وقف نامه آتشکده قریه قناتغستان در موزه سنگ گنبد جلیلیه

گلفام شریفی

چکیده

فرهنگ، تاریخ و آیین ایرانیان از دیرباز با سنت وقف و آثار سودمند آن در جامعه آشنا بوده و چنانکه از نوشته های گذشتگان بر می آید، وقف پیشینهای طولانی در ایران دارد. در این پژوهش پس از تعریف وقف و تاریخچه آن در ایران باستان، به معرفی وقفنامه ی آتشکده قنات غستان می پردازیم. این وقفنامه در دوره قاجاریه تنظیم شده و هم اکنون در موزه سنگ گنبد جبلیه کرمان نگهداری می شود. نام وقف کننده درویش خان ابن جم جی هاتریاست که مکانی را جهت انجام برخی امور مذهبی نظیر افروختن آتش و گهنبار خواندن در اختیار زردشتیان قرار داده است.

وا‍‍ژگان کلیدی: وقف- وقفنامه- زردشتیان - آتشکده قناتغستان - مراسم مذهبی

مقدمه

پیشینه وقف در ایران باستان

تردیدی نیست که ایرانیان باستان از راههای گوناگون مبادرت به دستگیری از بینوایان و آبادانی زمین می نمودند، اما متاسفانه وقف و چگونگی انجام آن در ایران باستان به طوردقیق بر ما پوشیده است. تنها از وجود آتشکدهها که دارای موقوفات ونذوراتی بودهاند می توان رد پایی ازاین سنت پسندیده را درادوار گذشته یافت. بنظر می رسد آتشکده معروف آذرگشسب در دوره ساسانیان موقوفات بسیارداشته است. علاوه بر ساختمان آتشکدهها، با مطالعه برخی نوشتههای فارسی میانه کتیبهای و کتابی نیز نکاتی در این زمینه برای ما روشن می گردد.(خلعتبری تنکابنی1350-1351: 6و 12) از کرتیر موبد پرنفوذ اوایل دوره ساسانی، زمان اردشیر تا نرسه، چهار کتیبه به زبان پهلوی بجای مانده است. وی در این کتیبهها دو موضوع اساسی را مطرح کرده است. 1 معرفی او و ذکر القاب و شرح کارهایش در دوره هر پادشاه 2 معراج او از مهمترین کارهای کرتیر این بود که با ادیان دیگر به مبارزه برخاست، موجبات رفاه روحانیان را فراهم آورد، آتشکدهها برپای کرد وبرای آتشکدهها وموبدان اسناد بسیاری مهر نمود که هدف وی تخصیص موقوفات در این مکانها بوده است. (تفضلی1376: 89-93)

در سطر نخست کتیبهی کعبه زردشت کرتیر افتخار می کند که شاپور وی را در کارهای ایزدی کامکارگردانیده است. (Gignoux1991:45,66) در اینجامنظور ازاصطلاح Kardagn yazdn: خدمت به ایزدان (مکنزی1373: 98) امور موقوفه است. (تفضلی،91) علاوه بر کتیبههای کرتیر، کتیبههای مقصودآباد و تنگ خشک نیز مضمون وقفنامه دارند. (تفضلی،97) دو کتیبه در مقصودآباد بر صخرهای از کوه رحمت در جنوب تخت جمشید به خط پهلوی کشف گردیده، کتیبه نخست تعلق )ملکی( dastagird به شخصی است که نام آن بدلیل ابهام در خط پهلوی ناخوانا است. اما نام پدر او Gsvd و از روستای Mitrign است. مضمون کتیبه دوم تعلق چاه به همان شخص است.De Menasce1956:424-427)) سه کتیبه نیز در نزدیکی سیوند فارس به زبان پهلوی بر تخته سنگ بزرگی نگاشته شدهاند. ظاهرا کتیبه اول و دوم وقفنامه ملکی است شامل بوستان و قنات و موستان و درختستان و خانهی شخصی بنام فرخبود. کتیبه سوم به طور کامل محو شده است. (تفضلی،97-98) در متنهای پهلوی کتابی شایست ناشایست و مادیان هزار داستان نیز واژهی nihdag: نهاده، به معنای موقوفه یا آنچه برای مصرف کاری خاص معین می کنند، به کاررفته است.(طاووسی1372: 257و نیز: مزداپور1369: 298، همچنین نک به: (Perikhanian 1997:375 در شایست ناشایست (تالیف دراواخر دوره ساسانیان) به احکام وقف اشاره شده، یکی آنکه اگرمرد در صورت توانایی مال وقفی بنهاد تا تن پسین کرفهاش دوام یابد، دیگر آنکه وقف در روزهای فروردیان (روزهای آخر سال) بنهد.(مزداپور،112و121)

مجموعه حقوقی مادیان هزار داستان در دوره خسرو پرویز گردآوری شده اما در سده سوم هجری مطالبی بدان افزوده یا کاسته شده است. همه فتواها بر اساس قوانین دینی زردشتی است، از جمله قضایای حقوقی مطرح شده دراین کتاب مالکیت و موقوفات است. (تفضلی،286و287) در فصل 29 بندهای 9تا 11 آمده که اگرشخص برای روان خویش مال وقفی برجای نهاد اما فرمان (دستوری) در مورد نگهداری آن نداد، پس از مرگ پدر پسر ارشد مکلف به حفظ مال است. (Perikhanian,86,87) فصل 34 بندهای 1، 7 و 8 دربارهی اشیائ وقفی به آتشکدههاست و اینکه متولیان باید عایدات را اداره کنند. (Ibid,96,97)

وقف در میان زردشتیان کرمان

پس از اشارهای کوتاه به تاریخچهی وقف در ایران دریافتیم که بر اساس مستندات، این آئین کهن از دوره ساسانیان در جامعهی زردشتیان سابقه داشته است. این جماعت بیشتر از سایر اقوام به پاسداری از فرهنگ کهن ایرانی پرداختند و در حقیقت نمایی مدرن از زندگانی باستانی ایرانیان را نگاه داشتند. شاید به همین دلیل است که ایرانیان کنونی این جامعه کوچک را به چشم نیاکان معاصر خویش میپندارند. گرچه گذر زمان، باورها و عقاید باستانی آنها را دستخوش دگرگونیهایی کرده است. (مزداپور1382: 11) انجمن زردشتیان مهمترین مجمع رسمی در جامعهی کنونی زردشتی است که پیشینه آن به روزگارساسانیان باز می گردد. در سدهی گذشته مانکجی صاحب در یزد و کرمان انجمنهای زردشتیان را تشکیل داد. پس از آن انجمن زردشتیان در تهران به همت اردشیر ریپورتر و ارباب کیخسرو شاهرخ در 1325ق فعالیت خود را آغاز کرد. این انجمنها که نماینده رسمی جامعه زردشتی هستند، همگی موقوفاتی دارند و مکلف به رسیدگی آنها هستند. بسیاری از این اماکن وقفی محل برگزاری آیینهای سنتی و جشنها ست.(همان،94-96) زردشتیان کرمان در یک قرن ونیم اخیر ارقام قابل توجهی ملک و وسائل زندگی وقف کردهاند. سند این وقفها به شهادت دفتر موقوفات زردشتیان کرمان نزد روحانیان مسلمان کرمان تنظیم گردیده و شرعاً مورد تصدیق و تایید قرار گرفته است. در مجموعهای با 68 فقره موقوفه که به کوشش آقای آزادمهر ایزدیار رئیس انجمن زردشتیان کرمان تنظیم گردیده است، اطلاعات باارزشی از نام، مشخصات، نیت واقفان و مقدار موقوفه بدست می آید. علاوه بر این، اسناد وقفی میتواند گویای بسیاری از مسائل تاریخی، اجتماعی، فرهنگی و زبانی زمان خود باشد. (روح الامینی205 و206) علاوه بر وقفنامههایی که بر روی کاغذ نوشته شده، در این پژوهش نمونهای از یک وقفنامهی سنگی معرفی وتحلیل محتوایی می گردد. این سنگ نوشته در دوره قاجاریه در آتشکده قناتغستان نصب شده بود و پس از تخریب آتشکده، توسط کارشناسان میراث فرهنگی استان کرمان به موزه سنگ گنبد جبلیه منتقل شد و در حال حاضر در این مکان نگهداری می شود.(بروشور رایگان میراث فرهنگی) با نگاهی کوتاه به برخی از زمینهها و واقعیات، می کوشیم به چند ویژگی در خور توجه این سند تاریخی اشاره نماییم. 1. نام واقف مانک درویش خان بن جم جی هاتریا ذکر شده است. وی معروف به مانکجی لیمجی هاتریا از چهرههای فرهنگی ایران در دوران معاصراست. نیاکانش در اوایل دوره صفویه از ایران به هندوستان مهاجرت کردند. اما در دوره قاجاریه انجمن بهبودی زردشتیان ایران به ریاست سردینشاه پتیت بارونت وی را برای بهبود وضع اجتماعی زردشتیان به ایران فرستاد. از خدمات فرهنگی او می توان به لغو جزیه در زمان ناصرالدین شاه، رواج سدره پوشی برای نوجوانان، تعمیر نیایشگاههای زردشتی و تشکیل انجمن زردشتیان اشاره کرد. (مزداپور،63و78) وی در سال 1272ق / 1225یزدگردی، از سوی رحمتعلیشاه (قطب سلسله نعمت اللهی) در ماهان کرمان ملقب به «درویش فانی» گردید. (همان،78) به تعبیری ده سال پیش از ساخت آتشکده قناتغستان این لقب به وی داده شد. 2. محل وقف روستای قناتغستان، در پنج فرسنگی کرمان و از توابع ماهان است. این منطقه در منابع به صورتهای قناتغستان و قناتغسان نیز ضبط شده است. ظاهرا این نامگذاری به اشتباه از واژهی غسان نامی که حاکم کرمان دانستهاند، گرفته شده و آبادی معروف قناتغستان که نامی کهن و فارسی است بدین صورت وجه تسمیه داده شده است. (وزیری 1385: 297و502) در این زمان املاک وقفی زردشتیان – باغ، آب و زمین- در منطقهی قناتغستان رقم قابل ملاحظهای بوده است که امروز خالی از ساکنان زردشتی است. (روح الامینی 206و208) 3. سبک نگارش این نوشتار مربوط به دوران قاجاریه است و از واژههایی چون «دبیرستان» و «وخشور» سخن به میان آمده که از آن زمان تاکنون یا دگرگونی معنا یافتهاند و یا از زبان فارسی متروک گشتهاند. در این سند واژهی «دبیرستان» به معنای مکتبخانه و واژهی کهن «وخشور» به معنای پیامبر و رسول آمده است.(خلف تبریزی1361،ج2و4) 4. در ایران سنت دیرینه مرکزیت آتش به هنگام عبادت به صورت ساخت آتشکدهها و قبله بودن آتش درآمده و پایدار مانده است. آتشکدههای روشن امروزی بازماندهی آتشهای دیرینه و باستانی است و فروزندگی این آتشها دوام جامعه زردشتی را تضمین کرده است. (مزداپور،106-108) نیت واقف از تاسیس آتشکده قناتغستان نخست محل عبادت خدا و تحصیل علم ذکر گردیده، سپس جایی برای خواندن گهنبار و آفرینگان و خیرات نمودن و در پایان محلی است که برای برگزاری ازدواج پسران و دختران در نظر گرفته شده. 5. تاریخ وقف بر اساس تقویم یزدگردی (10سال کمتر از هجری شمسی) و تقویم هجری قمری آمده است. تاریخ نوشتن وقفنامهی مذکور به تاریخ یزدگردی روز سروش ایزد از دیماه است اما در تقویم قمری تنها به سال 1282 هجری اشاره شده و روز و ماه ذکر نگردیده است. در گاهشماری کهن ایران هر یک از سی روز ماه به نام ایزدی بوده است از اورمزد تا انیران و «سروش» روز 17 ماه است. (کریستن سن7213:230و231) در زیر متن وقفنامه از روی قرائت شهریار بهرام که بر روی کاغذ نوشته و در قاب شیشه داری کنار کتیبه وقف نهاده شده، به پیوست تصویر آن در مجله وقف میراث ماندگار آورده می شود.

متن وقفنامه

یا هو بنام یزدان بی نیاز این زیارت خانه به جهت خشنودی خالق مهربان و رضاجوئی وخشوران در عهد دولت دوران شاهنشاه جمجاه سلطان ابن سلطان ابن سلطان و الخاقان ناصرالدین شاه قاجار خلدالله الملکه از یاوری و ارزانش خداوندان و از دادودهش اکابر صاحبان نیکومنش از نژاد کیان متوطنین هندوستان از برای رفاهیت طایفه زرتشتیه ایران به توسط این خاکسار و ذره بی مقدار فرمسا مانک درویش خان ابن جم جی هاتریا در قریه قنواغستان این فرخنده عمارت به جهت آذرافروز و نماز بردن یزدان پرستان برای چند کار ساخته شد. نخست آنکه طایفه زرتشتیه در این پاک جای عبادت خدا را به جای آورند. دوم دبیرستان باشد. سوم جای گهنبار خواندن بود. چهارم هرگاه در این جا آفرینگان بخواند و خیرات نماید رواست. پنجم فراهم آوردن طایفه زرتشتیه و پیوند دادن پسران و دختران را انجام یافت.در یوم سروش ایزد از تیر ماه قدیم سنه 1235موافق با سنه 1283هجری

سنگ نوشته آتشکده قنات غستان در 14 سطر به خط خوش برجسته بر روی مر مر صورتی رنگ نگاشته شده. قسمت بالای سنگ هلالی و اندازه آن 50×80 است.