وقفنامه آقاخان مظفر الدوله مربوط به دارالسعاده زنجان

مؤلف:پرستو قاسمی اندرود

چکيده

پرستو قاسمي اندرود؛ کارشناس ارشد باستان شناسي اداره کل ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان زنجان واقفان با در اختيار قرار دادن بخشي از دارايي‌هاي خود براي مردم، پس از مرگ نام نيکي از خود به يادگار مي‌گذارند و سهم خود را از حيات بعد از مرگ حفظ مي‌کنند. اين نوشتار به معرفي يکي از اين واقفان دورانديش که از فرماندهان برجسته فوج خمسه در دوره ناصري بوده و بازخواني وقفنامه وي مي‌پردازد. آقا خان مظفرالدوله فرمانده فوج خمسه از مقامات بلند پايه حکومتي زنجان در اواسط حکومت قاجار است که در سال 1305 هـ.ق وقفنامه‌اي تنظيم و اجراي آن را بعد از خودش بر عهده فرزندان ذکورش نهاد و منافع درآمدي چهار روستا از مناطق مختلف خمسه را به نام‌هاي همايون، لولک آباد، باغچايي و ته دره طارم را درخدمت دستگاه اباعبدالله الحسين عليه‌السلام و تعزيه‌داري آن حضرت نگاشت. کليد واژه‌ها وقفنامه، آقا خان مظفرالدوله، دارالسعاده، دوره ناصري، زنجان.

معرفي سند

اين وقفنامه در اندازه 49 × 32 سانتيمتر با خط نستعليق و شکسته نستعليق در 25 سطر، در سال 1305 هـ.ق (دوره ناصرالدين شاه) و در محرم الحرام نگاشته شده است . در هامش اين وقفنامه مهر سه نفر از بزرگان ديده مي‌شود.

بازخواني سند

1) الحمدلله کاشف الظلم بنور الشريعه الهيه و مبين الاحکام بايات العليه المبينه وموضع الحلال و الحرام بالادله الشرعيه و مظهر الاسلام بمحمد السيد الرسل و اشرف البريه صلّي الله عليه وآله وسلم

2) في کل بکره و عشيته و سلام علي جاده الدين اصطفاهم بالاعلام الزکيه و بعد بر روشن ضميران خود و دانش و دقيقه شناسان علم و بينش و برهنمون شريعه الطاهره و طريقه

3) قيومه اسلام و منهاج رسول و ائمه الاکرام به نيک بد تجارت دارين و معاوضه نشاتين واقف شده لذا و چندانکه سالک جزاي وجود را ميرود بحرامتي عوض نموده از هيچ گونه

4) تجارتي ظفر نيافته از دوعين اليقين شاهد نکرده باشند که در روز جزا که محل ظهور رنج و زيان است بموداي الدنيا مزرعة الاخرة معنويت نباشند

5) به غير آنکه هرکه بذر احسان در مزرع اين جهان بآن سان باشد که مرزبان هدايت فرموده و بدان گونه سقايت نمايد که از سحاب نجات و کرامت باريده بوجه پرورش دهد

6) که از آفتاب ولايت اهل بيت رسول صلّي الله عليه وعليهم مستغني بوده البته در يوم حصار و بجمع محصول رشاد بمقتضاي کريمه مثل الذين ينفقون اموالهم

7) في سبيل الله کمثل حبته نيتت سمع سنابل و في کل سنبله ماه حبته والله يضاعف لمنيشاء والله واسع عليهم الذين ينفقون اموالهم في سبيل الله ثم وسمعون

8) ماانفقوا امنا ولااذي لهم اجرهم عندربهم ولاخوف عليهم ولاهم يحزنون پردازد و بمصدوقه من جاء بالحسنه فله عشر امثالها از کريم بي منت

9) عوض بازيافت نمايد مصدق اين حال منيريت مآل سرکار شوکت مدار عمده الامراء العظام مقرب الخاقان موتمن السلطان قولاللمجد والاحتشام آقاخان مظفرالدوله

10) دام مجده که بمدد کاري عنايت رباني و رهنمون توفيقات سبحاني در حالت شعور و صحته بدن وحاليا «عن الاغواض الدنيويه مستحبا» بالفوايدالاعوض

11) الاخرويه بينه صادقه و رويه صافيه بريئا، عن شوائب الرياء والسمعه والشهره و طالبا لاستداته عمله و اجره و ثوابه بالصدقه الجاريه في عصره ولاعصار الاتيه وقف

12) صحيح شرعي وحبس موبد ملي نمود تقربا الي الله و طلبا لمرضاته املاک مفصله محرره در ذيل را در ملک مختص ابتياعي متصرف فيه خود بود با جميع توابع و منضمات و لوازمات و لواحق آنها

13) از قريه همايون مساحت دودانگ به باغ از کل شش دانگ محدود بحدود اربعه جنوبيا شهر زنجان، شماليا حد باغچايي، غربيا پالتلو وسارمساقلو، شرقيا حد امند، جارچي از قريه لولک آباد مساحت نيم دانگ مشاع از ششدانگ محدود بحدود اربعه جنوبيا شهر زنجان و توابع سمت شهر، شماليا همايون، شرقيا همايون و جارچي، غربيا همايون و سارمساقلو مساحت چهار شعير مشاع از ششدانگ باغچايي محدود بحدوداربعه، شماليا گلهرود، جنوبيا همايون، شرقيا تهم وخشکرود، غربيا پالتلو قريه ته دره واقعه در طارم پشتکوه ششدانگ محدود بحدود اربعه شرقيا هزاررود، جنوبيا سفيدرود، غربيا درام و توابع، شماليا ييلاق ته دره خود ييلاق که در وقف است

14) بدون استثناء خيري سواء ذکر ام لم يذکر بعموم مسلمين از تعزيه‌‎داري آن جناب خامس آل عبا حضرت ابي‌عبدالله عليه وآله الاف تحية وثناء که منافع و محصولات

15) املاک اربعه را در هرسالي متولي معزي اليه در هر طبقه ضبط کرده در دارالسعاده زنجان در مصائب تعزيه‌داري مومنين و قاطبه مسلمين از ذاکرين

16) و مستمعين صرف و خرج نمايد و توليت آن را مقرر و مفوض داشت براي خود مادام گونه حيا و بعده بر اکبر اولاد ذکور ايشان و بعده بر اولاد ذکور

17) ايشان در همان بطن نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن ماتعاقبوا و تناسلوا و مع انقراضهم العياذ بالله اومع عدمهم اولاد آخر باصغر از آن و بعده باکبر اولاد ذکور

18) آن صغر بطنا بعد بطن و مع انقراضهم باورع علماء دارالسعاده زنجان و بعباره واضحه جناب واقف معظم توليت را مادام الحيوة بنفس

19) خود مفوض نمود و پس از نفس خود بر اکبر اولاد ذکور خود که سرکار مجدت و نجدت اکتناه نتيجة الامراء عليقلي خان سرهنگ باشد و بعده بر اکبر اولاد ذکور آن

20) نسلا بعد نسل و مع انقراضهم با برادر کوچکتر از ايشان که سرکار ابراهيم خان

ملقب بآقا کوچک باشد و بعده باکبر اولاد ذکور ايشان نسلا بعد نسل ماتعاقبوا

21) وتناسلوا ومع عدوهم باورع علماء دارالسعاده زنجان الي ان يرث الله الارض و من عليها و هوالخير الوارثين و ان الارض يرثها عباده الصالحون

22) وصيغه وقف و تحبيس اصل و تسهيل منفقه علي قانون الشريعه جاري شده و عمل بوقف نمودند انشاله منافي وقف و معانب راي

23) و رضاي واقف موفق ابدي تصرف از بيع وشري وتبه و عطيه و غيرها مصون و مقطوع خواهد بود فمن بدله بعد سمعه فانما اثمه علي الذين بيدلونه ان الله واسع

24) عليم و کان وقوع ذلک و صدور بالعقد والعمل في اليوم الحادي والعشرين من شهر محرم الحرام من شهور خمس وثلثماء بعدالالف من الهجريه علي هاجرها الاف تحيه وثناء

25) بالفارسيه يکهزار و سيصد و پنج 1305

هامش

بسم الله تبارک اسمه، هذه الصدقه الجاريه المقبوله والحسنه المرضيه اجريه صيغتها و عمديها تقربا الي الله تعالي و ابتغامرضتا تقبل اللهمن الواقف المسدد بالتوفيق عمله واقرعينيه يوم يري عمله و جعلها تابعه بعد اياه عند انقطاع الاعمال و عن اتبع ابدالله عليه الصلوة والسلام آل سيد ملحق المومن بعد موته ولد يستغفر له و مصحف بخليفه و غرس و قلبب يحفره و صدقه و سنه يوخذبها من بعيده و حرر ذلک في 27 شهر محرم الحرام سنه 1305 محل مهر مبارک حضرت حجة الاسلام آقاي حاجي ميرزا ابوالمکارم دام ظله

معرفي واقف

آقا خان مظفرالدوله فرزند ارشد ميرزا ابراهيم خان سرتيپ خمسه شاخه‌اي از خاندان خطيبي‌هاي زنجان بود و مقام فرماندهي فوج خمسه را از پدرش به ارث برد . نام اصلي آقا خان، علينقي خان بود و چون هم‌نام جدش بود به وي آقا خان مي‌گفتند. اجداد وي از نسل ميرزا عبدالحسين ملاباشي صفويه بودند که پس از قتل ملاباشي در دشت مغان در سال 1148 هـ.ق توسط نادرشاه افشار از اصفهان به زنجان نقل مکان نمودند. مادرش شمس الملوک خانم دختر عبدالله ميرزا دارا پسر يازدهم فتحعلي شاه قاجار بود. همسرش بيگم خانم دختر محسن ميرزا ميرآخور ناصرالدين شاه بود وي از اواسط سلطنت ناصرالدين شاه تا اواخر سلطنت مظفرالدين شاه فرمانده فوج خمسه بود. آقا خان املاک فراوان داشت و به علت خويشاوندي نزديک با شاه نسبت به حکام و مقامات بي‌اعتنا بود. وي در اواخر سلطنت مظفرالدين شاه پس از قتل اشرف الملک توسط سالارالدوله حاکم زنجان مغضوب شده و به تهران احضار گرديد. شايع است که وي با قهوه قجري مسموم شده است. اعتمادالسلطنه منشي ناصرالدين شاه وي را به عنوان يکي از چهار اميرتومان آذربايجان با لقب اميرالامراء و العظام ذکر مي‌کند. در زمان ناصرالدين شاه مقام اميرتوماني که در رديف درجه سپهبدي بوده بسيار مهم و قشون ايران به غير از آقا خان، سه اميرتومان داشت. آقا خان از همسرش پنج پسر به نام‌هاي عليقلي خان مظفرالدوله، ابراهيم خان عاصم السلطنه، امير حسين خان عاصم السلطنه، حسن خان صمصام همايون، محمد باقر خان مظفرنظام و دو دختر به نام نرجس خاتون ملقب به امير زاده خانم که همسر دوم امير محمد خان مظفرالسلطنه بوده و دختر ديگرش ام‌کلثوم خانم بوده است. آقاخان يکي از مطرح‌ترين رجال نظامي و ديواني منطقه زنجان وخمسه به شمار مي‌رفت که لقب اميرتوماني داشت و در مأموريت‌هاي مختلف با فوج خمسه حضور داشت. از جمله مأموريت‌هاي سيستان، خراسان، اورامان کردستان، اصفهان، فارس و بختياري بوده است. ايشان 150 روستاي خود را وقف اولاد ذکور کرده است که بعدها به دلايلي آن وقفنامه‌ها به‌دست خاندان ذوالفقاري افتاد و جزء املاک آنان محسوب گرديد. تنها وقفنامه‌اي که از ايشان به‌يادگارمانده همين وقفنامه است که در حال حاضر توسط نوادگان آن مرحوم توليت مي‌شود علي‌الخصوص ششدانگ روستاي ته دره طارم که اخيرا توسط اداره اوقاف زنجان و متولي نزديک به 1500 هکتار از اراضي حاشيه رودخانه قزل اوزن سطح زير کشت درخت زيتون قرار دارد. آقا خان در اواخر سال 1319 هـ.ق در تهران فوت و جنازه وي به کربلاي معلي منتقل و در کنار درب آستانه ورودي زوارسيدالشهدا عليه‌السلام دفن گرديد. احتشام السلطنه در خاطرات خود در رابطه با آقا خان مظفرالدوله مي‌نويسد: مظفرالدوله آقا خان از جمله مردان متعهد معروف شهر زنگان بوده و رييس فوج اول خمسه مردي بود خوش‌روي، صدايش گرفته خيلي متکبر و به خاطر اين‌که دختر محسن ميرزا امير آخور پسر عبدالله ميرزا دارا که از شاهزادگان قاجار بود در عقد خود داشت خود را صاحبخانه مي‌دانست.

ساختار وقفنامه مورد مطالعه

ترتيب اجزاي متن --- عبارت

1- بسمله -

2- ديباچه الحمدلله کاشف الظلم بنور الشريعه الهيه و مبين الاحکام بايات العليه المبينه وموضع الحلال والحرام بالادله الشرعيه ومظهر الاسلام بمحمد السيد الرسل واشرف البريه صلّي الله عليه وآله وسلم في کل بکره وعشيته وسلام علي جاده الدين اصطفاهم بالاعلام الزکيه وبعد بر روشن ضميران خود ودانش ودقيقه شناسان علم وبينش وبرهنمون شريعه الطاهره وطريقه قيومه اسلام ومنهاج رسول وائمه الاکرام به نيک بدتجارت دارين ومعاوضه نشاتين واقف شده لذاوچندانکه سالک جزاي وجود را ميرود بحرامتي عوض نموده از هيچ گونه تجارتي ظفر نيافته از دوعين اليقين شاهد نکرده باشند که درروز جزا که محل ظهور رنج و زيان است بموداي الدنيا مزرعة الاخرة معنويت نباشند به غير آنکه هرکه بذراحسان در مزرع اين جهان بآن سان باشد که مرزبان هدايت فرموده وبدان گونه سقايت نمايد که از سحاب نجات وکرامت باريده بوجه پرورش دهد که از آفتاب ولايت اهل بيت رسول صلّي الله عليه وعليهم مستغني بوده البته در يوم حصارو بجمع محصول رشاد بمقتضاي کريمه مثل الذين ينفقون اموالهم في سبيل الله کمثل حبته نيتت سمع سنابل وفي کل سنبله ماه حبته والله يضاعف لمنيشاء والله واسع عليهم الذين ينفقون اموالهم في سبيل الله ثم وسمعون ماانفقوا امنا ولااذي لهم اجرهم عندربهم ولاخوف عليهم ولاهم يحزنون پردازد وبمصدوقه من جاء بالحسنه فله عشر امثالها از کريم بي منت

3- اظهار صيغه صحيح شرعي و حبس موبد ملي نمود

4- مشخصات واقف العظام مقرب الخاقان موتمن السلطان قولا للمجد والاحتشام آقا خان مظفرالدوله

5- رقبات و حدود اربعه آنها املاک مفصله محرره در ذيل را در ملک مختص ابتياعي متصرف فيه خود بود با جميع توابع ومنضمات ولوازمات ولواحق آنها از قريه همايون مساحت دودانگ بباغ از کل ششدانگ محدود بحدود اربعه جنوبيا شهر زنجان، شماليا حد باغچايي، غربيا پارتلو و سارمساقلو، شرقيا حدامند جارچي از قريه لولک آباد مساحت نيم دانگ مشاع از ششدانگ محدود بحدود اربعه جنوبيا شهر زنجان وتوابع سمت شهر، شماليا همايون، شرقيا همايون وجارچي، غربيا همايون و سارمساقلومساحت چهار شعير مشاع از ششدانگ باغچايي محدود بحدود اربعه، شماليا گلهرود، جنوبيا همايون، شرقيا تهم وخشکرود، غربيا پارتلوقريه ته دره واقعه در طارم پشتکوه ششدانگ محدود بحدود اربعه شرقيا هزاررود، جنوبيا سفيدرود، غربيا درام وتوابع، شماليا ييلاق ته دره خود ييلاق که در وقف است بدون استثناء خيري سواء ذکر ام لم يذکر بعموم مسلمين از تعزيه دارايي جناب خامس آل عبا حضرت ابي‌عبدالله عليه وآله الاف تحية وثناء که منافع و محصولات املاک اربعه را در هرسالي متولي معزي اليه در هر طبقه ضبط کرده در دارالسعاده زنجان در مصائب تعزيه‌داري مومنين وقاطبه مسلمين از ذاکرين و مستمعين صرف و خرج نمايد

6- موقوف عليه وتوليت آن را مقرر و مفوض داشت براي خود مادام گونه حيا و بعده بر اکبر اولاد ذکور ايشان و بعده بر اولاد ذکور ايشان در همان بطن نسلا بعد نسل و بطنا بعد بطن ماتعاقبوا وتناسلوا ومع انقراضهم العياذ بالله اومع عدمهم اولاد آخرباصغر ازآن و بعده باکبر اولاد ذکور آن صغر بطنا بعد بطن و مع انقراضهم باورع علماء دارالسعاده زنجان و بعباره واضحه جناب واقف معظم توليت را مادام الحيوة بنفس خود مفوض نمود و پس از نفس خود بر اکبر اولاد ذکور خود که سرکار مجدت و نجدت اکتناه نتيجة الامراء عليقلي خان سرهنگ باشد و بعده بر اکبر اولاد ذکور آن

7- موقوف عليه در صورت انقراض و بعده بر اکبر اولاد ذکور آن نسلا بعد نسل و مع انقراضهم با برادر کوچکتر از ايشان که سرکار ابراهيم خان ملقب بآق کوچک باشد و بعده باکبر اولاد ذکور ايشان نسلا بعد نسل ماتعاقبوا وتناسلوا ومع عدوهم باورع علماء دارالسعاده زنجان الي ان يرث الله الارض و من عليها و هوالخير الوارثين و ان الارض يرثها عباده الصالحون

8- تکرار صيغه و صيغه وقف و تحبيس اصل و تسهيل منفقه علي قانون الشريعه جاري شده و عمل بوقف نمودند انشاله منافي وقف و معانب راي رضاي واقف موفق ابدي تصرف از بيع وشري وتبه وعطيه وغيرهامصون ومقطوع خواهد بود فمن بدله بعد سمعه فانما اثمه علي الذين بيدلونه ان الله واسع عليم

9- تاريخ تحرير عليم و کان وقوع ذلک و صدور بالعقد والعمل في اليوم الحادي والعشرين من شهر محرم الحرام من شهور خمس وثلثماء بعدالالف من الهجريه علي هاجرهاالاف تحيه وثناء بالفارسيه يکهزار و سيصد وپنج 1305