متن پیش رو خلاصهای از سخنرانی دکتر محمدصالح طیبنیا "مدیر عامل بنیاد خیریه راهبری آلاء" در جمع روسای دانشگاههای کشور و موسسات خیریه با حضور وزیر علوم، تحقیقات و فناوری در مشهد مقدس است. در این سخنرانی دکتر طیبنیا نسبت متقابل مراکز علمی و حوزه امر خیر را مورد بررسی قرار میدهد.
ایشان با مقایسه درآمدهای وقفی دانشگاههای اروپا و آمریکا با دانشگاههای ایران و همچنین بررسی وقف در حوزههای مختلف علمی، این نسبت متقابل را تشریح میکند و در نهایت بر این مبنا راهکارها و پیشنهادهایی را در این حوزه ارائه میدهد.
بررسی تأثیر وقف بر گسترش مراکز علمی جهان
حوزه وقف و موقوفات دانشگاههای اروپا و آمریکا به این گونه است که در اکثر دانشگاههای بزرگ و معروف جهان موقوفات گستردهای وجود دارد و این موقوفات بخشهای بزرگی از سرمایه دانشگاه را تشکیل میدهند و در مواردی حتی بخشهایی از هزینههای جاری دانشگاه نیز از درآمد حاصل از این موقوفات تأمین میشود.
1. بررسی دانشگاههای جهان
در جدولهایی که در ادامه ارائه شده است ارزش موقوفات دانشگاههای برتر آمریکا و اروپا آمده. البته در این جداول تنها دانشگاههای برتر اروپا و آمریکا آمده است. در صورتی که در سایتهای مرتبط ارزش موقوفات اکثر دانشگاههای اروپا و آمریکا قابل بررسی است. به نظر میآید درباره این آمار در مقایسه با ایران دو نکته حائز اهمیت است:
- اول اینکه همه دانشگاهها بر موقوفاتشان مدیریت صحیح دارند و هرساله ارزش آن و میزان رشد یا کاهش ارزش موقوفات را محاسبه مینمایند،
- دوم اینکه این آمار به راحتی در دسترس عموم قرار می گیرد و باعث جلب اطمینان خیرین میشود،
همان طور که در جدول 1 میبینید دانشگاههای کمبریج و آکسفورد در اروپا دارای بیشترین ارزش موقوفات هستند که به ترتیب 5.354 و 4.284 میلیارد یورو ارزش موقوفات آنهاست، اما زمانی که این جدول را در کنار جدول 2 قرار میدهیم متوجه میشویم که این مقادیر نسبت به 7 دانشگاه برتر آمریکا در زمینه موقوفات بسیار کمتر است.
برای مطالعه :
شاید بتوان گفت که یک عامل بسیار مهم پیشرفت و گسترش دانشگاههای آمریکا همین پشتوانه مردمی و حمایت خیریه مردم از دانشگاههای آمریکا است. همان طور که مشخص است دانشگاههای هاروارد و تگزاس با 35 و 25 میلیارد دلار ارزش موقوفات، فاصله بسیار زیادی با دانشگاههای برتر اروپا دارند. در ادامه برای آشنایی بیشتر، موقوفات دانشگاه استنفورد مقداری عمیق تر مورد بررسی قرار میگیرد.
جدول 1: دانشگاههای اروپا 2010
ارزش کل موقوفات (میلیون یورو) | کشور | دانشگاه |
---|---|---|
5354.6 | UK | University Of Cambridge |
4284 | UK | University Of Oxford |
1100.6 | Switzerland | ETH Zurich |
1003.8 | Denmark | University Of Copenhagen |
749 | Netherlands | Utrecht University |
724.5 | Sweden | Lund University |
656.62 | Hungary | Central European University |
652.8 | Norway | University Of Oslo |
624 | Finland | University Of Helsinki |
579.2 | Germany | Heidelberg University |
493.6 | Austria | University Of Vienna |
جدول 2: دانشگاههای آمریکا 2014
ارزش کل موقوفات (میلیارد دلار) | دانشگاه |
---|---|
35.884 | Harvard University |
25.426 | University of texas System |
23.9 | Yale University |
21.446 | Stanford University |
20.996 | Princeton University |
12.425 | Massachusetts Institute of University |
همان گونه که در جدول 2 مشخص است؛ ارزش کل موقوفات دانشگاه استنفورد 21.4 میلیارد دلار است که این ارزش از محل موقوفات 7000 واقف تأمین شده است. دانشگاه استنفورد از سال 1991 همانند اکثر دانشگاههای دیگر، شرکت مستقلی را تحت نظر دانشگاه برای مدیریت موقوفات این دانشگاه تأسیس کرده است.
وظیفه این شرکت کسب درآمد از محل موقوفات و مراقبت از ارزش موقوفات است، به طوری که در سال 2014 موقوفات دانشگاه نسبت به سال قبل نزدیک به 15 درصد بازگشت سرمایه داشتهاند. مقدار بازگشت سرمایه به روش زیر محاسبه میشود:
بازگشت سرمایه کل موقوفات = (وقف و هدایای در سال جدید + بازگشت سرمایه سال جاری) – (میزان پرداختی به دانشگاه)
به عبارتی میزان سود سال جاری به موقوفات و هدایای سال جدید افزوده میشود، سپس هزینهای که سالانه از محل موقوفات برای هزینههای جاری دانشگاه پرداخت میشود، از این مقدار کم شده تا در نهایت بازگشت سرمایه کل موقوفات به دست آید. این مقدار برای دانشگاه استنفورد 15 درصد بوده است.
جالب توجه است که در سایت دانشگاه در توضیحات موقوفات و هدایا بر این نکته تأکید کردهاند که هدایای با مقادیر کم که معمولاً به هدایای کمتر از 1000 دلار اطلاق میشود، ارزش بسیار زیادی برای دانشگاه دارند و این امر 2 دلیل دارد،:
- دلیل اول؛ هنگامی که این هدایا در کنار یکدیگر جمع میشوند مقادیر آنها به بیش از میلیون دلار میرسد،
- دلیل دوم که شاید مهمتر باشد آن است که این مبالغ محدودیتهای کمتر و انعطاف بیشتری در هزینهها و مدیریت هزینه دارند،
درنتیجه این امر از آن جهت مهم میشود که بیشتر مبالغ هنگفت و یا املاک ارزشمندی که وقف میشوند، برای جهات و با شرایط خاصی هستند که رعایت نظر واقف از وظایف شرکت مدیریت موقوفات دانشگاه است.
ازاین رو محدودیتهایی را برای دانشگاه ایجاد میکند، مسئلهای که امروزه متولیان موقوفات در کشور ایران نیز با آن مواجهاند. به عبارتی در موارد بسیاری موضوع وقف به طورکلی از بین رفته است و متولی به دلیل شرایط وقف نامه قادر به استفاده مناسب از این موقوفه نیست.
بودجه سالانه دانشگاه استنفورد حدود 5 میلیارد دلار است که محلهای درآمدی دانشگاه و درصد درآمد دانشگاه از هر محل در جدول شماره 3 ارائه شده است. همان طور که مشاهده میشود بیشترین بخش از بودجه سالانه دانشگاه از طریق موقوفات تأمین میشود و تنها 16 درصد بودجه از طریق شهریه دانشجویان به دست میآید.
نکته مهم دیگر این است که حدود 39 درصد از بودجه از طریق فروش خدمات علمی یعنی از طریق مراکز درمانی و آزمایشگاه ملی شتاب دهنده به دست میآید، به عبارتی دانشگاه تک بعدی نیست و از ظرفیتهای مختلف خود برای تأمین بودجه استفاده میکند. درصورتی که در ایران دانشگاهها معمولاً به بودجه دولتی و یا شهریههای دانشجویان وابستهاند.
البته هنگامی که مقدار 21 درصد را با دیگر دانشگاههای برتر آمریکا مقایسه کنیم که در جدول 4 ارائه شده است، میبینیم دانشگاههای دیگر در این بخش بهتر عمل کردهاند و دانشگاه پرینستون که ارزش موقوفاتش تقریباً برابر با دانشگاه استنفورد است.
به طوریکه حدود 55 درصد از هزینههای جاری خود را از محل موقوفات تأمین میکند و دانشگاههای ییل و هاروارد نیز حدود 35 درصد از بودجه سالانه خود را از این طریق تأمین میکنند.
جدول 3: ترکیب در آمدی بودجه در سال 2014
محل درآمد | درصد |
---|---|
اسپانسرهای تبلیغاتی | 18 |
درآمد موقوفات | 21 |
درآمدهای سرمایه گذاری دیگر | 4 |
شهریه دانشجویان | 16 |
درآمد مرکز درمانی | 16 |
هدیههای مصرفی و داراییهای فروخته شده | 6 |
درآمد آزمایشگاه ملی شتاب دهنده | 8 |
درآمدهای دیگر | 11 |
جدول 4: مقایسه درصد تامین بودجه از محل موقوفات با سه دانشگاه برتر دیگر
دانشگاه | درصد |
---|---|
Harvard | 35 |
Princeton | 55 |
yale | 35 |
Stanford | 21 |
در حوزه موقوفات و درآمدهای دانشگاههای ایران، همانند دیگر حوزههای درآمدهای خیر و نوع دوستانه هیچ آمار دقیقی وجود ندارد و تنها میتوان بعضی از دانشگاهها که بر اساس وقف شکل گرفتهاند و بعضی از موقوفات دانشگاههای بزرگ را احصا نمود که همین مقدار هم اغلب به دلیل عدم مدیریت صحیح، دارای بهره وری مناسبی نمیباشند.
بعضی از دانشگاهها که دارای موقوفات زیادی هستند عبارتند از:
- دانشگاه تهران،
- دانشگاه فردوسی،
- دانشگاه باهنر،
- دانشگاه الزهرا،
- دانشگاه شهید مطهری،
البته در کنار دانشگاههای ایران باید حوزههای علمیه را نیز اضافه کرد که به نظر میآید به دلیل قدمت حوزههای علمیه و توجه بیشتر افراد متدین به حوزهها، وقف در آنها گسترش بیشتری داشته باشد.
به طوری که 1024 موقوفه با 40 نیت مختلف برای حوزههای علمیه وقف شده است. نمونههایی از مدارسی که بر اساس وقف شکل گرفتهاند عبارتند از:
- مدرسه مروی تهران،
- مدرسه علمیه نواب مشهد،
- مدرسه عباسقلی خان مشهد،
- مدرسه علمیه کازرون،
هم چنین اکثر حوزههای علمیه در شهرهای کشور دارای موقوفات هستند.
2. بررسی مراکز تحقیقاتی
در کنار دانشگاهها مورد دیگری که قابل بررسی است؛ مراکز تحقیقاتی و حمایتی مهمی هستند که با حمایت خیرین تأسیس شده و فعالیت میکنند. برای نمونه میتوان از اندیشکده رند، بنیاد نوبل و بنیاد کارنگی نام برد، این مراکز تحقیقاتی معروف که در حوزه فعالیتی خود بسیار تأثیرگذار میباشند از طریق وقف اموال تأسیس شدهاند. از مراکز تحقیقاتی ایران میتوان از
نام برد. انستیتو پاستور در شهرهای مختلف دارای مراکزی است که بر اساس وقف شکل گرفتهاند و خدمات مهمی را در پیشبرد علوم آزمایشگاهی ارائه کردهاند. یکی از مهمترین اهداف موقوفه بنیاد البرز تجلیل از مقام علمی دانشمندان و پژوهندگان برگزیده مسلمان و تشویق دانش آموختگان برگزیده و نوباوگان و نوجوانان با استعداد است.
بیمارستان نمازی شیراز در واقع یک مرکز تحقیقاتی، آموزشی و طبی است که به بیمارستان نمازی مشهور شده است، بعضی از بندهای وقف نامه آن به شرح زیر است:
- اجرای برنامه تفحص و تجسس و تحقیق در بیماریهایی که در فارس شیوع دارد،
- دعوت از محققین مشهور اروپا و آمریکا و سایر کشورها برای مطالعه بیماریهایی که در فارس شیوع دارد،
- ایجاد دوره فارغالتحصیلی پزشکی برای فارغالتحصیلان پزشکی تا بتوانند تجربیات علمی را فراگیرند و اگر به رشته خاصی در پزشکی تمایل دارند بتوانند تحصیلات خود را در آن رشته تعقیب کرده و تخصص پیدا کنند.
3. بررسی کتابخانهها
از دیگر مراکز علمی که از گذشته تا کنون مورد توجه بوده است و موقوفات بسیار زیادی دارد، کتابخانهها هستند که چه به صورت وقف کتاب و چه وقف کتابخانه، موقوفاتی بسیاری دارند. کتابخانههای آستان قدس رضوی، آستان حضرت معصومه، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، کتابخانه مرکزی تبریز و کتابخانه و موزه ملک از مهمترین کتابخانههای وقفی کشور میباشند.
بررسی تأثیر ساختارهای علمی و پژوهشی بر حوزه خیر
این مورد نیز در حوزههای مختلف بررسی میشود:
1. رشتههای دانشگاهی مرتبط با امور خیر
با گسترش سازمانهای خیریه و بخش غیرانتفاعی در اروپا و آمریکا، رشتههای دانشگاهی مرتبط با این حوزه در دانشگاهها گسترش یافتند تا هم مدیریت این بخش به طور علمی انجام شود و هم نیروی انسانی موردنیاز برای تعداد روزافزون این سازمانها تربیت شود.
در حالی که به این حوزه علمی در ایران توجهی نشده است و حتی در مورد وقف که گسترش وسیعی در حوزه کشورهای اسلامی دارد، هرچند تحقیقات مرتبط و زیادی انجام شده، اما ساختار پژوهشی مناسبی در این باره تشکیل نشده است.
نمونهای از رشتههای دانشگاهی مرتبط با حوزه امر خیر، دورههای کارشناسی ارشدی است که دانشگاه CASS Business School لندن با مشارکت و همکاری 9 خیریه برتر لندن برای غنای تجربی این دورهها برگزار مینماید. عناوین رشتههای کارشناسی ارشد عبارت اند از:
- مدیریت بخشهای داوطلبانه،
- بازاریابی و جذب منابع مالی برای خیریهها،
- مدیریت عطایای مالی و سرمایه گذاریهای اجتماعی و بشردوستانه،
- مدیریت مالی و حسابداری برای خیریهها،
- بازاریابی و جذب منابع مالی برای خیریهها،
- مدیریت سازمانهای مردم نهاد،
دانشگاه سنت ماری لندن (Saint Mary's University) نیز دوره کارشناسی ارشد مدیریت خیریهها را ارائه میکند که رئوس مطالب این دوره عبارتند از:
- مدیریت خیریه و حکمرانی خیریه،
- سرمایه گذاری و مدیریت مالی خیریه،
- بازاریابی و جذب منابع مالی خیریه،
- مدیریت استراتژیک خیریه،
- سازمانهای غیردولتی جهانی،
- کارآفرینی اجتماعی،
- قوانین خیریهها،
- پایاننامه،
2. همایشها و نشستهای تخصصی
هر ساله همایش های و نشست های مختلفی در جهان با موضوع امور خیر برگزار می گردند که چند نمونه از آن عبارتند از:
- کنفرانس سالانه گروه خیریه و گروه داوطلبانه انگلستان،
- سازمانهای غیرانتفاعی، بشردوستانه و دولت: سیاست و مشارکت در عصر تغییر واشنگتن،
- کنفرانس حسابداران خیریه انگلیس،
- کنفرانس داوطلبانه و خدماتدهی سیاتل،
در ایران نیز بعضاً همایشهای مرتبطی برگزارشده است که متأسفانه تنها یک بار برگزارشدهاند و به صورت کنفرانسهای سالانه ادامه نیافتهاند. برای نمونه میتوان از دو همایش زیر نام برد:
- همایش بین المللی «چشم انداز جایگاه مؤسسات خیریه سلامت در نظام سلامت ایران»،
- كنگره ملی «وقف، حماسه اقتصادی و سبك زندگی اسلامی»،
در این راستا بنیاد خیریه راهبری آلاء، نشستهای تخصصی امور خیر نوین در ایران را به صورت ماهانه برگزار مینماید. در این نشستها مباحث نوین در ابعاد مختلف امور خیر؛ با هدف آشنایی محققین و اساتید با این حوزه علمی و افزایش آگاهی خیرین و مدیران مؤسسات خیریه عنوان میشود، همچنین این بنیاد قَصد دارد در آیندهای نزدیک همایشی علمی در زمینه امر خیر برگزار نماید.
3. مراکز علمی و تحقیقاتی
در این بخش تنها به معرفی یک نمونه از مراکز علمی و تحقیقاتی در این زمینه بسنده میشود، هرچند نمونههای بسیاری در سراسر جهان وجود دارند که فعالیت خود را بر گسترش دانشِ فعالیتهای خیریه قرار دادهاند.
بنیاد آلا نیز از آن جهت نام خود را بنیاد خیریه راهبری آلاء قرار داده است که در حوزه تولید دانش امر خیر وارد شده است و بخشی را با عنوان خیرماندگار که حوزه فعالیتهای علمی، ترویجی و مدیریت امر خیر را پوشش میدهد، راهاندازی نموده است.
بیشتر بخوانید :
یکی از مراکز تحقیقاتی مرکز راهنمای تغییر اجتماعی (Directory of Social Change (DSC)) در لیورپول و لندن است. چشمانداز این موسسه بر این اساس است که سازمانهای مستقل بخش سوم، قلبِ تغییرات اجتماعی هستند. این سازمان فعالیتهای زیر را در این راستا انجام میدهد:
- انجام پژوهشهای تأثیرگذار درباره سیاستهای دولت، بودجه و مسائلی که استقلال خیریهها را تهدید میکند،
- برگزاری کنفرانس سالانه با شرکت بیش از 20000 خیریه،
- برگزاری کارگاههای آموزشی در زمینههای مدیریت، مباحث مالی، جذب منابع، قانون خیریهها و توسعه فردی و سازمانی خیریهها،
- پژوهش و انتشار مراجع راهنما و هند بوک در حوزه فعالیتهای اجتماعی و خیریه،
4. تألیفات و مجلات علمی حوزه امر خیر
با جستوجوی کلیدواژههای مرتبط به حوزه امر خیر مانند:
- خیریه (charity)،
- سازمانهای مردم نهاد (NGO)،
- داوطلبی (voluntary)،
- جمعآوری کمکهای مالی (fundraising)،
- بخش سوم (third party)،
- مسئولیت اجتماعی بنگاههای اقتصادی (corporate social responsibility)،
- کارآفرینی و کسبوکار اجتماعی (social business and entrepreneurship)،
در سایت آمازون میتوان کتابهای لاتین بسیاری در حوزههای مرتبط پیدا کرد که نشاندهنده گسترش این بخش در تألیفات علمی است، اما متأسفانه کتابهای فارسی مرتبط به ندرت یافت میشود. در زمینه مجلات علمی تنها دو نشریه زیر که در پایگاههای علمی نمایه شدهاند، یافت میشود که نشاندهنده خلأ علمی در این حوزه با اهمیت است:
- مجله بین المللی بازاریابی غیر انتفاعی و داوطلبانه (ویلی) (International Journal of Nonprofit and Voluntary Sector Marketing (Wiley))
- فصلنامه غیر انتفاعی و داوطلبانه (Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly (SAGE))
بازنگری و تحول در حوزه فعالیتهای خیر
آنچه واضح است این است که بسیاری از موقوفات در دوران گذشته ایران در اشکال گوناگون به تولید و گسترش علم و دانش مرتبط بوده است. موقوفات بسیار زیاد حوزههای علمیه، مدارس، کتاب و کتابخانه از این قبیل میباشند که مثالهایی برای آن ها ارائه شد.
به نظر میآید یکی از عوامل پیشرفت عظیم علمی و تمدنی نیز همین موقوفات علمی بوده است که متأسفانه امروزه توجه کمتری به آن میشود و همین اندک موقوفات و خیرات موجود نیز به درستی مدیریت و بهره برداری نمیشود، اما در مقابل این فرهنگ وقف علمی در دنیای غرب رواج پیدا نموده است که به نمونههای آن نیز در بخشهای مختلف خصوصاً در حوزه دانشگاهها و مراکز علمی تحقیقاتی اشاره شد.
به طورکلی به نظر میآید در حوزه فعالیتهای خیر در راستای تولید علم در کشور باید یک بازنگری و تحول صورت گیرد تا خیرین انگیزه پیدا نمایند و در راستای گسترش علم که یکی از مهمترین مصادیق آن دانشگاه است، ورود نمایند. برای این امر نیز پیشنهادهایی در 4 حوزه مختلف ارائه میشود:
1. تعریف جایگاههای ساختاری برای ارتباط با خیرین
برای این امر پیشنهاد میشود که پستهای سازمانی قائم مقام وزیر علوم در حوزه خیرین و مشارکت مردمی و هم چنین تعیین مشاور در حوزه امور خیر برای روسای دانشگاههای کشور تعریف شود، کاری که از چندی پیش در وزارت بهداشت و درمان آغاز شده است.
2. راهاندازی مراکز علمی مرتبط با امور خیر
یکی از معضلات و مشکلاتی که امروزه گریبانگیر حوزه امور خیر شده؛ توجه نکردن عالمان و اندیشمندان به این حوزه است. نتیجه این عدم توجه عدم بهرهبرداری صحیح از پتانسیل فعالیتهای خیرین و عدم اولویتبندی نیازها و معضلات پیش روی کشور است.
از این رو پیشنهاد میشود پژوهشگاه مطالعات و مدیریت امر خیر و کتابخانه تخصصی امر خیر تأسیس شده و قطب پژوهشی حوزه امور خیر نیز تعیین شود.
3. هدایت محتوای فعالیتهای علمی
قبل از ایجاد ساختارهای رسمی و مراکز علمی که نیاز به پیش زمینه و اعتبارات خاص دارند، میتوان محتوای فعالیتهای علمی را به سمت حوزه امور خیر سوق داد. تألیف و ترجمه کتاب، تألیف مقاله و پایاننامه در این حوزه و یا برگزاری همایش علمی و راهاندازی انجمن علمیِ مطالعات وقف، فعالیتهای علمی در دسترستر، کم هزینهتر و مؤثری هستند که میتواند در این حوزه شروع شود.
4. توسعه مشارکت خیرین
از نکات جالبی که در دانشگاههای کشورهای مختلف خصوصاً امریکا و اروپا وجود دارد، این است که بسیاری از هدایا و موقوفاتی که به دانشگاه داده میشود از طریق فارغالتحصیلان، اساتید و کارکنان بازنشسته و حتی خانوادههای دانشجویان دانشگاه است.
در واقع دانشگاهها ارتباط خود را با این جمعیت که هرساله به تعداد آنها افزوده میشود، حفظ میکنند و با راهاندازی کانونها و انجمنهای مختلف در ضمن فعالیتهای علمی، اجتماعی و خیرخواهانه، احساس تعلق سازمانی افراد به دانشگاه را حفظ میکنند.
ازاین رو افراد با این پیشزمینه ذهنی، اولین گزینه برای ارائه هدایای خیرخواهانه را دانشگاه محل تحصیل یا کار خود میدانند. در ایران نه تنها این ارتباط با فارغ التحصیلان و اساتید قطع میشود بلکه فرآیندهای اداری ناکارآمد و موانع بسیاری برای حضور خیرین در دانشگاه وجود دارد که در وهله اول باید این موانع برطرف گردد.
در پایان نیز باید راهکارهایی مثل مجمع خیرین دانشگاهی و ارائه مشوق جهت فعالیت خیرین در دانشگاه ها اجرا شود.
دیدگاه خود را بنویسید