وقفنامه آقاخان مظفر الدوله مربوط به دارالسعاده زنجان

مؤلف:پرستو قاسمی اندرود

چکیده

واقفان با در اختیار قرار دادن بخشی از دارایی‌های خود برای مردم، پس از مرگ نام نیکی از خود به یادگار می‌گذارند و سهم خود را از حیات بعد از مرگ حفظ می‌کنند. این نوشتار به معرفی یکی از این واقفان دوراندیش که از فرماندهان برجسته فوج خمسه در دوره ناصری بوده و بازخوانی وقفنامه وی می‌پردازد. آقا خان مظفرالدوله فرمانده فوج خمسه از مقامات بلند پایه حکومتی زنجان در اواسط حکومت قاجار است که در سال 1305 هـ.ق وقفنامه‌ای تنظیم و اجرای آن را بعد از خودش بر عهده فرزندان ذکورش نهاد و منافع درآمدی چهار روستا از مناطق مختلف خمسه را به نام‌های همایون، لولک آباد، باغچایی و ته دره طارم را درخدمت دستگاه اباعبدالله الحسین علیه‌السلام و تعزیه‌داری آن حضرت نگاشت.

کلید واژه‌ها

وقفنامه، آقا خان مظفرالدوله، دارالسعاده، دوره ناصری، زنجان.

معرفی سند

این وقفنامه در اندازه 49 × 32 سانتیمتر با خط نستعلیق و شکسته نستعلیق در 25 سطر، در سال 1305 هـ.ق (دوره ناصرالدین شاه) و در محرم الحرام نگاشته شده است . در هامش این وقفنامه مهر سه نفر از بزرگان دیده می‌شود.

بازخوانی سند

1) الحمدلله کاشف الظلم بنور الشریعه الهیه و مبین الاحکام بایات العلیه المبینه وموضع الحلال و الحرام بالادله الشرعیه و مظهر الاسلام بمحمد السید الرسل و اشرف البریه صلّی الله علیه وآله وسلم

2) فی کل بکره و عشیته و سلام علی جاده الدین اصطفاهم بالاعلام الزکیه و بعد بر روشن ضمیران خود و دانش و دقیقه شناسان علم و بینش و برهنمون شریعه الطاهره و طریقه

3) قیومه اسلام و منهاج رسول و ائمه الاکرام به نیک بد تجارت دارین و معاوضه نشاتین واقف شده لذا و چندانکه سالک جزای وجود را میرود بحرامتی عوض نموده از هیچ گونه

4) تجارتی ظفر نیافته از دوعین الیقین شاهد نکرده باشند که در روز جزا که محل ظهور رنج و زیان است بمودای الدنیا مزرعة الاخرة معنویت نباشند

5) به غیر آنکه هرکه بذر احسان در مزرع این جهان بآن سان باشد که مرزبان هدایت فرموده و بدان گونه سقایت نماید که از سحاب نجات و کرامت باریده بوجه پرورش دهد

6) که از آفتاب ولایت اهل بیت رسول صلّی الله علیه وعلیهم مستغنی بوده البته در یوم حصار و بجمع محصول رشاد بمقتضای کریمه مثل الذین ینفقون اموالهم

7) فی سبیل الله کمثل حبته نیتت سمع سنابل و فی کل سنبله ماه حبته والله یضاعف لمنیشاء والله واسع علیهم الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم وسمعون

8) ماانفقوا امنا ولااذی لهم اجرهم عندربهم ولاخوف علیهم ولاهم یحزنون پردازد و بمصدوقه من جاء بالحسنه فله عشر امثالها از کریم بی منت

9) عوض بازیافت نماید مصدق این حال منیریت مآل سرکار شوکت مدار عمده الامراء العظام مقرب الخاقان موتمن السلطان قولاللمجد والاحتشام آقاخان مظفرالدوله

10) دام مجده که بمدد کاری عنایت ربانی و رهنمون توفیقات سبحانی در حالت شعور و صحته بدن وحالیا «عن الاغواض الدنیویه مستحبا» بالفوایدالاعوض

11) الاخرویه بینه صادقه و رویه صافیه بریئا، عن شوائب الریاء والسمعه والشهره و طالبا لاستداته عمله و اجره و ثوابه بالصدقه الجاریه فی عصره ولاعصار الاتیه وقف

12) صحیح شرعی وحبس موبد ملی نمود تقربا الی الله و طلبا لمرضاته املاک مفصله محرره در ذیل را در ملک مختص ابتیاعی متصرف فیه خود بود با جمیع توابع و منضمات و لوازمات و لواحق آنها

13) از قریه همایون مساحت دودانگ به باغ از کل شش دانگ محدود بحدود اربعه جنوبیا شهر زنجان، شمالیا حد باغچایی، غربیا پالتلو وسارمساقلو، شرقیا حد امند، جارچی از قریه لولک آباد مساحت نیم دانگ مشاع از ششدانگ محدود بحدود اربعه جنوبیا شهر زنجان و توابع سمت شهر، شمالیا همایون، شرقیا همایون و جارچی، غربیا همایون و سارمساقلو مساحت چهار شعیر مشاع از ششدانگ باغچایی محدود بحدوداربعه، شمالیا گلهرود، جنوبیا همایون، شرقیا تهم وخشکرود، غربیا پالتلو قریه ته دره واقعه در طارم پشتکوه ششدانگ محدود بحدود اربعه شرقیا هزاررود، جنوبیا سفیدرود، غربیا درام و توابع، شمالیا ییلاق ته دره خود ییلاق که در وقف است

14) بدون استثناء خیری سواء ذکر ام لم یذکر بعموم مسلمین از تعزیه‌‎داری آن جناب خامس آل عبا حضرت ابی‌عبدالله علیه وآله الاف تحیة وثناء که منافع و محصولات

15) املاک اربعه را در هرسالی متولی معزی الیه در هر طبقه ضبط کرده در دارالسعاده زنجان در مصائب تعزیه‌داری مومنین و قاطبه مسلمین از ذاکرین

16) و مستمعین صرف و خرج نماید و تولیت آن را مقرر و مفوض داشت برای خود مادام گونه حیا و بعده بر اکبر اولاد ذکور ایشان و بعده بر اولاد ذکور

17) ایشان در همان بطن نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن ماتعاقبوا و تناسلوا و مع انقراضهم العیاذ بالله اومع عدمهم اولاد آخر باصغر از آن و بعده باکبر اولاد ذکور

18) آن صغر بطنا بعد بطن و مع انقراضهم باورع علماء دارالسعاده زنجان و بعباره واضحه جناب واقف معظم تولیت را مادام الحیوة بنفس

19) خود مفوض نمود و پس از نفس خود بر اکبر اولاد ذکور خود که سرکار مجدت و نجدت اکتناه نتیجة الامراء علیقلی خان سرهنگ باشد و بعده بر اکبر اولاد ذکور آن

20) نسلا بعد نسل و مع انقراضهم با برادر کوچکتر از ایشان که سرکار ابراهیم خان

ملقب بآقا کوچک باشد و بعده باکبر اولاد ذکور ایشان نسلا بعد نسل ماتعاقبوا

21) وتناسلوا ومع عدوهم باورع علماء دارالسعاده زنجان الی ان یرث الله الارض و من علیها و هوالخیر الوارثین و ان الارض یرثها عباده الصالحون

22) وصیغه وقف و تحبیس اصل و تسهیل منفقه علی قانون الشریعه جاری شده و عمل بوقف نمودند انشاله منافی وقف و معانب رای

23) و رضای واقف موفق ابدی تصرف از بیع وشری وتبه و عطیه و غیرها مصون و مقطوع خواهد بود فمن بدله بعد سمعه فانما اثمه علی الذین بیدلونه ان الله واسع

24) علیم و کان وقوع ذلک و صدور بالعقد والعمل فی الیوم الحادی والعشرین من شهر محرم الحرام من شهور خمس وثلثماء بعدالالف من الهجریه علی هاجرها الاف تحیه وثناء

25) بالفارسیه یکهزار و سیصد و پنج 1305

هامش

بسم الله تبارک اسمه، هذه الصدقه الجاریه المقبوله والحسنه المرضیه اجریه صیغتها و عمدیها تقربا الی الله تعالی و ابتغامرضتا تقبل اللهمن الواقف المسدد بالتوفیق عمله واقرعینیه یوم یری عمله و جعلها تابعه بعد ایاه عند انقطاع الاعمال و عن اتبع ابدالله علیه الصلوة والسلام آل سید ملحق المومن بعد موته ولد یستغفر له و مصحف بخلیفه و غرس و قلبب یحفره و صدقه و سنه یوخذبها من بعیده و حرر ذلک فی 27 شهر محرم الحرام سنه 1305 محل مهر مبارک حضرت حجة الاسلام آقای حاجی میرزا ابوالمکارم دام ظله

معرفی واقف

آقا خان مظفرالدوله فرزند ارشد میرزا ابراهیم خان سرتیپ خمسه شاخه‌ای از خاندان خطیبی‌های زنجان بود و مقام فرماندهی فوج خمسه را از پدرش به ارث برد . نام اصلی آقا خان، علینقی خان بود و چون هم‌نام جدش بود به وی آقا خان می‌گفتند. اجداد وی از نسل میرزا عبدالحسین ملاباشی صفویه بودند که پس از قتل ملاباشی در دشت مغان در سال 1148 هـ.ق توسط نادرشاه افشار از اصفهان به زنجان نقل مکان نمودند. مادرش شمس الملوک خانم دختر عبدالله میرزا دارا پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار بود. همسرش بیگم خانم دختر محسن میرزا میرآخور ناصرالدین شاه بود وی از اواسط سلطنت ناصرالدین شاه تا اواخر سلطنت مظفرالدین شاه فرمانده فوج خمسه بود. آقا خان املاک فراوان داشت و به علت خویشاوندی نزدیک با شاه نسبت به حکام و مقامات بی‌اعتنا بود. وی در اواخر سلطنت مظفرالدین شاه پس از قتل اشرف الملک توسط سالارالدوله حاکم زنجان مغضوب شده و به تهران احضار گردید. شایع است که وی با قهوه قجری مسموم شده است. اعتمادالسلطنه منشی ناصرالدین شاه وی را به عنوان یکی از چهار امیرتومان آذربایجان با لقب امیرالامراء و العظام ذکر می‌کند. در زمان ناصرالدین شاه مقام امیرتومانی که در ردیف درجه سپهبدی بوده بسیار مهم و قشون ایران به غیر از آقا خان، سه امیرتومان داشت. آقا خان از همسرش پنج پسر به نام‌های علیقلی خان مظفرالدوله، ابراهیم خان عاصم السلطنه، امیر حسین خان عاصم السلطنه، حسن خان صمصام همایون، محمد باقر خان مظفرنظام و دو دختر به نام نرجس خاتون ملقب به امیر زاده خانم که همسر دوم امیر محمد خان مظفرالسلطنه بوده و دختر دیگرش ام‌کلثوم خانم بوده است. آقاخان یکی از مطرح‌ترین رجال نظامی و دیوانی منطقه زنجان وخمسه به شمار می‌رفت که لقب امیرتومانی داشت و در مأموریت‌های مختلف با فوج خمسه حضور داشت. از جمله مأموریت‌های سیستان، خراسان، اورامان کردستان، اصفهان، فارس و بختیاری بوده است. ایشان 150 روستای خود را وقف اولاد ذکور کرده است که بعدها به دلایلی آن وقفنامه‌ها به‌دست خاندان ذوالفقاری افتاد و جزء املاک آنان محسوب گردید. تنها وقفنامه‌ای که از ایشان به‌یادگارمانده همین وقفنامه است که در حال حاضر توسط نوادگان آن مرحوم تولیت می‌شود علی‌الخصوص ششدانگ روستای ته دره طارم که اخیرا توسط اداره اوقاف زنجان و متولی نزدیک به 1500 هکتار از اراضی حاشیه رودخانه قزل اوزن سطح زیر کشت درخت زیتون قرار دارد. آقا خان در اواخر سال 1319 هـ.ق در تهران فوت و جنازه وی به کربلای معلی منتقل و در کنار درب آستانه ورودی زوارسیدالشهدا علیه‌السلام دفن گردید. احتشام السلطنه در خاطرات خود در رابطه با آقا خان مظفرالدوله می‌نویسد: مظفرالدوله آقا خان از جمله مردان متعهد معروف شهر زنگان بوده و رییس فوج اول خمسه مردی بود خوش‌روی، صدایش گرفته خیلی متکبر و به خاطر این‌که دختر محسن میرزا امیر آخور پسر عبدالله میرزا دارا که از شاهزادگان قاجار بود در عقد خود داشت خود را صاحبخانه می‌دانست.

ساختار وقفنامه مورد مطالعه

ترتیب اجزای متن --- عبارت

1- بسمله -

2- دیباچه

الحمدلله کاشف الظلم بنور الشریعه الهیه و مبین الاحکام بایات العلیه المبینه وموضع الحلال والحرام بالادله الشرعیه ومظهر الاسلام بمحمد السید الرسل واشرف البریه صلّی الله علیه وآله وسلم فی کل بکره وعشیته وسلام علی جاده الدین اصطفاهم بالاعلام الزکیه وبعد بر روشن ضمیران خود ودانش ودقیقه شناسان علم وبینش وبرهنمون شریعه الطاهره وطریقه قیومه اسلام ومنهاج رسول وائمه الاکرام به نیک بدتجارت دارین ومعاوضه نشاتین واقف شده لذاوچندانکه سالک جزای وجود را میرود بحرامتی عوض نموده از هیچ گونه تجارتی ظفر نیافته از دوعین الیقین شاهد نکرده باشند که درروز جزا که محل ظهور رنج و زیان است بمودای الدنیا مزرعة الاخرة معنویت نباشند به غیر آنکه هرکه بذراحسان در مزرع این جهان بآن سان باشد که مرزبان هدایت فرموده وبدان گونه سقایت نماید که از سحاب نجات وکرامت باریده بوجه پرورش دهد که از آفتاب ولایت اهل بیت رسول صلّی الله علیه وعلیهم مستغنی بوده البته در یوم حصارو بجمع محصول رشاد بمقتضای کریمه مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبته نیتت سمع سنابل وفی کل سنبله ماه حبته والله یضاعف لمنیشاء والله واسع علیهم الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله ثم وسمعون ماانفقوا امنا ولااذی لهم اجرهم عندربهم ولاخوف علیهم ولاهم یحزنون پردازد وبمصدوقه من جاء بالحسنه فله عشر امثالها از کریم بی منت

3- اظهار صیغه

صحیح شرعی و حبس موبد ملی نمود

4- مشخصات واقف

العظام مقرب الخاقان موتمن السلطان قولا للمجد والاحتشام آقا خان مظفرالدوله

5- رقبات و حدود اربعه آنها

املاک مفصله محرره در ذیل را در ملک مختص ابتیاعی متصرف فیه خود بود با جمیع توابع ومنضمات ولوازمات ولواحق آنها از قریه همایون مساحت دودانگ بباغ از کل ششدانگ محدود بحدود اربعه جنوبیا شهر زنجان، شمالیا حد باغچایی، غربیا پارتلو و سارمساقلو، شرقیا حدامند جارچی از قریه لولک آباد مساحت نیم دانگ مشاع از ششدانگ محدود بحدود اربعه جنوبیا شهر زنجان وتوابع سمت شهر، شمالیا همایون، شرقیا همایون وجارچی، غربیا همایون و سارمساقلومساحت چهار شعیر مشاع از ششدانگ باغچایی محدود بحدود اربعه، شمالیا گلهرود، جنوبیا همایون، شرقیا تهم وخشکرود، غربیا پارتلوقریه ته دره واقعه در طارم پشتکوه ششدانگ محدود بحدود اربعه شرقیا هزاررود، جنوبیا سفیدرود، غربیا درام وتوابع، شمالیا ییلاق ته دره خود ییلاق که در وقف است بدون استثناء خیری سواء ذکر ام لم یذکر بعموم مسلمین از تعزیه دارایی جناب خامس آل عبا حضرت ابی‌عبدالله علیه وآله الاف تحیة وثناء که منافع و محصولات املاک اربعه را در هرسالی متولی معزی الیه در هر طبقه ضبط کرده در دارالسعاده زنجان در مصائب تعزیه‌داری مومنین وقاطبه مسلمین از ذاکرین و مستمعین صرف و خرج نماید

6- موقوف علیه

وتولیت آن را مقرر و مفوض داشت برای خود مادام گونه حیا و بعده بر اکبر اولاد ذکور ایشان و بعده بر اولاد ذکور ایشان در همان بطن نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن ماتعاقبوا وتناسلوا ومع انقراضهم العیاذ بالله اومع عدمهم اولاد آخرباصغر ازآن و بعده باکبر اولاد ذکور آن صغر بطنا بعد بطن و مع انقراضهم باورع علماء دارالسعاده زنجان و بعباره واضحه جناب واقف معظم تولیت را مادام الحیوة بنفس خود مفوض نمود و پس از نفس خود بر اکبر اولاد ذکور خود که سرکار مجدت و نجدت اکتناه نتیجة الامراء علیقلی خان سرهنگ باشد و بعده بر اکبر اولاد ذکور آن

7- موقوف علیه در صورت انقراض

و بعده بر اکبر اولاد ذکور آن نسلا بعد نسل و مع انقراضهم با برادر کوچکتر از ایشان که سرکار ابراهیم خان ملقب بآق کوچک باشد و بعده باکبر اولاد ذکور ایشان نسلا بعد نسل ماتعاقبوا وتناسلوا ومع عدوهم باورع علماء دارالسعاده زنجان الی ان یرث الله الارض و من علیها و هوالخیر الوارثین و ان الارض یرثها عباده الصالحون

8- تکرار صیغه

و صیغه وقف و تحبیس اصل و تسهیل منفقه علی قانون الشریعه جاری شده و عمل بوقف نمودند انشاله منافی وقف و معانب رای رضای واقف موفق ابدی تصرف از بیع وشری وتبه وعطیه وغیرهامصون ومقطوع خواهد بود فمن بدله بعد سمعه فانما اثمه علی الذین بیدلونه ان الله واسع علیم

9- تاریخ تحریر

علیم و کان وقوع ذلک و صدور بالعقد والعمل فی الیوم الحادی والعشرین من شهر محرم الحرام من شهور خمس وثلثماء بعدالالف من الهجریه علی هاجرهاالاف تحیه وثناء بالفارسیه یکهزار و سیصد وپنج 1305

پانویس