌خیر است. امام علی(ع) می‎فرمایند: چه بی‎خیر است کسی که فکری جز شکم و شهوت ندارد؛ «ما ابعد الخیر ممّن همّته بطنه و فرجه».

غصه هنگام مرگ

کسی که همتی جز دنیا ندارد هنگام مردن غصه او بسیار خواهد بود؛ «من کانت الدّنیا همّته اشتدّت حسرته عند فراقها».

زیان‌کاری

زیان‌کار نیست مگر کسی که همّت او نفس او باشد؛ «ما المغبوط الّا من کانت همّته نفسه».

حسادت

انسان کم‌همت دلی پرحسد دارد و به دیگران حسد می‌ورزد. امام علی(ع) می‎فرمایند: حسادت دوست بر نعمتی از کمی همّت اوست؛ «من صغر الهمّة حسد الصّدیق علی النّعمة».

منبع

سایت پژوهه.